«کاندیل» به پنج شب مقدس اسلامی اشاره دارد که در ترکیه و جوامع مسلمانان بالکان و برخی کشورهای دیگر به عنوان مناسبتهای اسلامی جشن گرفته می‌شود. در این شبها مناره‌های مساجد روشن می‌شوند و نمازهای ویژه ای خوانده می‌شود، مردم در مساجد جمع می شوند و به دعا و نیایش می پردازند. سنتی که گفته می شود به دروه پادشاهی سلطان عثمانی سلیم دوم در قرن شانزدهم بر می گردد. وی با جلب حمایت شیخ الاسلام وقت، دستور داد مناره‌های مساجد را برای این مناسبت‌های مبارک روشن کنند. کلمه «کاندیل» از واژه عربی قندیل به معنی لوستر یا شمع گرفته شده‌ است. شب‌های کاندیل نسبت به اعیاد اسلامی (فطر و قربان) اهمیت کمتری دارند.

پنج شب مقدس که از آن به عنوان کاندیل نام برده می شود عبارتند از:

-  میلاد پیامبر Mevlid Kandili

-  لیلة الرغائب Regaip Kandili

-  معراج Miraç Kandili

- نیمه شعبان، شب برات Berat Kandili

- شب قدر Kadir Gecesi

با وجود این که تقویم میلادی در ترکیه به عنوان تقویم رسمی این کشور پذیرفته شده است، اما شبهای کاندیل و اعیاد اسلامی همچون سایر بلاد اسلام بر اساس تقویم هجری قمری محاسبه و جشن گرفته می شود.

نکته جالب و حائز اهمیت در گرامیداشت کاندیل ها این است که این مناسبتها نه تنها در دنیای اهل تسنن که در دنیای تشیع نیز با عناوین مشابه و بعضا متفاوت جشن گرفته می شود.

کاندیل مولود (میلاد پیامبر اسلام) برابر روز دوازده ربیع الاول است که براساس روایت اهل سنت مصادف با این روز است. در نزد علمای شیعه اما روز هفده ربیع الاول به عنوان روز میلاد پبامبر گرامی اسلامی جشن گرفته می شود.

کاندیل رغائب یا همان شب لیله الرغائب است که مصادف با اولین جمعه ماه رجب می باشد و در نزد همه فرق اسلامی یکسان است و به شکلهای مختلف گرامی داشته می شود. کلمة «رغائب» جمع «رغیبه» به معنای چیزی که مورد رغبت و میل است و نیز به معنای عطا و بخشش فراوان می‌باشد.

برخی از مسلمانان سعی می کنند روز کاندیل رغائب را روزه بگیرند و معتقدند که روزه گرفتن در این روز فضیلت زیادی دارد.

در فرهنگ مردم ترکیه صدقه دادن و انفاق در شب لیله الرغائب دارای صواب و آثار معنوی فراوان است و از این رو هر کسی به وسع و بضاعت خود سعی می کند، در این شب انفاق نماید و به همین دلیل معابر پر رفت و آمد شهرها، شاهد حضور افراد بی بضاعت برای  جمع آوری اعانه می شود.

کاندیل معراج در ترکیه به شب 27 رجب اطلاق می شود که مردم ترکیه معتقدند در این شب، پیامبر گرامی اسلام به معراج رفته است. این مناسبت در نزد مسلمانان اهل سنت به عنوان یکی از شبهای مبارک جشن گرفته می شود. این در حالی است که این روز در نزد شیعه به عنوان عید مبعث جشن گرفته می شود.

کاندیل برات (روشنایی) در ترکیه مصادف با پانزده ماه شعبان است. در میان برخی فرق اسلامی کاندیل برات در بین روزهای دوازده تا 15 ماه شعبان گرامی داشته می شود اما در ترکیه این جشن مصادف با شب پانزدهم ماه شعبان است. در فرهنگ مردم ترکیه رفتن بر سر قبر و قرائت فاتحه برای مردگان و خواندن نماز و دعا در این شب از فضیلت بسیاری برخوردار است.

