سوگواری و مرثیه‌خوانی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در طول تاریخ در قالب های ادبی و هنری تجلی های مختلفی یافته که یکی از آنها حوزه موسیقی عاشورایی است. در این مقاله تخصصی به بررسی موسیقی رثایی ترکی و نقشی که مرثیه‌خوانی در این نظام موسیقایی داشته پرداخته میشود.

...

در مراسم سوگواری‌ای که هر سال در سالروز شهادت حضرت امام حسین (ع) و دیگر اعضای اهل بیت در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری (۱۰ اکتبر ۶۸۰ میلادی) به دست امویان برگزار می‌شود، اشعاری به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی با مضمون ابراز اندوه از این واقعه و لعنت بر عاملان آن، توسط هنرمندانی به نام «مرثیه‌خوان» و «نوحه‌خوان» به صورت بداهه یا با لحن و آهنگ خاصی خوانده می‌شود. این سنت موجب پیدایش سبکی از موسیقی دینی ترک به نام «مرثیه» شده است.

نخستین بار، مراسم سوگواری محرم توسط حاکم بویهی عراق، معزالدوله، در روز دهم محرم سال ۳۴۵ هجری (۸ فوریه ۹۶۳ میلادی) در بغداد برگزار شد و سپس در مناطق شیعه‌نشین، به‌ویژه ایران، و در میان طریقت‌ها و مکاتب تصوف سنی‌ که سلسله‌شان به حضرت علی [ع] می‌رسید، رواج یافت. این مراسم که در مناطق مختلف دنیای اسلام با نام‌هایی چون «سوگواری»، «تعزیه» و «شبیه‌خوانی» شناخته می‌شود، در دهه نخست محرم به اوج می‌رسد و در برخی موارد تا دهه اول ماه صفر ادامه یافته و مجموعاً تا چهل روز طول می‌کشد. با توجه به اینکه محبت اهل بیت احساسی مشترک در میان همه مسلمانان است، این مراسم در بسیاری از دولت‌ها و جوامع مسلمان، به صورت رسمی یا خصوصی جایگاه ویژه‌ای یافته است. در قلمرو گسترده عثمانی، این مراسم بسته به تفاوت‌های دینی، مذهبی و تصوفی، اشکال گوناگونی به خود گرفته است.

قدیمی‌ترین مراثی معروف به زبان ترکی درباره واقعه کربلا توسط عاشق یونس و یازجی‌اوغلو محمد سروده شده و قرن‌ها به صورت آوازی خوانده شده‌اند. از این رو می‌توان گفت سنت مرثیه‌خوانی در قلمرو عثمانی از قرن پانزدهم آغاز شده است. اما از آنجا که پیش از عثمانی‌ها در آناتولی گروه‌هایی از درویشان غیرسنی نیز وجود داشتند، می‌توان آغاز این سنت را به قرن سیزدهم بازگرداند. مولانا جلال‌الدین رومی نیز مرثیه‌ای برای کربلا سروده و در مثنوی خود مراسم محرم را توصیف کرده و از افراط‌ در این مراسم بر حذر داشته است.

از قرن پانزدهم به بعد، تعداد متن‌های مرثیه‌ای افزایش یافته و برخی از این آثار با آهنگ‌هایی خاص تا امروز باقی مانده‌اند. از منابع تاریخی چنین برمی‌آید که در طول ماه محرم، به‌ویژه در تکیه‌های بکتاشی، مراثی کربلا خوانده می‌شد. در برخی از تکیه‌ها و خانه‌ها، در ده شب نخست محرم، «حدیقه السعدا»ی فضولی به صورت آهنگین خوانده می‌شد، و در شب‌های بعدی تا روز سی‌ام، در شب‌های آیین‌ تکیه‌ها سفره انداخته می‌شد، عاشوره توزیع می‌گردید و میان آیین‌ها مرثیه‌خوانان و ذاکرها اشعاری درباره کربلا، اهل بیت و دوازده امام قرائت می‌کردند. در ذکرهای محرم که در فضایی سنگین و اندوهگین انجام می‌شد، «پرده» برداشته نمی‌شد، و اشعار خاصی با مضمون محرم خوانده می‌شد که با حالات ذکر قیام و دوران هماهنگ بود.

