پروفسور دکتر علی ارباش رئیس سازمان امور دیانت ترکیه که برای شرکت در اجلاس روسای امور دینی و ادارات مذهبی کشورهای عضو سازمان کشورهای ترک به جمهوری آذربایجان سفر کرده بود، در مسجد حیدر باکو خطبه ایراد نمود و نماز جمعه را اقامه کرد.

اقامۀ نماز جمعه در مسجد حیدر باکو که بزرگترین مسجد کشور جمهوری آذربایجان و بلکه قفقاز محسوب می‌شود، در حالی صورت گرفت که بیشتر شرکت کنندگان در مراسم نماز جمعه، مسلمانان شیعه بودند و شیخ الاسلام پاشازاده، رئیس ادارۀ مسلمانان قفقاز و رهبر شیعیان این کشور نیز از جملۀ شرکت کنندگان در این مراسم بود.

اقامۀ نماز جمعه به امامت رئیس سنی مذهب سازمان امور دیانت ترکیه در یکی از بزرگترین مساجد شیعیان جمهوری آذربایجان، فارغ از یک رویداد وحدت بخش و مثبت، پیامهای دیگری نیز دارد که باید با تأمل و تعمق بیشتر تجزیه و تحلیل شود.

ترکیه در سال‌های اخیر تلاش بسیاری برای افزایش نفوذ سیاسی با رنگ و لعاب دینی در میان مردم کشورهای، بالکان، آسیای‌مرکزی، آفریقا و شبه قاره انجام می‌دهد. این تلاش‌ها را نمی‌توان با شعارهای نئو عثمانی گری طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه بی‌ربط ارزیابی کرد. رئیس جمهور ترکیه بارها به احیای عظمت گذشته ترکان تأکید داشته و برای رسیدن به آمال و آرزوهای خود در این راستا گام بر داشته است. سفرهای پی در پی رئیس سازمان دیانت ترکیه به کشورهای مختلف و تماس مستقیم با رهبران مسلمان سایر کشورها را می‌توان بخشی از این رسالت به عنوان قدرت نرم فرهنگی ترکیه ارزیابی کرد.

در اوایل استقلال جمهوری آذربایجان، یکی از مهمترین چالش‌های ترکیه دربارۀ این کشور، شیعه بودن بیش از ۸۰ درصد مردم و قرابت مذهبی آنان با ایران بود که عاملی نگران کننده‌ای برای ترکیه، به جهت نزدیکی و نفوذ ایران در این کشور محسوب می‌شد. از سوی دیگر قرابت و اشتراک زبانی و قومی جمهوری آذربایجان با ترکیه نیز چالش دیگری برای ایران بود که می‌توانست عاملی برای نفوذ ترکیه در این کشور باشد. اما دغدغۀ ایران، به شدت نگرانی ترکان نبود چرا که ایرانی‌ها معتقد بودند، عنصر مذهبی قویتر از عناصر قومی و زبانی است و لذا جای نگرانی زیادی وجود ندارد. اما گذر زمان نشان داد که اشتراکات قومی و زبانی در کنار سرمایه‌گذاری و گسترش روابط اقتصادی، کفۀ ترازو را به نفع ترکیه سنگین تر کرده است.

ضعف اعتقادی به خاطر دور شدن مردم جمهوری آذربایجان از باورهای مذهبی در طول حاکمیت نظام کمونیستی، موجب فاصله گرفتن نسل‌های جدید این کشور با اسلام و شیعه شده و عدم توجه به نیازهای معنوی آنها، بر این فاصله‌ها افزوده است. واقعیت این است که نسل جدید، اسلام و شیعه را تنها در شناسنامه‌های خود یدک می‌کشند و عامل قومی و زبانی بر عامل مذهبی فائق آمده است. به همین دلیل، نفوذ سیاسی و فرهنگی ترکیه متأثر از تحریک احساسات قومی و نژادی در میان مردم جمهوری آذربایجان به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. هر چند فقدان برنامۀ منسجم متولیان امور دینی و فرهنگی ایران، موقعیت ژئوپلیتیک منطقه و جنگ بین آذربایجان و ارمنستان را نیز نمی توان در تضعیف نفوذ ایران در جمهوری آذربایجان نادیده گرفت.

ترکیه به جمهوری آذربایجان، همواره به عنوان حیاط خلوت خود نگریسته و برای رسیدن به اهداف خود – از جمله دستیابی به منابع نفت و گاز جمهوری آذربایجان و آسیای مرکزی - سرمایه گذاری هنگفتی در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در این کشور انجام داده است. زیرا به خوبی می‌داند که در دست گرفتن کنترل باکو، شاه کلید نفوذ در قفقاز و آسیای مرکزی نیز هست.

تحصیل دانشجویان آذری در دانشگاه‌های ترکیه نیز از جمله برنامه‌های زود بازده فرهنگی برای دولت ترکیه است. ترکیه با پذیرش دانشجویان جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی و اعطای بورس‌های تحصیلی به آنان، از آنها به خوبی برای گسترش نفوذ فرهنگی خود در این کشورها استفاده می‌کند. زیرا این جوانان پس از تحصیل، در بازگشت به کشور خود در مناصب مهم مدیریتی و دولتی مشغول به کار می‌شوند و به سفیران فرهنگی و علمی ترکیه در کشور خود بدل می‌شوند.

