چکیده

 فرار مغزها  در میان انبوه مهاجرت کارگران از پاکستان، مورد بی توجهی قرار گرفته است. هدف این مقاله برجسته کردن علل و راه حل های فرار نخبگان در پاکستان است. داده های اولیه از 13 مشاور مهاجرت (40 مهاجر) و رئیس موسسات آموزش عالی دانشگاه پیشاور (07) با استفاده از نمونه گیری غیر احتمالی(قضاوتی، هدفمند) و تصادفی جمع آوری شده است. دو نوع پرسشنامه برای مهاجران و اعضای هیئت علمی تهیه شد. اکثر پاسخ دهندگان (71%) نارضایتی عمومی شغلی، انزوای حرفه ای و بازدهی اقتصادی ضعیف و عدم برنامه ریزی مناسب برای نیروی انسانی نخبه را عاملی برای مهاجرت خود اعلام کردند. (48) درصد مهاجران فرصت کمتری را برای مطالعات بیشتر، توسعه و تحقیق به عنوان عامل محرک برای حرکت در نظر می گیرند. (33%) بی‌ثباتی سیاسی مستمر و تهدید جان خود را عامل اصلی مهاجرت خود عنوان کردند. (23%) مسائل خانواده را در نظر می گیرند و برای داشتن استانداردهای خوب زندگی تصمیم می گیرند کشور مبدا را ترک کنند. تا آنجا که راه حل های ارائه شده (35%) از مهاجران با پیشنهادات اشتغال (10%) تسهیلات اولیه (15%) حامی اصلاحات آموزشی در کشور ما می تواند منجر به توقف فرار مغزها شود (38%) کار امن و خوب تلقی می شود. (23%) پیشنهاد استخدام منصفانه، احترام به شایستگی، ارتقاء، رعایت عدالت در قوانین و مقررات (30%) از مهاجران معتقدند مشکلات اقتصادی و بازده اقتصادی بهتر (29%) پاسخگویان تشویق، احترام، فرصت‌های برابر و رفتار اجتماعی در قبال پرسنل واجد شرایط (5%) از مهاجران تشکیل کمپین‌های آگاهی‌بخشی برای مقابله با این موضوع را مطرح کرده‌اند و (8 درصد) پیشنهاد می کنند که فساد سیاسی متوقف شود.

 کلیدواژه ها: فرار مغزها، فرار فکری، پاکستان

مقدمه

 مهاجرت نیروی انسانی نخبه از کشورهای کمتر توسعه یافته به کشورهای توسعه یافته یک پدیده جهانی است و بارزترین نوع مهاجرت از کشورهای فقیر و در حال توسعه به کشورهای غنی و پیشرفته می باشد. روند اخیر جهانی شدن به عنوان جریان و مبادله کالاها، خدمات، سرمایه و خدمات اطلاعاتی و نیروی کار ماهر واجد شرایط در سطح بالا مشخص شده است. بر اساس مطالعه اخیر، 59 میلیون مهاجر تنها در کشورهای [2] OECD که 20 میلیون نفر بسیار ماهر هستند و اغلب از کشورهای جنوب آسیا از جمله پاکستان، سریلانکا و بنگلادش هستند. کشورهای توسعه یافته، نخبگان واجد شرایط را از کشورهای در حال توسعه از طریق تسهیلاتی مانند، بورسیه های تحصیلی جذب می کنند. چنین برنامه هایی شامل برنامه ویزای H1-B در ایالات متحده، برنامه با مهارت بالا توسط انگلستان و استرالیا، طرح کارت سبز برای کارشناسان فناوری در آلمان است. پاکستان کشوری در حال توسعه است که با تلفات شدید کارگران بسیار ماهر در قاره سبز مواجه است و برای جبران آن دولت مشوق های بالایی را برای حفظ مهندسان، دانشمندان و دیگر متخصصان در کشورخود ارائه می دهد. تحقیقات انجام شده توسط شبکه مؤسسات تحقیقات اقتصادی آسیای جنوبی نشان داد که مهمترین عامل مهاجرت دانشمندان را تمایل به دسترسی به دانش جهانی اعلام کرده است. کشورهای توسعه یافته به ویژه اروپای غربی، ایالات متحده آمریکا و آسیای شرقی به رهبری ژاپن، شبکه های علمی متشکل از دانشمندان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را برای ایجاد قابلیت های علمی ایجاد کردند. (1)   همه این عوامل منجر به استخدام اعضای هیئت علمی خارجی برای دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی می شود. به طور کلی استدلال می شود زیان ناشی از مهاجرت نخبگان از طریق حواله های مالی و گردش مغزها جبران می شود. در این راستا، هم کارگران ماهر و هم نیمه ماهر تشویق می شوند که برای غلبه بر بیکاری، مشکلات اقتصادی و غیره به دنبال کار در خارج از کشور باشند، اگرچه این کار برای مدت کوتاهی جواب داد، اما اگر عمیقاً نگاه کنیم به این نتیجه می رسیم که به طور خاص  دچار کمبود نیروی متخصص در رشته های بهداشت و آموزش هستیم.