در محافل طریقتی، مراسم محرم در تکیه سنبل افندی (امروزه مسجد سنبل افندی) در محله قوجامصطفاپاشا برگزار می‌شد، چرا که باور بر این بود که دختران امام حسن و امام حسین در آنجا دفن شده‌اند. سعادت‌الدین نزهت ارگون در این‌باره نوشته است که در ۱۰ محرم، پس از نماز ظهر، دوازده رکعت «نماز خصماء» خوانده می‌شد و مرثیه یازجی‌اوغلو محمد قرائت می‌شد، و در شب، پس از صد رکعت نماز مستحب، هفتاد هزار ذکر توحید گفته می‌شد.

جمال‌الدین سروَر روناق‌اوغلو نیز یادآور می‌شود که در تکیه سنبلی، پس از صلوات خاص سنبلیه، مرثیه یازجی‌اوغلو خوانده می‌شد و سپس با مشارکت همه مشایخ استانبول، سه حلقه ذکر برگزار می‌گردید. او همچنین از خاطرات خود می‌نویسد که در تکیه کَرابابا از شاخه علوانیه طریقت رفاعیه، پس از نماز جماعت، به جای اوراد شریف، صلوات کمالیه خوانده می‌شد، سپس مرثیه‌ای تلاوت می‌شد و در پایان، پیراهن نمادین امام حسین با احترام بوسیده می‌شد.

در مسجد سنبل افندی، سنت قرائت کتاب وسیله النجات سلیمان چلبی و مرثیه در روز ۱۰ محرم هنوز ادامه دارد. همچنین در مسجد سید نظام در زیتین‌بورنو، مراسم محرم با قرائت مراثی برگزار می‌شود.

در تکیه‌هایی که ذکر قیامی در آن‌ها رایج بود، برای قرائت مرثیه روزهای خاصی در طول محرم تعیین می‌شد و در آن روزها اوراد خوانده نمی‌شد، بلکه مستقیماً به صلوات کمالیه و پس از آن به مرثیه پرداخته می‌شد. در تکیه قادری‌خانه در توپخانه، به جای مرثیه‌خوانی، اشعار کربلایی در قالب تواشیح به صورت جمعی خوانده می‌شد.

در تکیه‌های بکتاشی استانبول، مرثیه مصطفی عزبی بابا، خلیفه نیازی مصری، و نیز نعت‌های علوی از دیوان او، به طور معمول خوانده می‌شدند. اشعار مرثیه‌سرایان بکتاشی مانند مبنی‌بابا، مثال‌بابا، صفی‌بابا و محمدعلی حلمی دده‌بابا نیز خوانده می‌شد. مرثیه صفی‌بابا معمولاً ایستاده و جلوی سجاده درویش اعظم یا یکی از باباهای آشنا به موسیقی قرائت می‌شد، و اگر شبانه بود، در دو سوی او شمع‌های بزرگی قرار می‌دادند. در نیمه دوم قرن نوزدهم، مجلس مشایخ، خواندن مراثی‌ای که شامل دشنام به عاملان واقعه کربلا بود را در تکیه‌ها ممنوع کرد و تنها اجازه قرائت مرثیه یازجی‌اوغلو داده شد.

در گذشته، به مناسبت محرم، کتاب وسیله النجاه سلیمان چلبی نیز خوانده می‌شد. این سنت تا پیش از جمهوری در برخی شهرهای آناتولی ادامه داشت و می‌توان آن را تا قرن شانزدهم دنبال کرد، چنان‌که در دیوان هاشمی قصیده‌ای با عنوان «در شب عاشورا مولود خوانده شد و ذکر توحید برپا گردید» آمده است. تا سال‌های اخیر، نمونه‌ای از این آیین در مسجد نصرالله کاستامونو برگزار می‌شد. پس از نماز، در میدان، جماعتی در دو صف می‌ایستادند، سقّاخان‌ها با خواندن مرثیه و نعت آب توزیع می‌کردند، و مردم به احترام امام حسین (ع)، از کاسه‌های مسی که اسماء‌الحسنی و سوره یاسین بر آن‌ها نوشته شده بود، جرعه‌ای می‌نوشیدند.