اهداف بلند مدت ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز که اتحاد ترکان و ایجاد «توران بزرگ» بخشی از این پروژۀ بلند مدت محسوب می‌شود، ایجاب می‌کند از همۀ ظرفیت‌ها و فرصت‌ها بهره‌برد. تشکیل «سازمان کشورهای ترک تبار» نیز در همین راستا قابل ارزیابی است.

اما یکی از بزرگترین موانع رسیدن ترکان به اتحاد سرزمین‌های ترک نشین، دالان زنگزور در مرز میان ایران و ارمنستان است که حائل بین باکو، نخجوان و ترکیه است. دولت‌های جمهوری آذربایجان و ترکیه در این زمینه سیاست یکسان و هماهنگی را پیگیری می‌کنند. بخش رسانه‌ای ترک‌ها نیز در موضوع اختلاف بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، رسالت تخریب و بدبین کردن مردم جمهوری آذربایجان به ایران و گسترش پان ترکیسم را بر عهده دارند.

لذا سرمایه گذاری ترکیه در بخش‌های مختلف جمهوری آذربایجان در کنار تحریک احساسات قومی و نژادی و تبلیغات رسانه‌ای تاکنون مؤثر بوده و این کشور توانسته است به بخشی از اهداف خود دست پیدا کند. احداث خط لولۀ انتقال نفت باکو – تفلیس – جهان تنها یکی از این پروژه‌هاست که به رغم هزینه‌های سنگین به ثمر نشسته و با عرضۀ نفت جمهوری آذربایجان به بازارهای اروپایی، ژئوپلیتیک منطقه‌ای ایران را نیز به چالش کشیده است.

سرمایه گذاری‌های متقابل دو کشور به گونه‌ای است که اقتصاد دو طرف را به هم گره زده است. بر اساس آمار اعلام شده از سوی وزارت اقتصاد جمهوری آذربایجان، این کشور بیشترین میزان سرمایه‌گذاری خود در خارج از کشور را در ترکیه انجام داده است. بر اساس این آمار جمهوری آذربایجان تاکنون ۹ میلیارد دلار در ترکیه سرمایه‌گذاری کرده‌ و ترکیه نیز متقابلا ۱۱ میلیارد دلار در این کشور سرمایه‌گذاری داشته است. از لحاظ شمار شرکت‌های خارجی فعال در جمهوری آذربایجان، ترکیه با بیش از ۲۹۰۰ شرکت مقام اول را در اختیار دارد. در حدود ۲۰۰۰ شرکت از جمهوری آذربایجان نیز در ترکیه مشغول فعالیت هستند.

این آمار، عمق روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان را نشان می‌دهد و روند رو به رشد مناسبت‌ها با تغییرات ملموس سیاست‌های ترکیه در منطقۀ قفقاز وارد مراحل جدیدی شده است. حمایت تسلیحاتی ترکیه از جمهوری آذربایجان در جنگ اخیر با ارمنستان و تشویق و تحریک جمهوری آذربایجان در قضیه دالان زنگزور، بیانگر اهداف توسعه طلبانۀ اردوغان در منطقه می‌باشد.

سفر اردوغان به جمهوری آذربایجان بلافاصله پس از افتتاح سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در قاپان ارمنستان نیز در همین راستا انجام شد و حاوی پیام حمایت این کشور از جمهوری آذربایجان در موضوع زنگزور است.

از این رو، سفرهای متعدد رئیس سازمان دیانت ترکیه به جمهوری آذربایجان در طول چند ماه اخیر نیز در راستای سیاست‌های کلان دولت ترکیه در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی صورت گرفته و اقامۀ نماز جمعه و ایراد خطبه در مساجد جمهوری آذربایجان نیز در راستای هدایت افکار عمومی به سمت منافع ترکیه انجام می‌شود.

به ویژه اینکه مشاهده می‌شود ارباش در خطبه‌های نماز جمعه که این هفته در مسجد حیدر باکو ایراد کرد، به صورت هدفدار با اشاره به به فرازهایی از خطبه وداع پیامبر گرامی اسلام می‌گوید: پیامبر اسلام در خطبۀ حجه الوداع، مسلمانان را به وحدت و همبستگی و برادری فراخوانده و از تشتت و تفرقه برحذر داشته است. این در حالی است که ویژگی اصلی خطبه وداع پیامبر اسلام، تعیین جانشینی و تأکید بر ولایت حضرت علی (ع) بوده است. لذا تغییر ذائقۀ مذهبی مردم شیعۀ جمهوری آذربایجان به سمت تسنن و بی تفاوتی آنها به تشیع قابل انکار نیست. کاری که ترکان در طول تاریخ با علویان آناتولی کردند.

منبع: سایت رسمی سازمان دیانت ترکیه / تحلیل: سید ترابی

تاریخ:۱۴۰۱/۰۷/۳۰