 مطالعه اخیر توسط بانک جهانی مشخص کرد که کمبود کارگران ماهر در یک کشور علت اصلی رشد وتضعیف توسعه صنعتی ما است. (2) بنابراین، بررسی مهاجرت  نخبگان از پاکستان یک موضوع بسیار نگران کننده است. در این گزارش سعی شده است تا دلایل مهاجرت فکری که اصطلاحاً فرار مغزها نامیده می شود، بررسی شود و در کنار آن اقدامات مختلف برای به حداقل رساندن اثرات مهاجرت در سطح دولتی / بین المللی به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد تا پدیده ها به طور عمیق درک شوند. در بخش نتیجه گیری، این مطالعه به پیشنهادات و راه حل هایی می پردازد که می تواند برای حوزه های تحقیقاتی و همچنین برای مداخلات در سطح سیاستگذاری مفید باشد.

بررسی ادبیات

 انجمن سلطنتی بریتانیا اولین بار عبارت  "Brain Drain"  (فرار مغزها) را برای توصیف خروج دانشمندان و تکنولوژیست ها به ایالات متحده و کانادا در دهه 1950 و اوایل دهه 1960 ابداع کرد. معمولاً به عنوان مترادف حرکت سرمایه انسانی (HCC) استفاده می شود، که در آن جریان خالص تخصص به شدت در یک جهت است.

فاز 1 (دهه های 1950 تا 1960)

 گروبل و اسکات[3] شناسایی کردند که کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در زمینه علم و فناوری سود می برند. (3) پیرپائولو جیانوکولو، دریافت که خروج شدید کارگران واجد شرایط، برای کشور فرستنده تأثیر اجتماعی و اقتصادی منفی دارد. (4) در ابتدا خروج دانشمندان و فناوران از اروپا (و در درجه اول بریتانیا) به ایالات متحده و کانادا متمرکز شد. به عنوان مثال بررسی تأثیر قانون مهاجرت 1965 بر ویژگی های جمعیتی ایالات متحده. (5)

          کاناپان بیان کرد که خروج شدید نیروی کار ماهر از کشورهای فقیر، پتانسیل‌های اقتصادی آن‌ها به ویژه زمانی که به سطوح بهره‌وری روی می‌آورند از دست می‌رود. (6) به گفته پورتس: فرار مغزها برای کشورهای فرستنده بسیار مضر تلقی می شود. آنها ادعا کردند که این وضعیت به دلیل توسعه شمال و عقب ماندگی جنوب به وجود آمده است. (7)

  فاز 2 (دهه 1970-1990)

بررسی های اکثر محققان به این نتیجه رسیده که مسئله فرار مغزها برای کشور فرستنده مفید نیست، در حالی که کشور میزبان از ورود کارگران ماهر واجد شرایط و نخبگان علمی سود می برد. در این رابطه، راه حل پیشنهادی آنها، اجرای سیاست های مهاجرت، ایجاد و تقویت نقش سازمان ها و نهادهای بین المللی در مدیریت جریان های مهاجرت است. (8)

در طول دهه 1970، BD ("Brain Drain"  (فرار مغزها) ) فقط در  شمال و جنوب مطرح بود که در حال برنامه ریزی برای توسعه بودند. آنچه از این تحقیق بر می آید این است که فرار مغزها عامل منفی برای رفاه کشورها است. طبق این شرایط، باگواتی[4] «مالیات فرار مغزها» را پیشنهاد کرد. (9) این مالیات باید از یک سو، بازدارنده باشد و از منظر دیگر هزینه ای است که کشورهای توسعه یافته برای بهره برداری از نخبگان علمی می بایست به کشورهای کمتر توسعه یافته بپردازند. با مروری بر تحقیقات در مورد پیشنهاد باگواتی، بحث هایی را می یابیم که در "کنفرانس بلاجیو در مورد فرار مغزها و مالیات بر درآمد" در ایتالیا از 15 تا 19 فوریه 1975 به اوج می رسد، جایی که دانشمندان عمیقاً این استدلال ها را مورد بحث قرار دادند. (10)

فاز 3 (1990 تا به امروز)

 با این حال در اواسط دهه 1990 روند جدیدی به نام اقتصاد فرار مغزها با پیشرفت سریع در جهانی شدن و رشد اطلاعات ظهور کرد. فن آوری های ارتباطی استدلال کردند که تحت چنین شرایطی، دیاسپورای متخصصان از کشورهای در حال توسعه ممکن است برکت داشته باشد و منافع بالقوه آن می تواند بیشتر از هزینه ها باشد. به طور خلاصه  فرار مغزها ممکن است اثرات مثبت و منفی بر کشورهای فرستنده داشته باشد. برخی از اقتصاددانان پایگاه‌های اطلاعاتی هماهنگی از نرخ مهاجرت ماهر و اثرات مثبت فرار مغزها ایجاد کردند که تا حدودی تأیید شدند. محققانی که این نظریه را ارائه می‌کنند، استدلال می‌کنند که اثرات مخرب خروج نیروی انسانی بر سرمایه انسانی ممکن است با تأثیرات مثبت مهاجرت خنثی شود. (11) پدیده‌های جدیدی در این دوره معرفی شدند با این دیدگاه که دیدگاه مهاجرت جذابیت سرمایه‌گذاری‌های آموزشی را در اقتصاد فرستنده افزایش می‌دهد. ، بنابراین به افزایش انباشت سرمایه انسانی و رشد سریعتر کمک می کند. اثر نخبگان و بهره نخبگان. (12)