بدری نویان دده‌بابا در توصیف مراسم محرم در تکیه‌های بکتاشی می‌نویسد که مراثی معمولاً در مقام صبا، پیش از طلوع آفتاب، توسط مرثیه‌خوانی که دو درویش یا محب با شمع در دست همراهی‌اش می‌کردند، خوانده می‌شد، و پس از آن، گلبانک توسط مرشد بابا اعلام می‌شد.

مراثی در تکیه‌ها با آهنگ و ادای خاص خود یا به صورت بداهه خوانده می‌شد. یکی از قدیمی‌ترین مراثی آهنگین، اثری است از خطیب ذاکری حسن افندی در مقام نهفت، با مطلع «روایت رسیده که روزی پیامبر شادان شد» (Rivâyette gelir bir gün Resûlullah olup dilşâd) که اشعار آن از یازجی‌اوغلو محمد است. در ماه محرم، برای ذکر در تکیه‌ها، بسیاری از اشعار در قالب «الهیّه محرم» آهنگ‌سازی شده‌اند. از مشهورترین آن‌هاست:

• «ای شهید کربلا را گریه کن» (Ey şehîd-i Kerbelâ’ya ağlayan) از سالی‌زاده اهل ادرنه، در مقام نیشابور، با شعر از حسن سزایی؛
• «یا رسول‌الله! ببین که این امت گنه‌کار با ما چه کرد» (Yâ Resûlellah bize gör n’etti âsî ümmetin) از شکاریزاده احمد افندی در مقام حجاز، با شعر از سید نظام‌اوغلو؛
• «آنکه بر فراق شاه حسین می‌گرید، نزدیک آید» (Şah Hüseyn’in firkatine ağlayan gelsin beri) در مقام حسینی و راست، با شعر از عمر فؤادی؛
• «سرآمد شهیدان و مایه فخر انبیاست» (Şehidlerin serçeşmesi enbiyânın bağrı başı) از یونس امره در مقام حجاز؛
• «نور دیده حبیب کبریایی، یا حسین» (Kurretülayn-i habîb-i kibriyâsın yâ Hüseyn) از کاحیازاده عارف، با آهنگ‌های بولاهمک نوری بیگ (در حسینی) و ایوبی علی رضا بیگ (در همایون)؛
• «گنج اسرار شاه مرتضی‌ای، یا حسین» (Mahzen-i esrâr-ı şâh-ı Murtazâ’sın yâ Hüseyn) از حاجی عارف بیگ در مقام حسینی؛
• و «حسین کربلا داور عشق محرم است» (Dâver-i aşk-ı muharremdir Hüseyn-i Kerbelâ) از مؤذن اعظم رفعت بیگ در مقام حجاز.

اطلاعات موجود درباره مرثیه‌خوانان استانبول به‌ویژه از نیمه دوم قرن هجدهم به بعد در دسترس است. در قرون نوزدهم و اوایل قرن بیستم، مرثیه‌خوانان مشهوری پرورش یافتند؛ از جمله: ذاکر ترشوجوزاده حافظ محمد افندی از کاستامونو، حقی بیگ از بیگلَربیگی، حافظ شرف‌الدین افندی، شیخ تکیه والدۀ عتیق در اسکودار و برادرش آگاه بیگ، حافظ حمدی افندی امام مسجد بیگلَربیگی، آهنگ‌ساز حاجی فائز بیگ، شیخ درگاه هاشمی در قاسم‌پاشا، رباب‌نواز محمد ثریا، حافظ کمال خطیب مسجد جراح‌پاشا، حافظ حسین توفیق بیگ، ذاکرباشی یاشار بابا، و آخرین رئیس تکیه کَرابابا، حکاک‌زاده علی حیدر بیگ.

در قرن نوزدهم، گروه‌هایی در استانبول با نام «گوی‌گوی‌جی» در ایام محرم در کوچه‌ها با خواندن مرثیه، قصیده و اشعار محرم، برای تهیه مواد لازم عاشوره نذر جمع می‌کردند یا برای شهدای کربلا آب توزیع می‌نمودند. حسین سبیلجی، یکی از ذاکرهای معروف معاصر، از جمله ایشان بوده است.