اگرچه کاندیل برات در نزد اهل سنت با جشن نیمه شعبان در نزد شیعه که به مناسبت میلاد امام دوازدهم گرامی داشته می شود، تفاوتهایی دارد اما همزمانی این جشن، باعث به وجود آمدن این تصور شده است که اساسا جشن برات در واقع همان جشن نیمه شعبان است که از فرهنگ شیعه به فرهنگ اهل سنت رسوخ پیدا کرده است اما تفاوت اعتقادی میان اهل سنت و شیعه باعث شده است که در فرهنگ اهل سنت نام دیگری برای این مناسبت پیدا شود و به همین دلیل به آن کاندیل برات گفته شده است. با توجه به این اینکه براساس منابع تاریخی، جشن برات (چراغ یا روشنایی) دارای سابقه در میان فرهنگ جغرافیای مشترک مسلمانان است، این فرضیه را نمی توان قطعی تلقی کرد.    

با این حال باورهای مشابهی میان شیعه و سنی در خصوص فضائل این شب وجود دارد. بسیاری از اهل سنت و فرقه‌های صوفیه به فضیلت و عظمت این شب اعتقاد دارند. وعده آمرزش و اجابت دعا در شب پانزدهم شعبان و انفاق در این شب در روایات شیعه نیز آمده‌است. هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده‌است، تشابه اعتقادات شیعیان و سنیان و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان و شب برات در روایاتی از پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع)، دعای ابومحمد علی بن حسین السجّاد در شب نیمه شعبان به روایت شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سید بن طاوس در اقبال و حدیثی از جعفر صادق(ع) در خور توجه است.

کاندیل قدر (شب قدر) در فرهنگ و اعتقادات اهل سنت به طور اعم و مسلمانان ترکیه به طور اخص به شب بیست و هفتم ماه رمضان اطلاق می شود. در اعتقادات شیعه اما شبهای نوزده، بیست و سک و بیست سوم ماه مبارک رمضان به عنوان شبهای قدر گرامی داشته می شود.

اعمال شب قدر در نزد شیعه و سنی قدری متفاوت است. به این صورت که مسلمانان اهل سنت ترکیه با اعتقاد به اهمیت شب قدر و نزول قرآن کریم در این شب، دست به دعا و توبه برای آمرزش گناهان می پردازند و این شب را با خواندن نماز و انجام عبادت در مساجد سپری می گذرانند.

نماز تراویح[1] یکی دیگر از مناستهای دینی در میان اهل سنت ترکیه است که در شبهای ماه مبارک رمضان در مساجد این کشور خوانده می شود.

با اعلام آغاز ماه مبارک رمضان مسلمانان ترکیه از اولین شب این ماه با حضور در مساجد نماز تراویح به صورت جماعت برگزار می کنند.

برگزاری نماز تراویح در مساجد، همانند برپایی نماز جمعه از نمادهای مهم دینداری محسوب می شود. زیرا همانظور که نماز جمعه به عنوان یک فریضه دینی بسیار مهم، با شکوه فراوان برگزار می شود، نماز تراویح نیز از چنین جایگاهی برحوردار است و به رغم اعتقاد بر سنت (مستحب) بودن این نماز، ترک آن بدون عذر دارای کراهت است.

از این رو آغاز ماه مبارک رمضان در این ترکیه با برگزاری نماز تراویح خال و هوای معنوی خاصی پیدا می کند و چنین می نماید که گویی بدون برپایی نماز تروایح، روزه داری و عبادت در ماه رمضان ناقص و ابتر می ماند. زنان معمولا در نماز تراویح شرکت نمی کنند. کودکان اما به اتفاق بزرگترها با اشتیاق در صفوف نماز حضور پیدا می کنند.  پس از نماز تروایح دوره گردها و دستفروش ها در محوطه یا پیرامون مساجد بساط پهن می کنند و به عرضه ی اقلام خود می پردازند.

