از زمان مهاجرت شهروندان کشورهای آفریقای شمالی (الجزایر، مراکش و تونس) به فرانسه در قرن بیستم و به خصوص بعد از جنگ استقلال الجزایر (۱۹۶۲-۱۹۵۴)، مساله زندگی مسالمت آمیز مسلمانان در فرانسه، سیاستمداران، حقوق دانان و نویسندگان زیادی را درگیر خود کرده است. جمهوری پنجم فرانسه، طبق قانون اساسی سال ۱۹۵۸ کشوری لاییک و فاقد دین رسمی می باشد. اصل لاییسیته (Laïcité) از اصول بنیادین جمهوری فرانسه می باشد که ریشه آن به انقلاب کبیر سال ۱۷۸۹ باز می گردد. نخستین هدف لاییسیته جدایی دین از دولت بوده و هم چنین دادن آزادی به پیروان تمامی ادیان برای اعتقاد و عمل به دین خود. اما از همان ابتدا تفسیرهای متفاوتی از لاییسیته انجام شد و جریان های فکری و سیاسی مختلف، تعریف یکسانی از لاییسیته نداشته اند. بدون تردید از جمله قوانین حائز اهمیت که در این ارتباط توسط مجلس ملی فرانسه تصویب شده، قانون "جدایی کلیساها و دولت" در سال ۱۹۰۵ می باشد. مطابق این قانون، جمهوری فرانسه آزادی تمامی مذاهب را تضمین می کند و به تمامی شهروندان امکان پیروی از مذهبشان را می دهد، مگر زمانی که پیروی از مذهبی به "نظم عمومی" جامعه آسیب وارد کند.

چالش های لائیسیته

          روز ۱۱ اکتبر ۲۰۱۹، ژولین اودول (Julien Odoul) رییس گروه راست افراطی استان Bourgogne-Franche-Comté  از رییس شورای استان می خواهد که دستور دهد مادر محجبه ای که به همراه فرزند خود در جلسه این شورا حاضر بوده، حجابش را بردارد. اودول با دیدن این مادر محجبه فریاد می زند : "این جا جمهوری است و لاییسیته است".

           این صحنه به سرعت توسط رسانه ها و مردم در فضای مجازی به صورت عمده بازپخش می شود و بحث در مورد حجاب اسلامی به حدی شدت می گیرد که امانوئل مکرون روز ۲۴ اکتبر در این باره اظهار نظر می کند. نکته جالب این می باشد که نه تنها احزاب و جریان های مختلف در این باره توافق نظر ندارند، بلکه وزاری دولت نیز با یکدیگر اختلاف نظر دارند. در حالی که Jean-Michel Blanquer، وزیر آموزش ملی و جوانان، موافق ممنوع شدن حجاب برای مادران همراه دانش آموزان می باشد، Cédric O، وزیر فن آوری و Sibeth Ndiaye سخنگوی دولت به شدت با این پیشنهاد مخالفت می کنند.

          اما ریشه های چالش مساله اسلام هراسی و حجاب به سال ها پیش باز می گردد. لغت نامه Larousse لغت "اسلام هراسی" (islamophobie) را این گونه تعریف می کند : "هر گونه عمل خصومت آمیز در قبال اسلام و مسلمانان". بعد از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر در نیویورک، واژه اسلام هراسی در فرانسه نیز بیش از پیش استفاده شد. البته برخی از نویسندگان فرانسوی با ذات کلمه اسلام هراسی مشکل داشته و می گویند که اسلام باید هم چون ادیان دیگر قابل انتقاد باشد. در همین راستا، در سال ۲۰۰۳ دو نویسنده فمینیست به نام های Caroline Fourest و Fiammetta Venner که اغلب مواضع بسیار دین ستیزی را اتخاذ می کنند، مقاله ای در روزنامه لیبراسیون چاپ کرده و ادعا می کنند که واژه اسلام هراسی نخستین بار توسط مسولین جمهوری اسلامی ایران و برای فشار به بانوان بی حجاب مورد استفاده واقع شده است.

