محمد عاکف کوچ، نویسنده و مترجم و فعال نشر در ترکیه با استناد به «گزارش بازار کتاب سال ۲۰۲۴» در یادداشتی به تحلیل وضعیت نشر در ترکیه پرداخته است. با توجه به این که برخی آمارها از رشد بازار کتاب سخن میگویند و برخی آمارهای دیگر حاکی از کوچکتر شدن بازار کتاب در ترکیه هستند، یادداشت محمدعاکف کوچ تصویری دقیق و تحلیل از فضای رشد ترکیه ارائه می‌دهد.

...

برای کسانی که با این موضوع آشنا هستند، روشن است که نشر در ترکیه، به‌ویژه نشر فرهنگی، تحت چه شرایط دشواری انجام می‌شود و ناشران برای ادامه انتشار کتاب و برای این که بتوانند سرپا بایستند، چه سختی‌های مادی و معنوی را متحمل می‌شوند. سال‌به‌سال، انتشاراتی‌هایی که تعطیل می‌شوند، ناشران کوچک‌شده‌ای که تلاش می‌کنند هزینه‌ها را کاهش دهند، محیط تورمی سنگین، هزینه‌های چاپ در حال افزایش، کاهش تعداد خوانندگان حرفه‌ای و خوانندگانی که مدام از قیمت کتاب شکایت دارند... در چنین شرایطی، همه ناشران که هنوز تلاش می‌کنند کتاب منتشر کنند و به حیات فرهنگی کشور در حد خودشان کمک کنند، سزاوار احترام و تقدیرند.

این‌ها مشکلات مشترک تقریباً همه ناشران است. در واقع، «گزارش بازار کتاب سال ۲۰۲۴» که اخیراً توسط اتحادیه ناشران ترکیه منتشر شده است، این دیدگاه‌ها را از طریق آمار تأیید می‌کند. نگاهی دقیق‌تر به این گزارش و دینامیک مطالعه در ترکیه می‌تواند از منظر مرحله‌ای که نشر در آن قرار دارد، چشم‌اندازی به خواننده ارائه دهد.

هزینه‌های در حال افزایش، تولید درجا زده

افزایش هزینه‌های چندلایه، مهم‌ترین عامل بیرونی است که دست و پای ناشران را بسته است. پژوهشی که در سپتامبر ۲۰۲۳ توسط اتحادیه ناشران ترکیه انجام شد، نشان می‌دهد هزینه‌های کتاب بر اساس ارز خارجی ۸۴٪ افزایش یافته، اما در مقابل قیمت‌های پیشنهادی فروش خرده‌فروشی ۱۵٪ کاهش داشته است. یعنی درحالی‌که هزینه‌ها بالا می‌رود، ناشران عموماً تلاش می‌کنند این هزینه‌ها را به‌طور کامل به قیمت فروش کتاب منتقل نکنند تا موجب دلزدگی بیش‌ازپیش خواننده از کتاب نشوند.

به‌عنوان یک ناشر، معنای این وضعیت را این‌طور توضیح می‌دهم: در شرایط کنونی که درآمد خواننده در محیط تورمی به‌اندازه کافی افزایش نیافته و کتاب به‌عنوان کالای ضروری مصرفی دیده نمی‌شود، ناشران تلاش می‌کنند حتی‌الامکان از افزایش قیمت خودداری کنند تا خوانندگان محدود خود را از دست ندهند. نتیجه اجتناب‌ناپذیر این وضعیت، تلاش ناشران برای بقا با حاشیه سود کم یا حتی نزدیک به صفر است؛ و متأسفانه پس از مدتی، وقتی این روند دیگر قابل تحمل نیست، ناشران ناگزیر تعطیل می‌شوند.