این مراسم از گذشته های دور به صورت منظم و بی وقفه در مساجد برگزار می شود و خاطرات شیرینی را به ویژه برای کودکان و نوجوانان رقم می زند. برگزاری این مراسم صرف نطر از جنبه عبادی آن، پیامهای اخلاقی و آموزنده بسیاری برای کودکان و نوجوانان دارد. چرا که نماز گزاران پس از اقامه نماز، اقدام به دادن صدقه به سائلان و نیازمندان می کنند و کودکان با مشاهده این منظره، حلاوت کمک کردن به درماندگان را می آموزند و در زندگی آن را به کار می گیرند.

برپایی نمایشگاههای دینی از جمله اقلام قرآنی و کتب مذهبی و ادعیه نیز از حواشی مثبت برپایی نماز تراویح در مساجد ترکیه است که با استقبال نمازگزاران مواجه می شود. بسیاری از ناشران با استفاده از این فرصت، اقلام خود عرضه می کنند و البته به حرمت و قداست ماه مبارک رمضان تخفیفهایی را نیز برای مشتریان در نطر می گیرند.

تشریک مساعی و دید و بازدید نمازگزاران و مصافحه و احوالپرسی نیز از دیگر دستاوردهای برگزاری نماز تراویح است. اطلاع یافتن از مشکلات یکدیگر و پیشقدم شدن برای رفع نیازهای همنوعان در حاشیه این آیین از جنبه های نیک و خدا پسندانه آن است.

رونق رستورانها و غذاخوریها در کوچه و خیابان و شور و هیجان بازار در شبهای ماه مبارک رمضان به ویژه پس از برگزاری نماز تراویح حال و هوای دیگری دارد. رستوران داران منوهای خاص برای ماه مبارک رمضان دارند و معمولا بعد از تراویح مشتریان خاص خود را دارند.

توزیع شربت رمضان در بین نمازگزاران از دیگر سنتهای زیبا در شبهای ماه رمضان است. در بسیاری از مساجد افراد خیر با نوعی شربت بسیار دلنشین و گوارا که به» شربت رمضان» معروف است، از نمازگزاران استقبال می کنند. مشتریان پر و پاقرص این شربتها صد البته کودکان هستند که خاطره شیرین و زیبایی در ذهن آنها نسبت به نماز تراویح و شبهای رمضان نقش می بندد.  

مسلمانان ترکیه در طول سالهای متمادی فرهگ خاص خود را در ماه رمضان شکل داده اند که به آن «فرهنگ یا تمدن رمضان» می گویند. هر چند برخی از سنتها به دلیل نفوذ عناصر غربی و گسترش شهر نشینی از تداول افتاده، اما با این حال رمضان در ترکیه دارای حال و هوای معنوی خاص خود را دارد و قطعا با روزهای عادی سال تفاوت دارد.

پایان ماه رمضان که مصادف با عید سعید فطر است، در نزد مردم ترکیه بسیار شورانگیز و طربناک است. زیرا عید فطر در کنار عید قربان دو عید بزرگ و جشن اصلی مردم این سرزمین محسوب می شوند و هر یک از این اعیاد در ترکیه حدود ده روز تعطیل است و انفاق، عیادت بزرگان، حضور در مزار درگذشتگان و قرائت فاتحه و همچنین دید و بازدید دوستان و خویشاوندان از ویژگیهای این دو عید بزرگ می باشد.

امروزه مردم ترکیه به مناسبت کاندیل ها و اعیاد اسلامی برای یکدیگر پیامک های تبریک و التماس دعا می فرستند و این موضوع به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده است.

زنده نگه داشتن نمادها و شعائر اسلامی نشاندهنده میزان پایبندی مسلمانان هر کشوری به ارزشهای دینی است که مردم ترکیه در این حوزه بسیار پویا و فعال هستند و همانطور که ذکر شد، کثرت مناسبتهای اسلامی اعم از کاندیل و اعیاد فطر و قربان بیانگر این موضوع است.

واحد پژوهش رایزنی فرهنگی ترکیه - آنکارا