مقدمه :

در ابتدای قرن ۲۱ فضای مجازی (اینترنت) چهره جذاب خود را در قالب سیستم (دایل آپ) به افغان‌ها نیز نشان داد.

کسانی که با رایانه آشنایی داشتند شناسه‌ای در یاهو مسنجر ایجاد کرده و زمانی طولانی را در جلوی رایانه ها ‌نشسته و همچنان که به صدای حاصل از اتصال به اینترنت دایل آپ گوش می‌دادند منتظر بودند تا به نو رسیده (اینترنت) وصل شوند و لحظاتی را در میان چت روم ها به گردش پرداخته و چند کلمه‌ای رد و بدل کنند. در آن روزگار نه حرف از سیاست دولت‌ها بود نه از تحولات منطقه‌ای و جهانی. اکثریت کاربران را جوان‌هایی تشکیل می‌دادند که تمام فکرشان این بود که چگونه از میان این چت روم‌ها دوستی را پیدا نمایند ، که البته در بیشتر مواقع نتیجه جستجوها نیز به دلخواه آنان نبود .

ولی در فاصله‌ای نزدیک به ۲۰ سال تغییرات سریعی پدیدار گشت . دیگر اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و فضای سایبری نیمی از زندگی تعداد بسیاری از مردم افغانستان از هر قشری را اشغال کرد تا جائیکه رسانه هایی همچون تلویزیون، رادیو و روزنامه جای خود را به نسخه‌های آنلاین داده و مدیریت جریان‌ها، حرکت‌ها و جنبش‌های سیاسی به دست شبکه‌های اجتماعی افتاد.

از آغاز انقلاب اینترنتی در افغانستان و به خصوص در چند سال اخیر، این شبکه‌ها رشد بی‌سابقه‌ای داشته و قریب به ۹.۷  میلیون نفر را به خود جذب نمود که در این میان شبکه های اجتماعی با نزدیک به 5 میلیون کاربر بیشترین سهم را از آن خود کرده و جزئی از ضرورت های مردم شد. به صورتی که استفاده بی حد و حصر از این شبکه ها گاهی باعث شده است که شهروندان کشور به خصوص جوانان بیشتر فرصت هایشان را صرف استفاده از این شبکه ها نمایند.

با توجه به مطالب ذکر شده در بالا سعی داریم با مروری کوتاه و بررسی تاریخچه اینترنت ، شبکه های اجتماعی ، آخرین وضعیت حضور کاربران شبکه های اجتماعی و اهمیت آن در افغانستان ؛ پیشنهاداتی را در خصوص توسعه و برنامه ریزی برای حضور پر رنگ تر فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در این شبکه ها ارایه نماییم.

تاریخچه اینترنت در افغانستان

آنچه از تاریخچه ورود فناوریهای جدید دنیا به افغانستان پیداست ، نشانگر آن است که این فناوریها پس از گذشت سالیان درازی به این کشور منتقل شده است؟ اما زمانی که بحث از اینترنت به میان می آید دیده می شود که این پدیده به اصطلاح در جوانی به افغانستان وارد شده است.

هرچند در مورد چگونگی ورود اینترنت به افغانستان اطلاعات دقیقی وجود ندارد ؛ اما بنابر آنچه مسؤولان «وزارت مخابرات و تکنولوژی معلوماتی افغانستان» در این خصوص اظهار می دارند اینترنت برای نخستین بار در سال (۱۹۹۷) و (۱۹۹۸)توسط دفتر سازمان ملل متحد دفتر  (UNDP ) درکابل مورد استفاده قرار گرفته است که البته این اتصال از طریق تجهیزات ماهواره ای بوده است.

پس از تسط حکومت اول طالبان و اعتقادات آنها مینی بر اینکه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مانند تلویزیون و ...  بخشی از نفوذ غرب بوده و برای جلوگیری از نفوذ این فناوری‌ها ، استفاده از آن را انحراف از اسلام معرفی و ممنوع اعلام نمودند.

پس از دوران حکومت طالبان و از سال ۲۰۰۲ استفاده از اینترنت در افغانستان آغاز شد و کاربران آن در سراسر این کشور افزایش یافت. البته در گام نخست ورود اینترنت به این کشور تنها دفاتر و سازمان‎های خارجی و همچنین برخی از اداره‌های دولتی از این فناوری استفاده می‎کردند اما رفته رفته این سرویس مورد توجه جوانان این کشور قرار گرفت و روز به روز بر تعداد کاربران اینترنت افغانستان افزوده شد. هم‌اکنون و طبق آخرین آمار اعلامی 9.230000 میلیون نفر از شهروندان این کشور  به اینترنت دسترسی دارند.