تعداد برچسب‌های مالی کتاب از سال ۲۰۱۸ ثابت مانده است

یکی از مهم‌ترین آمارهای مندرج در گزارش، تعداد سالانه برچسب‌های مالی است. (منظور از برچسب مالی، برچسبی است که وزارت فرهنگ ترکیه برای هر جلد کتاب اختصاص میدهد و به عنوان جواز فروش قانونی کتای به شمار می آید. -مترجم-) در سال ۲۰۲۴، در مجموع ۴۱۳.۸ میلیون کتاب تولید شده که به این معنی است سرانه تولید کتاب در کشور فقط ۸.۲ جلد است. این رقم شامل کتاب‌های درسی هم می‌شود. علاوه بر ۴۱۳ میلیون کتاب منتشرشده، حدود ۱۸۳ میلیون کتاب نیز توسط وزارت آموزش ملی (MEB) نشر و بین دانش‌آموزان توزیع شده است.

با یک محاسبه ساده، اگر در نظر بگیریم در یک خانواده تک‌فرزند، دانش‌آموز مدرسه‌ای ۸ تا ۱۰ کتاب درسی به‌صورت رایگان دریافت می‌کند و این کتاب‌ها هم در سرانه ۸.۲ جلدی گنجانده شده‌اند، عمق فاجعه بیشتر آشکار می‌شود. تقاضا برای کتاب‌های فرهنگی سال‌به‌سال کاهش می‌یابد. در واقع، اگر تعداد برچسب‌های مالی گرفته‌شده توسط ناشران را بر جمعیت کشور تقسیم کنیم (۴۱۳.۸ میلیون / ۸۵.۳ میلیون)، سرانه کل تولید کتاب به ۴.۸ جلد می‌رسد.

یعنی در کشور، حتی ۵ کتاب هم در سال برای هر فرد تولید نمی‌شود! برای فهمیدن این که این یک مشکل عرضه نیست، بلکه نشان‌دهنده مشکل بزرگ‌تری ناشی از تقاضا و کمبودهای زندگی آموزشی/فرهنگی است، لازم نیست جامعه‌شناس یا ناشر بزرگی باشید. این درحالی‌ است که طبق نظر یونسکو، تعداد کل کتاب‌های منتشرشده در یک کشور، شاخص مهمی از کیفیت زندگی، سطح آموزش و خودآگاهی مردم آن کشور محسوب می‌شود.

در اینجا مشکل بزرگ‌تر این است که تعداد برچسب‌های مالی گرفته‌شده توسط ناشران سال‌به‌سال کاهش می‌یابد. این که آمار برچسب‌های سال ۲۰۲۴ فقط به سطح سال ۲۰۱۸ رسیده است، نشان می‌دهد این مشکل تنها ناشی از محیط تورمی و کاهش سطح درآمدها (یعنی فقیرتر شدن جامعه به‌طور کلی) نیست. قصد دارم در مقاله دیگری به ریشه‌های اجتماعی و اقتصادی این مشکل بپردازم.

امید چندانی وجود ندارد که آمار نه‌چندان درخشان برچسب‌های مالی کتاب در سال ۲۰۲۴، در سال ۲۰۲۵ بهتر شود. بر اساس داده‌های  فدراسیون نشر ترکیه، در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴، ۹۲.۴ میلیون برچسب مالی گرفته شده بود، درحالی‌که در مدت مشابه سال ۲۰۲۵، این عدد به ۸۱.۷ میلیون رسیده است. یعنی تعداد کتاب‌های منتشرشده در ژانویه تا مارس امسال نسبت به سال گذشته ۱۲٪ کاهش یافته است.

نشر فرهنگی در سطح مطلوبی نیست

یکی دیگر از آمارهای قابل توجه در گزارش، عدم تعادل در توزیع کتاب‌های تولیدشده است. در سال ۲۰۲۴، ۴۶.۵٪ از کتاب‌های تولیدشده را کتاب‌های آموزشی تشکیل می‌دهند. درحالی‌که سهم کتاب‌های فرهنگی بزرگسالان (که بازتاب‌دهنده ترجیحات خوانندگان حرفه ای است) ۱۱.۹٪ و کتاب‌های داستان بزرگسالان ۱۳.۶٪ است. کتاب‌های مذهبی نیز ۸.۸٪ از کل کتاب‌های منتشرشده را شامل می‌شوند. با نگاهی به آمار سه سال اخیر، کاهش کلی در کتاب‌های فرهنگی بزرگسالان و داستان/ادبیات بزرگسالان و افزایش قابل توجه در کتاب‌های کودک و آموزشی مشهود است.