فرانسه و مسئله حجاب

          سال ۱۹۸۹: در همین رابطه بی مناسبت نیست تا نگاهی گذرا به پیشینه رویدادهای مرتبط با حجاب اسلامی در فرانسه داشته باشیم. در اکتبر سال ۱۹۸۹ سه دانش آموز با نام های لیلا، فاطیما و سمیرا به دلیل محجبه بودن از دبیرستان خود اخراج می شوند. مدیر دبیرستان در توجیه این تصمیم اعلام کرده بود : "حجاب این دانش آموزان مانع از کارکرد صحیح دبیرستان می شود". این مساله به سرعت رسانه ای شده و به "مساله روسری" (affaire du foulard) معروف می شود. نهایتاَ نخست وزیر سوسیالیست وقت، آقای لیونل جوسپن از این سه دانش آموز می خواهد که هنگام ورود به دبیرستان حجاب خود را بردارند. اما مساله به این جا ختم نمی شود و نوامبر ۱۹۸۹ شورای حکومتی (Conseil d’Etat) برخلاف نظر نخست وزیر رای می دهد و اعلام می کند که حجاب این سه دانش آموز امری "تحریک کننده، آزاردهنده، تبلیغاتی و خطرناک" نبوده و وفاداری به هیچ مذهبی نمی تواند در هیچ مدرسه دولتی ممنوع اعلام گردد.

          در پی این اتفاق، دولت فرانسه در دسامبر ۱۹۸۹ شورای عالی یکپارچه سازی (Haut Conseil à l’intégration) را به وجود می آورد. این شورا به دفتر نخست وزیر فرانسه وابسته بود و ماموریتش تهیه یک گزارش سالانه برای دولت فرانسه می بود. طی این گزارش، اعضای این شورا نظرات و پیشنهادات خود را در مورد روند یکپارچه سازی اجتماعی تازه واردان و اقلیت های مذهبی فرانسه بیان می کردند. البته در دسامبر سال ۲۰۱۲ و پس از انتخاب فرنسوآ اولاند به عنوان رییس جمهوری فرانسه، این شورا به درخواست اولاند منحل می شود.

          نیکلا سارکوزی که از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ رییس جمهور فرانسه بود، در سال ۲۰۰۳ و هنگامی که وزیر کشور ژاک شیراک بود پیشنهاد قانونی را می دهد که حجاب را بر روی عکس های رسمی (کارت ملی، گذرنامه و گواهی نامه رانندگی) ممنوع اعلام می کرد. این طرح البته به تایید ژاک شیراک نرسید.

          سال ۲۰۰۴،  قانون ممنوعیت حمل علائم مذهبی در مدارس دولتی: پانزده سال پس از اتفاقات اکتبر سال ۱۹۸۹، به درخواست رییس جمهوری وقت، آقای ژاک شیراک، قانونی تحت عنوان " علائم مذهبی در مدارس دولتی فرانسه " (La loi sur les signes religieux dans les écoles françaises) توسط مجلس ملی فرانسه تصویب می شود. مطابق این قانون به به همراه داشتن علائم مذهبی هم چون روسری، صلیب بزرگ و یا کیپا در مدارس دولتی (ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان) ممنوع اعلام می شود.

            سال ۲۰۰۸، حجاب در بخش خصوصی: در این سال، کارمند یک مهدکودک در دپارتمان Yvelines به دلیل محجبه بودن از کار خود اخراج می شود. پس از رسانه ای شدن این اتفاق، مساله حجاب اسلامی در بخش خصوصی نیز مطرح می شود و از آن زمان به بعد تعدادی از نمایندگان دست راستی مجلس ملی فرانسه در پی تصویب قانونی بوده اند که حجاب را در بخش خصوصی ممنوع اعلام کند اما تا کنون در این زمینه ناموفق بوده اند.

            سال ۲۰۱۰، ممنوعیت برقع و نقاب در فضاهای عمومی: روز یازده اکتبر سال ۲۰۱۰ و هنگامی که نیکلا سارکوزی رییس جمهور فرانسه بود و حزبش اکثریت مجلس ملی را در اختیار داشت، قانونی (loi n°۲۰۱۰-۱۱۹۲) تصویب می شود که مطابق آن پوشاندن چهره در فضای عمومی ممنوع می شود.

          در سال ۲۰۱۱ نیکلا سارکوزی دفتر "ماموریت لاییسیته" (mission laïcité) را در شورای عالی یکپارچه سازی فرهنگی ایجاد می کند.