طالبان و شبکه های اجتماعی

طالبان در حکومت اول خود و بنابر اعتقاداتی که داشتند ؛ استفاده از رسانه ها را ممنوع اعلام نموده و کسانی که از این وسیله استفاده می نمودند را مجازات می نمود .

اما پس از چند سال از سقوط دولت اول آنها و پی بردن به اهمیت و گستره اینترنت و در خلال سال‌های 2006-2005 ، طالبان اقدام به راه اندازی درگاه اینترنتی العماره برای انتشار اخبار روزانه، بیانیه‌ها، مقالات و همچنین برنامه کاربردی پشتو زبانی  را به ‌نام العماره، برای تلفن‌های اندروید در سال 2016 در فروشگاه گوگل‌پلی نمود  ایجاد کرد.

همچنین پس از ایجاد شبکه‌های اجتماعی و پس از تصرف افغانستان توسط طالبان حساب‌ها و محتواهای مرتبط با این گروه در فضای مجازی به سرعت روبه افزایش گذاشت و طالبان برای حفظ حضور رسمی خود در اینترنت، دستورالعمل‌های شرکت‌های فناوری را به نفع خود همراه ساخته تا جاییکه تحلیلگران غربی بر این باورند که تاکتیک‌های طالبان در شبکه‌های اجتماعی نشان از مهارت و توانایی بالای آنها در این عرصه بوده و حداقل یک شرکت فعال در عرصه شبکه های اجتماعی چگونگی استفاده از این شبکه ها  شامل تولید ، نشر ، تقویت موضوعات کلیدی ، درج پیام‌ها، تصاویر و قطعات ویدئویی را در رسانه‌های اجتماعی به آنان آموزش می دهد.

شبکه مجازی مورد استفاده طالبان

با توجه به اینکه سازمان ملل گروه طالبان را فهرست سیاه قرار داده و این گروه را یک گروه تروریستی اعلام نموده است واکنش شبکه‌های اجتماعی به فعالیت دیجیتال طالبان در این شبکه ها متفاوت بوده است .

در این خصوص نمایندگان یوتیوب اذعان داشته‌اند که حساب‌های کاربری طرفداران طالبان را پس از شناسایی، حذف می‌کنند . فیس‌بوک هم نیز سال‌هاست که طالبان را به‌عنوان یک سازمان تروریستی خطرناک شناخته است. حساب‌های کاربری که توسط طالبان یا  حامیان آنها ایجاد و هدایت می‌شود؛ را حذف یا ممنوع کرده و این  ممنوعیت شامل همه سیستم‌عامل‌های فیس بوک از جمله، اینستاگرام و واتس‌اپ نیز می باشد ، اما گزارش‌ها حاکی از آن است که طالبان هنوز از واتس‌اپ برای برقراری ارتباط در مناطق تحت کنترل خود استفاده می‌کنند.

برخلاف دیگر شبکه های اجتماعی طالبان توانستند از توییتر برای به‌روزرسانی محتوای خود برای صدها هزار دنبال کننده  خویش استفاده ‌کنند. طبق قوانین، توییتر به گروه‌های تروریستی یا گروه‌هایی که خشونت علیه غیرنظامیان را تبلیغ می‌کنند، اجازه فعالیت نمی‌دهد اما توییتر هیچ اقدامی علیه حساب‌های وابسته به طالبان انجام نداده است، چراکه صاحبان این شبکه بر این باورند آن‌ها هیچ‌گونه قوانین توییتری را نقض نکرده‌اند.

این موضوع را می‌توان در حساب کاربری رسمی توییتری ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان مشاهده کرد که دارای بیش از 000/370 دنبال کننده در توییتر بوده و بیش از 000/28 توییت را پُست کرده و این امکان وجود دارد که حساب رسمی ریاست جمهوری دولت افغانستان در توییتر که به حالت تعلیق درآمده با ایجاد دولت جدید، مجدداً فعال و به طالبان واگذار شود.

از سویی دیگر طالبان به این موضوع واقف هستند که تعداد کاربران فضای مجازی در جهان روزبه‌روز در حال افزایش است. و مطابق آخرین آمار بیش از 6/3 میلیارد نفر در سراسر جهان از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال 2025 به بیش از 41/4 میلیارد نفر خواهد رسید ؛ تلاش دارد  تا از این ظرفیت برای برقراری ارتباط مستقیم با مردم جهان استفاده کرده و روایت‌ها و تحولات را به نفع خود تغییر دهد.

