ها جیا وی (Ha jia wei)

مرکز تحقیقات اقلیت شمال غربی دانشگاه لانژو

     اخیراً پرفسور وانگ یو جیه (Wang yu jie)، متخصص مطالعات اسلامی در چین و استاد دانشگاه رین مین چینی، کتابی با عنوان شیعه: تاریخ، اندیشه و واقعیت را در انتشارات اسناد علوم اجتماعی منتشر کرده است که شاهکاری در زمینۀ مطالعات شیعه است و نوآوری های زیادی در آن دیده می شود. ایشان همچنین نویسندۀ کتاب تاریخ اسلام در ایران است که پژوهش عمیقی دربارۀ گسترش تشیع در ایران از ابتدای قرن شانزدهم است و تاریخ شیعیان در ایران را با جزئیات فراوان شرح داده است. کتاب دیگر او با عنوان دین و دولت: مطالعۀ شیعه در اسلام معاصر، با چشم انداز گسترده تری، رابطۀ بین جوامع شیعه و کشورهای مختلف در خاورمیانه، جنوب آسیا و آمریکای شمالی را در بطن تحولات اجتماعی مدرن از قرن بیستم بدین سوی بررسی کرده است. این دو اثر، برای درک کامل و مطالعۀ روند توسعۀ شیعیان در ایران به ما کمک کرده و دستاوردهای مثبتی برای تعمیق مطالعه در زمینۀ اسلام داشته است.

     کتاب شیعه: تاریخ، اندیشه و واقعیت، بیش از 350 هزار کاراکتر چینی است. این کتاب به سه بخش تقسیم می شود: بخش اول، بحث دربارۀ تاریخ شیعه و تفکر مذهبی (فصل های 1، 2، 4 و 5)، بخش دوم، تجزیه و تحلیل اندیشه های متفکران برجستۀ اولیه و معاصر (فصل های 3 و 9) و بخش سوم، مطالعۀ وضعیت فعلی و توسعۀ آیندۀ شیعه در برخی از کشورها و مناطق (فصل های 6، 7 و 8) است. به طور کلی، این کتاب دارای ویژگی های زیر است:

     1. معرفی شیعه و تشیع در سیر تکامل تاریخی از طریق روایت و تفسیر

     ظهور شیعه را می توان یک رویداد مهم تاریخی در اسلام توصیف کرد و ظهور، توسعه و تحولات آن، تاثیر زیادی بر توسعه و روند اسلام داشته است. نویسنده با نظم و هدفمندی، دربارۀ این مسائل در فصل اول بحث می کند تا در فرایند بررسی خاستگاه شیعه، بتوانیم درک جامع تری از رابطه بین شیعیان و اهل تسنن و تمایزات بین آنها داشته باشیم. در بخش «گسترش شیعه پس از قرن دهم»، نویسنده با تمرکز تحقیقات خود بر مذهب اسماعیلیه، دربارۀ توسعه و نفوذ اسماعیلیون در جنوب آسیا بحث می کند. همچنین به موضوع «گسترش شعبۀ مستعلویان در سند و هند غربی» و «فرقۀ خواجه بمبئی و ترکیبات و واگرایی های جدید آن» می پردازد. در فصل پنجم با عنوان «شیعه و شیعه شدن ایران»، نویسنده، مسائلی مانند «شیعه و استقرار سلسلۀ صفوی در ایران پس از قرن سیزدهم»، «شیعه شدن در ایران پس از قرن شانزدهم» و «چالش های جناح های در حال ظهور» را شرح می دهد. تأسیس سلسلۀ صفوی در سال 1501 نه تنها نقطۀ عطفی در تاریخ ایران بود، بلکه مهم تر از آن، به یک نیروی محرکۀ مهم برای گسترش تشیع تبدیل شد. سلسلۀ صفوی تشیع را دین دولتی اعلام کرد و دین دولتی شیعه، به گفتمان اصلی ایران در روابط مذهبی تبدیل شد. در نتیجه، تشیع، روابط نزدیکی با سیاست برقرار کرد که تأثیر عمیقی بر توسعه و تکامل روابط سیاسی و مذهبی در ایران داشت. همچنین می توان گفت که سال 1501 نقطۀ عطفی در گسترش تشیع بود. بنابراین مطالعۀ روابط مذهبی شیعه از سال 1501 یک موضوع نظری مهم است که نمی توان آن را نادیده گرفت. منظور از «هلال شیعه»، کشورهای ایران، عراق، لبنان و سوریه است و نویسنده استدلال می کند که «از اواسط تا اواخر قرن بیستم، گروه های شیعه در این کشورها با چالش ها و مشکلات جدیدی از نظر زندگی مذهبی، توسعۀ اجتماعی و مشارکت سیاسی مواجه شده اند». آن ها یا با تأسیس سازمان، نقش مهمی در عرصۀ سیاسی داخلی ایفا می کنند و یا به عنوان یک اقلیت مذهبی، خود تبدیل به یک «مشکل» می شوند. نویسنده با توجه کامل به این چهار کشور و پیش بینی روند توسعۀ شیعیان در آن ها، باعث می شود که ما درک جدیدی از روند تشیع در این کشورها پیدا کنیم. برای نمونه، نویسنده دربارۀ توسعۀ آیندۀ شیعیان در عراق، چنین اشاره می کند: «اگرچه شیعیان از یک حزب سیاسی ضعیف به اکثریت تبدیل شده اند، اما عراق نمی تواند یک دولت انحصاری شیعه باشد، چه رسد به یک دولت اسلامی به سبک ایرانی». در سال های اخیر، درگیری های فرقه ای داخلی عراق، هیچ نشانه ای از کاهش را نشان نمی دهد و کردها در عراق به دنبال خودمختاری و حتی استقلال هستند. با آشفتگی سیاسی در کشور همسایه اش سوریه و فعالیت های مکرر سازمان های افراطی و تروریستی فرامرزی، چالش های جدیدی برای وضعیت سیاسی عراق از جمله سرنوشت شیعیان پدیدار می شود. در مثال دیگری، در پس زمینۀ آشفتگی سیاسی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و چالش های شدید و تأثیرات آن ها بر رژیم های سیاسی، «اینکه چگونه شیعیان لبنان موقعیت خود را حفظ، روابط خود را با سوریه مدیریت، و با تأثیر تحولات در خاورمیانه برخورد می کنند، برای توسعۀ آیندۀ آن ها در لبنان بسیار مهم است». این قضاوت ها در مورد مسیر آیندۀ شیعیان در عراق و لبنان نشان می دهد که نویسنده، چشم انداز علمی گسترده ای دارد. در واقع، تا آنجا که به چهار کشور «منطقۀ هلال» مربوط می شود، توسعه، تغییر و حتی آشفتگی شیعه در هر کشور، باعث واکنش کشورهای دیگر خواهد شد. بنابراین، پرفسور وانگ یوجیه به وضعیت شیعیان در کشورهای عربستان سعودی، یمن، بحرین، آذربایجان و افغانستان توجه کرده است؛ به طوری که چشم انداز وسیعی از نفوذ شیعه، از منطقۀ هلال به شبه جزیرۀ عربستان و آسیای مرکزی تبیین شده است. با توجه به نفوذ فرقۀ حنبلی و همچنین ابن تیمیه در قرن چهاردهم و جنبش وهابی در قرن هجدهم، شبه جزیرۀ عربستان تقریباً فقط باید سرزمین مؤمنان سنی باشد و به نظر نمی رسد شیعه در آن وجود داشته باشد؛ اما بنا بر تحقیقات نویسنده، روشن است که نه تنها گروه های شیعه در این منطقه زندگی می کنند، بلکه فعالیت های آنها نسبتاً چشمگیر است. بنابراین، کتاب، افق های دانایی ما را گسترش می دهد. افغانستان اصلاً پایگاه سنی ها بود، اما شیعیان نیز در ترکیب پیچیدۀ گروه های قبیله ای وارد منطقه شدند که تأثیر فراوانی بر افغانستان داشت. مقدمۀ نویسنده دربارۀ شیعیان هند و پاکستان، دو کشور بزرگ در شبه قارۀ جنوب آسیا نیز زمینه های جدیدی برای مطالعه و پژوهش فراهم می کند.