            سال ۲۰۱۹ و حجاب ورزشی: در ابتدای سال ۲۰۱۹ شرکت ورزشی Décathlon تصمیم می گیرد که روسری مخصوصی برای ورزش بانوان مسلمان عرضه کند. اما پس از بحث و جدل فراوان در فضای رسانه ای فرانسه، این شرکت نهایتاَ از تصمیم خود منصرف شده و اعلام می کند که روسری ورزشی عرضه نخواهد کرد.

            اکتبر ۲۰۱۹ و حجاب همراهان دانش آموزان:  نهایتاَ همان طور که گفته شد در این سال حجاب مادرانی که فرزندان خود و یا دانش آموزان دیگر را در اردوهای آموزشی همراهی می کنند مساله ساز شده است. پس از نزدیک به سه هفته بحث و مناظره،رییس جمهوری فرانسه در تاریخ ۱۷ اکتبر اعلام می کند که "نباید مسلمانان را هدف قرار داد" و برخلاف اراده احزاب دست راستی دولت مایل به ممنوع اعلام کردن حجاب مادران و همراهان دانش آموزان نمی باشد.

          امانوئل مکرون در سال ۲۰۱۶ و قبل از اعلام کاندیداتوری خود برای انتخابات ریاست جمهوری، در مورد اصل لاییسیته این گونه اظهار نظر کرده بود : "در کشور ما همه آزادند و باید آزاد باشند که به هر دینی که می خواهند اعتقاد داشته یا نداشته باشند. تمامی مذاهب باید آزاد باشند و تمامی شهروندان باید این امکان را داشته باشند تا به مذهب خود در هر سطحی که می خواهند عمل کنند".

          سال ۲۰۱۹ و راهپیمائی بزرگ بر علیه اسلام هراسی : پس از اتفاقات اکتبر ۲۰۱۹ تعداد زیادی از متفکران، نویسندگان، هنرمندان و سیاستمداران (از احزاب چپ گرا) در اعلامیه ای که توسط روزنامه Libération در تاریخ ۱ نوامبر چاپ می شود از مردم می خواهند که برای نه گفتن به اسلام هراسی و آزار مسلمانان فرانسه تظاهرات کنند. به نوشته روزنامه لوپاریزین بعد از یک هفته بحث مختلف راجع به فراخوان برگزاری این راهپیمایی نهایتا بیش از ۱۳ هزار نفر در آن شرکت کردند. در بین شخصیت های سیاسی افرادی چون "ژان لوک ملانشون"، در صدر گروه قرار داشتند. در بین دیگر شخصیت های سیاسی همچنین افرادی چون "اولویه بزانسون"، "یاسین بلاتر"، "اریک کوکرل"، "یان بروسا" و "فیلیپ مارتینز" دیده می شدند. شعار روی برخی پارچه نوشته ها عبارت بود از: ما فرانسوی و مسلمانیم و به این دو هویت خود می بالیم، زندگی با هم از ضروریات است، نقد از دین آری، نفرت از دین داران خیر ...

          به رغم حمایت احزاب چپ از برپایی این تظاهرات، حزب سوسیالیست فرانسه به دلیل حضور برخی از جریان های اسلامی مشکوک به وابستگی به اخوان المسلمین از مشارکت در آن امتناع کرد. تظاهراتی مشابه راهپیمایی پاریس نیز در شهر مارسی در جنوب فرانسه برگزار شد.

          برپایی این تظاهرات به ویژه پس از حمله مسلحانه به یک مسجد در بایون (جنوب فرانسه) و انتشار فراخوان از سوی ده ها شخصیت فرهنگی، سیاسی و هنری این کشور قوت گرفت. این افراد با امضای طوماری خواستار پایان بخشیدن به فشار فزاینده بر مسلمانان در این کشور شدند. رادیو خبری فرانس انفو در تحلیلی اعلام کرد که برگزاری این تظاهرات سبب بروز اختلافات در جناح چپ فرانسه گردیده است. 

          "کریستف کاستانر"، وزیر کشور فرانسه چند روز قبل از برگزاری این تظاهرات در واکنش به این فراخوان در مصاحبه ای با رادیو فرانس انفو اظهار داشت: آن هایی که در این گونه مباحث از تعبیر اسلام هراسی استفاده می کنند در واقع می خواهند مانع پرداختن به موضوع اسلام گرایی و قومیت گرایی شوند. اما من در همین حال از فرصت استفاده می کنم و می گویم به اسلام احترام می گذارم.