همچنین آنها سعی دارد برای جلب رضایت و به رسمیت شناخته شدن داخلی و بین المللی  و اطلاع رسانی در خصوص جایگزینی قدرت سخت خشن قبلی خود با قدرت نرم  از رسانه‌های اجتماعی استفاده نموده و تصویر جدیدی از خود در این رسانه بسازد که بسیار متفاوت از تصویر این گروه در بین سال‌های 1996 تا 2001 است. آن‌ها تلاش دارند تصویر بین‌المللی خود را به‌عنوان یک گروه رهایی‌بخش و مدرن و مأموریت خود را «خدمت به ملت افغان و تأمین امنیت و آسایش زندگی مردم افغان‌» نشان داده و اعلام کرده‌ است که آمادگی دارد تا به‌جای اِعمال ممنوعیت‌های مذهبی، طیف وسیعی از وظایف دولتی را برای بهبود زندگی مردم افغان به عهده گیرد.

آنها تلاش می‌کند تا با این روایت‌سازی‌ها و تصویرسازی‌ها از خود در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی این اطمینان را به جهانیان بدهد که وضعیت افغانستان کاملاً پایدار و عادی بوده از این ره رو به یک اقتدار و مشروعیت‌ در عرصه روابط بین‌الملل برسند.

مروری کوتاه بر آخرین وضعیت اینترنت و شبکه های اجتماعی

با توجه به اهمیت آمار در برنامه ریزی ها بر آن شدیم تا با استفاده از وبگاه آماری datareportal[1]

مروری کوتاه بر داده های آماری افغانستان در موضوع اهمیت فضای مجازی با محوریت شبکه های اجتماعی داشته باشیم.

جمعیت افغانستان در سال 2022

جمعیت کل افغانستان در ژانویه 2022، تعداد 40.29 میلیون نفر [2]

داده ها نشان می دهد که جمعیت افغانستان بین سال های 2021 تا 2022 به 913 هزار نفر (+2.3 درصد) افزایش یافته است.

48.7 درصد از جمعیت افغانستان را زنان و 51.3 درصد از جمعیت را مردان تشکیل می دهند.

در آغاز سالسالجاری میلادی، 26.6 درصد از جمعیت افغانستان در مراکز شهری زندگی می کردند، در حالی که 73.4 درصد در مناطق روستایی زندگی می کردند.

نرخ سواد:

تعداد باسواد 37 درصد

تعداد بیسواد 63 درصد

جمعیت افغانستان بر اساس سن

میانگین سنی جمعیت در افغانستان 19.0 سال است.

برای زمینه های بیشتر، در اینجا نگاهی به چگونگی تقسیم نفوس در افغانستان بر اساس گروه سنی می اندازیم:[3]

14.1 درصد بین 0 تا 4 سال

21.3 درصد بین 5 تا 12 سال

12.4 درصد بین 13 تا 17 سال

14.8 درصد بین 18 تا 24 سال

14.9 درصد بین 25 تا 34 سال

9.8 درصد بین 35 تا 44 سال

6.2 درصد بین 45 تا 54 سال

3.7 درصد بین 55 تا 64 سال

2.7 درصد 65 سال و بالاتر

استفاده از اینترنت در افغانستان در سال 2022

تعداد کاربران اینترنت : 9.230000 نفر معادل 22.9% کل جمعیت افغانستان

(تحلیل سایتKepios  نشان می‌دهد که کاربران اینترنت در افغانستان بین سال‌های 2021 تا 2022، تعداد 603 هزار (+7.0 درصد) افزایش یافته است.

31.07 میلیون نفر (%77.1) در افغانستان در آغاز سال 2022 از اینترنت استفاده نمی کردند[4])

سرعت اتصال اینترنت در افغانستان در سال 2022

سرعت متوسط اتصال به اینترنت موبایل از طریق شبکه های تلفن همراه: 5.24 مگابیت بر ثانیه.

متوسط سرعت اتصال به اینترنت ثابت: 1.67 مگابیت بر ثانیه.

آمار رسانه های اجتماعی برای افغانستان در سال 2022

آمار کاربران شبکه های اجتماعی در ژانویه 2022، 4150000 نفر معادل 10.3% جمعیت افغانستان

فیس بوک

تعداد کاربران: 3.700000 نفر معادل 9.2 % از کل جمعیت

جنسیت کاربران :  %16.3زن و 83.7% مرد

اینستاگرام :

تعداد کاربران: 638.100 نفر معادل 1.6%  از کل جمعیت

جنسیت کاربران :  %23 زن و 77% مرد

توییتر :

تعداد کاربران:  236.600 نفر  معادل 0.6%

جنسیت کاربران :  ؟

توضیح : قابل ذکر است که در افغانستان شبکه های اجتماعی مانند فیس‌بوک مسنجر ، لینکدین ، تلگرام ، وات ساپ و ... مورد استفاده قرار می گیرد که به علت عدم تاثیر قابل توجه آنها در نتیجه این نوشتار از ذکر آنها خودداری شده است .