2. توضیح نظریۀ جدید و ارائۀ ایده های شیعه در توصیف شخصیت ها

     افکار شخصیت های فردی، نقش مهمی در ساخت تفکر کلی دارند و می توان گفت که بدون توضیح تفکر فردی، هیچ بینشی در بارۀ تفکر کلی شکل نخواهد گرفت. شخصیت ها و اندیشه های شیعه نیز از این قاعده مستثنی نیستند. با نگاهی به مطالعات قبلی، اکثر علمای شیعه از نفوذ خود در سیاست معاصر صحبت کرده اند؛ اما چون با کمبود تحقیق سیستماتیک دربارۀ چهره های مشهور شیعه و اندیشۀ علمی آنها مواجهیم، نمی توانیم درک روشن و کاملی از میراث شیعه داشته باشیم. بنابراین، مقدمۀ نویسنده دربارۀ محققان برجستۀ اولیۀ شیعه، زمینۀ گسترش تفکر این مذهب را روشن می کند و به ما اجازه می دهد که چهرۀ واقعی آن را در ورای چهره های پیچیدۀ مذهبی و اندیشه های آنها ببینیم. قرآن و حدیث همچنین پایه و اساس ایدئولوژیک و منبع آموزه ها و فقه شیعه هستند؛ به ویژه مجموعه ای از احادیث شیعه که با اعتقادات اهل تسنن تفاوت دارد و پایه ای مهم برای توسعۀ تفکر مذهبی شیعه ایجاد کرده است. برای نمونه، هنگامی که نویسندۀ متفکر و محدث شیعۀ قرن دهم یعنی شیخ کلینی را معرفی می کند، شرح محتویات مجموعۀ احادیث او یعنی کتاب کافی، باعث می شود که کاملاً منابع نظری و اهمیت تفکر شیخ کلینی را درک کنیم. همان طور که نویسنده می گوید: «دوران زندگی کلینی، دورۀ غیبت صغرای امام دوازدهم بود. بسیاری از علمای دینی شیعه معتقد بودند که شیخ کلینی این مزیت را داشت که بتواند از نایب و فرستادۀ محرمانۀ امام در حل مشکلات دشوار، بسیار بیشتر از علمای دینی بعدی، راهنمایی بگیرد. در واقع، کلینی در زمانی زندگی می کرد که جمع آوری احادیث، به ویژه آنهایی که توسط امامان روایت می شد، آسان تر از محققان بعدی بود. بر این اساس، او یکی از چهار مجموعۀ معتبر حدیث مکتب شیعه، یعنی کافی را گردآوری کرده است. در آن زمان، شیعیان به تازگی وارد دورۀ غیبت کبری شده بودند و محیط زندگی آنان، دستخوش تغییرات عمده ای شده بود و برخی از افکار و ایده های قبلی دیگر قابل اجرا نبود؛ به ویژه نظریۀ امام که نظریۀ اصلی شیعه است. هنوز تردیدهای زیادی در مورد مسیر توسعۀ شیعیان در آینده وجود دارد. در این زمینه، اثر شیخ کلینی، پایه و اساس حیاتی برای توسعۀ بعدی دین بود».

ابن بابویه قمی نیز یک محقق شناخته شده در محافل شیعیان بود و اثر وی به نام الشرایع نیز یکی از چهار مجموعه حدیث معتبر شیعه و همچنین یک سند برنامه ای برای پیروان تشیع است. اگرچه متن احادیث به عنوان یک اصل هدایت کننده برای پیروان قلمداد می شود، اما ابن بابویه نقش مهم عقل را نیز فراموش نکرده است. همانطور که نویسنده می گوید: «شیخ مفید اولین محقق در تاریخ علوم دینی شیعه است که دارای اندیشه های سنتی و عقلانی است [...]. او اولین محققی بود که نگرش عقلانی را با مبانی حدیث سازش داد. بنابراین، برخی از محققان بر این باورند که اولین بار در تاریخ شیعه، او یک سیستم جامع فکری ایجاد کرد». شیخ طوسی، که موضوع این کتاب است، در طول زندگی خود کتابهای زیادی نوشته است، دو کتاب وی تهذیب الاحکام و الاستبصار برجسته ترین آثار چهار مجموعۀ مهم حدیث شیعه هستند. نویسنده استدلال می کند که شیخ طوسی، سهم برجسته ای در رشته های سنتی اسلامی یعنی حدیث، قرآن، فقه و کلام داشته و بنابراین محققان دورۀ بعدی، او را بسیار ستایش کرده اند [...] مطالعۀ چند بعدی و جامع علوم تشیع، با او به اوج خود رسید و سپس شروع به حرکت به سمت تخصصی شدن کرد. بدین ترتیب، شیخ طوسی به معنای پایان یک دوره است. در مطالعۀ علمای برجستۀ شیعۀ معاصر، علاوه بر امام خمینی و آقای سیستانی که ما آن ها را می شناسیم، چهار عالم دیگر از جمله آیت الله خویی، امام موسی صدر، آیت الله باقر صدر و آیت الله فدایی، پیشگامان جدیدی هستند. تجربیات زندگی این علمای دینی، نشان دهندۀ تغییرات عمدۀ اجتماعی است که جامعۀ شیعۀ امروز با آن مواجه است و همچنین تغییرات در سیستم مذهبی سنتی شیعه را بازگو می کند. آنچه به نظر می رسد مطالعۀ شخصیت هاست، در واقع منعکس کنندۀ جنبش های اجتماعی ورای شخصیت ها و تأثیر عمیق آنها بر تفکر شیعه است و نقش و نفوذ دین در واقعیت اجتماعی، به ویژه در کشورهای مذهبی را نشان می دهد.

منبع: «مسلمان چین»، شمارۀ 6 سال 2022