در کتاب‌های دانشگاهی (که آن‌ها هم نشان‌دهنده خوانندگان حرفه ای هستند) نیز وضعیت منفی مشابهی دیده می‌شود. علاوه بر نشر غیرقانونی و اشتراک دیجیتال، به‌دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده بر توصیه کتاب‌های درسی در دانشگاه‌ها، میانگین تیراژ چاپ کتاب‌های دانشگاهی که قبلاً ۲ هزار جلد بود، اکنون به ۷۷۲ جلد کاهش یافته است. همچنین تیراژ کتاب‌های داستان و ادبیات بزرگسالان که قبلاً ۲ تا ۳ هزار جلد بود، به میانگین ۱۱۹۵ جلد رسیده است. ناشران به‌حق از چاپ چند هزار جلدی کتاب‌هایی که فروش نرفته و در انبار می‌مانند، اجتناب می‌کنند.

بزرگ‌ترین ناشر کتاب، وزارت آموزش ملی است

اما در گزارش، برخلاف روند کلی، دو تحول جلب توجه می‌کند. وزارت آموزش ملی (MEB) به بزرگ‌ترین ناشر کشور تبدیل شده است. در سال تحصیلی ۲۰۲۴-۲۰۲۵، نزدیک به ۱۸۳ میلیون کتاب توسط این وزارتخانه منتشر و بین دانش‌آموزان توزیع شده است. گزارش شده که وزارتخانه ۸.۷ میلیارد لیر برای این کتاب‌های رایگان هزینه کرده است.

از سوی دیگر، استقبال از کتاب‌های کودک به‌طور قابل توجهی در حال افزایش است. میانگین تیراژ اولیه کتاب‌های داستان و ادبیات بزرگسالان حدود هزار جلد است، درحالی‌که این رقم برای کتاب‌های کودک به ۳ تا ۴ هزار جلد می‌رسد. البته عوامل دیگری هم وجود دارد، اما والدین، حتی اگر در خرید و مطالعه کتاب برای خودشان مشکل داشته باشند، از خرید کتاب برای فرزندانشان غافل نمی‌شوند. بدون شک، کتاب‌های کودک توصیه‌شده در مدارس ابتدایی هم در شکل‌گیری این وضعیت نقش دارند. 

آیا بازار کتاب واقعاً در حال رشد است؟

همان‌طور که در بخش‌های قبلی اشاره شد، تعداد کتاب‌های دارای برچسب مالی سال‌به‌سال کاهش یافته و مشخص است که از آمار سال ۲۰۱۸ عقب هستیم. اما از نظر اسمی، رشد ۶۷٪ در فروش کتاب نسبت به سال ۲۰۲۳ مشاهده می‌شود. گزارش اشاره می‌کند که با در نظر گرفتن تورم ۵۸٪ اعلام‌شده توسط موسسه آمار ترکیه (TÜİK)، این رقم معادل رشد واقعی حدود ۹.۵۱٪ است. اما با توجه به کاهش شمارگان کتاب‌ها و روند منفی تعداد برچسب‌های مالی، مشخص می‌شود که این رشد، رشد واقعی نبوده و ناشی از افزایش قیمت فروش است.

*** 

در پایان یادداشت، برای این که خواننده بتواند مقایسه‌ای در ذهن خود انجام دهد، می‌خواهم با یک مثال ملموس توضیح دهم که اندازه صنعت نشر در ترکیه چه معنایی دارد. بر اساس داده‌های سازمان ملی آمار ترکیه کل اندازه صنعت نشر و همه ناشران ترکیه امروز حدود ۱.۷ میلیارد دلار است.

وقتی در نظر بگیرید که گروه انتشاراتی مک‌میلان (مستقر در لندن) امروز حدود ۳ میلیارد دلار ارزش دارد، یعنی کل صنعت نشر ترکیه فقط نصف مک‌میلان است!

منبع:
https://www.yeniarayis.com/yazi/turkiyede-yayinciligin-seruveni-istatistiklere-nasil-yansiyor-11135