نقش و تاثیرات شبکه‌های اجتماعی

با توجه به آمار های ارایه شده در بالا ، تأثیرات شبکه های اجتماعی در افغانستان (هرچند نه به اندازه کشورهای پیشرفته و حتی کشورهای همسایه این کشور  بلکه در حد خود افغانستان) را می‌توان به وضوح دید. با این‌که بخش عمده‌ای از کاربران شبکه‌های اجتماعی در افغانستان بیشتر به خاطر سرگرمی و روزمره‌گی وارد این صفحات می‌شوند، ولی نمی‌توان از تأثیرات این شبکه‌ها در حیات فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی کشور چشم پوشید.

امروزه نیز شبکه‌های اجتماعی بویژه فیس‌بوک نقش اطلاع رسانی و حتی افشاگری را بازی می‌کند و مردم پیش از آنکه خبرها را از طریق رسانه‌ها به دست بیاورند، از طریق شبکه‌های اجتماعی زودتر و با تشرح و توضیح بیشتر، هرچند گاهی با حاشیه‌های اضافه به دست می‌آورند.

برای مثال می توان به بازتاب قتل فرخنده، (دختر جوانی که در ملاء عام به اتهام واهی سوزاندن قران مُثله شد.) وحرکتی خودجوش برای اعتراض علیه این جنایت ، جنبش تبسم کشتن (که پس از قتل هفت شهروند هزاره افغان که در میان‌شان دختری ۱۲ ساله به نام تبسم هم حضور داشت)  ،جنبش روشنایی علیه سیاست‌های تبعیض‌آمیز حکومت جمهوری در قبال قوم هزاره و ... اشاره نمود.

بنابر این استفاده از شبکه های اجتماعی در افغانستان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده تا جاییکه حتی در بعضی موارد افراد بیسواد و کودکان نیز با بهره گیری از عکس و استفاده از افراد با سواد ، از این رسانه با اهمیت استفاده و در آن فعالیت می نمایند.

جمع بندی :

اگر چه طالبان به اهمیت فضای مجازی پی برده و خود نیز سعی دارد از این ظرفیت برای پیشبرد اهداف خود کمال استفاده را ببرد ، لیکن با توجه به مشکلات عدیده  و مهمتری مانند مشکلات اقتصادی که در حال حاضر کشور افغانستان با آن روبرو می باشد ، این فرصت را به وجود آورده که توجه و کنترل های سختگیرانه طالبان بر این محیط از درجه اهمیت پایین تری برخوردار باشد.لذا می توان با بهره گیری از این فرصت اقدامات لازم و فوری را در راستای بومی سازی و شبکه سازی فعالیتهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بستر مجازی را به انجام رسانید.

از سویی دیگر متاسفانه در طول بیش از 17 سال که از فعالیت نمایندگیهای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان می گذرد فعالیت های مجازی ما فقط به  ایجاد چند حساب کاربری در شبکه های اجتماعی فیس بوک ، تلگرام ، واتساپ و آن هم عمدتا با انتشار گزارشات برنامه های رایزنی و یا عکسها و گزارشات محدود از ایران خلاصه شده و مشترکان بسیار کمی از آن بازدید می نمایند و بارگزاری محتوا در آنها دارای یک روند منظم نبوده و دچار فراز و نشیب می باشد البته این موضوع(ضعف محتوا و بارگزاری) در نمایندگی فرهنگی کابل بسیار پر رنگ  در مزار شریف متوسط و در هرات از وضعیت بهتری برخوردار می باشد.

البته مهمترین علت این فراز و نشیب ها و ضعف ها عدم دانش و توجه افراد اعزامی به اهمیت این موضوع می باشد.

شایان ذکر است که در پاره ای از دوره فعالیتهای نمایندگیهای فرهنگی ؛ فعالیتهای نسبتا خوبی در فضای مجازی شده است اما در این فعالیتها فرد فعال مطرح بوده است و اثری از نام جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد .

آنچه از تمامی پژوهش های انجام شده در زمینه اهمیت فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در افغانستان پیداست ؛ ضرورت سوق دادن بخشی از فعالیتها به سمت این فضا و شبکه ها را به کارگزاران فرهنگی کشور گوشزد می نماید.

آذر ماه 1401

تهیه کننده: حمیدرضا شیرزاد کارشناس فرهنگی افغانستان