در ایران، مراسم محرم و مرثیه‌خوانی معمولاً در تکیه‌ها یا مکان‌هایی به نام «حسینیه» برگزار می‌شود. همچنین در همه مراسم دینی، مرثیه توسط واعظ یا مرثیه‌خوان قرائت می‌شود و شرکت‌کنندگان بر سینه می‌زنند و می‌گریند. ابن‌بطوطه به مراسم محرم در تبریز و اطراف آن اشاره کرده و از مراثی و مقتل‌خوانی‌های آن سخن گفته است. نمونه‌های کوچک‌تری از این مراسم در استانبول در محل‌هایی چون هتل‌های ولیده، وزیر و ییلدیز که ایرانیان در آن اقامت داشتند و نیز در منطقه سیداحمد دره‌سی در نزدیکی کاراجااحمد برگزار می‌شد. در این مکان‌ها فرش، شال و پرچم‌هایی با نقش پنجه نصب می‌شد، دسته‌های عزاداری تشکیل می‌گردید و مرثیه‌خوانان معروف مراثی می‌خواندند. در میانه دسته، مرثیه‌خوان اغلب مرثیه معروف کاظم پاشا با این ترجیع‌بند را قرائت می‌کرد:

«حسین از اسب به دشت کربلا افتاد / ای جبرئیل، خبر را به سلطان پیامبران برسان.»

(Düştü Hüseyn atından sahrâ-yı Kerbelâ’ya / Cibrîl var haber ver sultân-ı enbiyâya)

در دوره عبد الحمید دوم (۱۸۷۶–۱۹۰۹) این مراسم محدود شد. اگرچه در کاروانسراها دیگر برگزار نمی‌شود، ولی آیین مرثیه‌خوانی در مسجد ایرانیان در سیداحمد دره‌سی هنوز ادامه دارد.

امروزه سنت مرثیه‌خوانی در روز دهم محرم در کشورهایی چون ایران، آذربایجان، عراق، لبنان، اردن، یمن و در شهرهایی از ترکیه مانند ایغدیر و محله‌های جعفری‌نشین استانبول (به‌ویژه در هالکالی) و نیز در برخی محافل صوفیه ادامه دارد.

کتابشناسی:

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 255-256, 276; IV, 355-357.

Türk Musikisi Klasiklerinden İlâhîler, İstanbul 1933 (İstanbul Konservatuvarı neşriyatı), II, 50-64.

Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 475-479, 656-657.

Suphi Ezgi, Türk Musikisi Klasiklerinden Temcit - Na’t - Salat - Durak, İstanbul 1945, s. 26-28.

Selâhattin Gürer, Âşık Yunus Emre’nin Bestelenmiş Şiirleri, İstanbul 1961, s. 48.

M. Halit Bayrı, İstanbul Folkloru, İstanbul 1972, s. 158-159.

Besteleriyle Yunus Emre İlahileri (haz. Ahmet Hatipoğlu), Ankara 1993, s. 88-89.

Bünyamin Çağlayan, Kerbelâ Mersiyeleri, Ankara 1997, s. 14-18.

Cemâleddin Server Revnakoğlu, “Eski Muharremlerde Mersiye ve Aşure”, En Son Dakika Gazetesi, 5-6 Kasım 1951.

a.mlf., “Yûnus’un Bestelenmiş İlâhîleri Nerede ve Nasıl Okunurdu?”, TY, V/319 (1966), s. 130, 134.

a.mlf., “Tarikat Mensuplarında Zarafet ve Hazırcevaplık”, Tarih Konuşuyor, VI/41, İstanbul 1967, s. 3222-3223.

Tâhirülmevlevî, “Muharremü’l-Harâm”, Mahfil, sy. 3, İstanbul 1339, s. 48.

Halil Can, “Dinî Türk Musikisi Lûgatı”, MM, sy. 220 (1966), s. 119.

a.mlf., “Dînî Musiki”, a.e., sy. 294 (1974), s. 19-22; sy. 296, s. 20-21.

Midhat Sertoğlu, “Kerbelâ Olayı ve Matem Âyini”, Hayat Tarih Mecmuası, XIII/146, İstanbul 1977, s. 46-52.

Bedri Noyan, “Bektaşî ve Alevîlerde Muharrem Âyini Aşure ve Mâtem Erkânı”, HK, sy. 1 (1984), s. 91, 96-97.

Pakalın, II, 482-486.

Nuri Özcan, “Goygoycular”, DİA, XIV, 121-122.

Öztuna, BTMA, II, 45-46.

منبع:

دایره المعارف اسلامی سازمان دیانت، ج 29، ص. 220-221.