چه عواملی اسلام هراسی را در فرانسه تقویت کرده است؟

از عواملی که اسلام هراسی را در فرانسه تقویت می کند می توان به موارد زیر اشاره کرد :

۱. حملات تروریستی

۲. مهاجرت گسترده

۳. نویسندگان و چهره های رسانه ای پر نفوذی چون Eric Zemmour و Michel Houellebecq

۴. نفوذ وهابیت و اسلام تکفیری در میان برخی از مسلمانان فرانسه

          حملات تروریستی به خصوص از زمان پیدایش گروه تروریستی داعش و حملات مرگبار سال ۲۰۱۵ نقش عمده ای در افزایش اسلام هراسی در فرانسه داشته است. افزایش تعداد مهاجرین از زمان بحران سوریه نیز از دیگر عوامل تشدید اسلام هراسی می باشد. تعدادی از نویسندگان و سخنوران دست راستی نیز نقش به سزایی در ایجاد فضای ضد اسلامی در فرانسه داشته اند. از کتاب های مهم و پرفروشی که در این زمینه چاپ شده اند می توان به Soumission (تسلیم) نوشته Houellebecq و Destin français(سرنوشت فرانسوی) نوشته Zemmour اشاره کرد.

مواضع احزاب سیاسی فرانسه در رابطه باحجاب اسلامی

          به صورت کلی می توان گفت که احزاب دست راستی فرانسه (LR و RN) در قبال مساله حجاب و اسلام مواضع بسیار سخت تری نسبت به احزاب میانه و دست چپی دارند. کریستیان جاکوب، رییس جدید حزب جمهوری خواهان (Les Républicains) روز ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹ اعلام می کند که موافق ممنوع شدن حجاب برای همراهان دانش آموزان می باشد. از طرف دیگر، الیویه فور (Olivier Faure) رییس حزب سوسیالیست (PS)، روز ۲۸ اکتبر با مسلمانان فرانسه ابراز هم دردی می کند و اعلام می کند که مسلمانان فرانسه دائم مورد "قضاوت" قرار دارند و احساس می کنند که باید به دیگران "حساب" پس بدهند.

          حزب راست افراطی «اجماع ملی» (RN) مواضع بسیار سختی را در قبال مسلمانان فرانسه و هم چنین مهاجران اتخاذ می کند. از نظر مارین لوپن، رهبر این حزب، یکی از پیامدهای اسلام سیاسی محجبه شدن بانوان فرانسوی می باشد و هیچ امری برای فرانسه و فرانسویان در حال حاظر خطرناک تر از اسلام سیاسی نمی باشد. در همین راستا مارین لوپن روز یکشنبه ۲۰ اکتبر طی سخنانی اعلام می کند : "موافق ممنوع شدن حجاب در تمامی فضای عمومی می باشم".

          ژان-لوک ملاشون که رییس حزب چپ افراطی (La France Insoumise)  می باشد روز ۲۲ اکتبر اعلام می کند : "یک فضای نفرت ضد اسلام در کشورمان وجود دارد و باید این فضا را از بین برد". او هم چنین خطاب به وزیر آموزش ملی فرانسه که گفته بود "حجاب در جامعه ما امری مطلوب نیست" این چنین واکنش نشان داده بود : "سکوت کن".

          امانوئل مکرون، رییس جمهوری فرانسه، نهایتاَ روز پنجشنبه ۲۴ اکتبر طی مصاحبه ای این چنین نظر خود را اعلام می کند : "مساله حجاب در فضای عمومی به من ربطی ندارد". می توان گفت که رییس جمهوری فرانسه موضع متعادلی در قبال مساله حجاب اسلامی در پیش گرفته و به رغم فشار برخی از نزدیکان و وزرایش تا به حال تن به قانون گذاری جدیدی در مورد حجاب نداده است.

هر چند موضوع اسلام و حجاب در فرانسه سال هاست که مورد مناظره و بحث و گفت و گو می باشد اما در مجموع  با نگاهی به سیر تحولات و رخدادهائی که در بالا به بخشی از آن اشاره شد، می توان گفت که از دهه هشتاد میلادی تا به امروز، قوانینی که در این ارتباط توسط مجلس ملی و مجلس سنا فرانسه تصویب شده اند زندگی را به تدریج بر بانوان مسلمان در فرانسه سخت تر از گذشته کرده است.