استارک و همکارانش، شناسایی کردند که مهاجران  نخبه ممکن است به وطن خود بازگردند و سرمایه اجتماعی، فیزیکی و انسانی را خارج از کشور بازگردانند، بنابراین بخشی از درآمد خود را به کشور می آورند که توسعه اقتصادی دیاسپورای مغزها محسوب می شود. (13)

گووش(Ghosh)، به این نتیجه رسید که مهاجران بخشی از درآمد خود را باز می گردانند. این نقل و انتقالات در برخی موارد به عنوان مثال. برای جمهوری دومینیکن و اردن بخش بزرگی از درآمد ملی را تشکیل می دهند، چنانچه به درستی مورد استفاده قرار گیرند، ممکن است به تقویت رشد اقتصادی کمک کند. (14)

کوگلر و راپوپورت (Kugler and Rapoport) تأثیرات اقتصادی دیاسپورا را تأیید می کنند - حتی اقامت مهاجران ماهر در خارج از کشور ممکن است با ارائه طرح و برنامه در توسعه و پیشرفت کشور کمک کنند. می توانند با تخصص، مهارت، مشاوره یا سرمایه گذاری مالی تاثیر گذار باشند. این تأثیر ممکن است مستقیماً به‌عنوان سرمایه‌گذاری خارجی و شرکت‌های آنها باشد یا به‌طور غیرمستقیم زمانی که اعضای دیاسپورا نخبگان سایر نهادها و شرکت ها را به انجام این کار تشویق می‌کنند، مشاهده شود. (15)

اصطلاحات فرار مغزها

در طول سال‌ها واژه های گسترده در مورد فرار مغزها پدید آمد. لاول و فایندلی(Lowell and Findlay) این اصطلاحات را یادآوری می کنند:

فرار نخبگان(Optimal Brain Drain)

 تئوری فرار مغزها بر این فرضیه استوار است که برخی از کشورهای در حال توسعه می‌توانند از مقدار «متعادل» دیاسپورای نخبگان بهره ببرند.

نابود کردن نخبگان

 اصطلاح ضایعات مغزی در مواردی استفاده می شود که افراد ماهر کم کار باشند. پزشکانی که به عنوان راننده تاکسی کار می کنند نمونه خوبی از این پدیده هستند. این وضعیت هم در کشور فرستنده و هم در کشور پذیرنده اتفاق می افتد.

 گردش نخبگان

 گردش مغز به مهاجرت و بازگشت پر جنب و جوش هم وطنان نخبه اشاره دارد. بازگشت مجدد به زادگاه با تحصیلات عالی در کشور فرستنده تامین می شود و بهره وری کشور مبدأ را افزایش می دهد.

 تبادل نخبگان

 تبادل مغز زمانی اتفاق می افتد که از دست دادن نیروی انسانی بومی با جریان منابع انسانی خارجی بسیار ماهر جبران شود. کشور مبدأ ممکن است مهاجران بسیار ماهر را با یک یا چند کشور خارجی مبادله کند.

 جهانی شدن نخبگان

 برای مشارکت در اقتصاد جهانی به سطحی از حرکت نخبگانی نیاز است. شرکت های چند ملیتی و منابع انسانی بین المللی لزوماً به پویایی جهانی نیاز دارند.

 صادرات نخبگان

 صادرات مغزها به عنوان یک استراتژی برای آموزش و صادرات کارگران بسیار ماهر به منظور کسب بازخورد اقتصادی تعریف می شود. در موارد معدودی، کشورهای در حال توسعه، آموزش و صادرات کارگران بسیار ماهر خود را انتخاب می‌کنند، چه در برنامه‌های قراردادی دوجانبه و چه در مهاجرت با عامل آزاد. استراتژی بهبود ترازنامه ملی از طریق بازگشت درآمد و بازگشت کارگران با تجربه تر، یا از طریق  انتقال فناوری از یک کشور خاص است که مهاجرت کرده اند. با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده، هر دو انتقال و سرمایه‌گذاری وجود دارد. (16)

فرار مغزها در پاکستان

 برای توسعه و فهم این مسئله در پاکستان ادبیات آن بررسی می‌شود. عوامل (فشار و کشش) و اقدامات مختلف در سطح ملی و بین المللی برای مقابله با این موضوع از منابع مختلف مورد بررسی قرار گرفت. مطالعات آماری به سه بخش تقسیم شدند. بزرگی فرار مغزها در پاکستان، علل فرار مغزها، تلاش های مختلف برای متوقف کردن این موضوع در داخل و خارج از پاکستان.

 بزرگی فرار مغزها در پاکستان

 مطالعات متعددی از دست دادن پاکستانی های ماهر واجد شرایط را از طریق مهاجرت مستند کرده اند. اگرچه تعداد دقیق پاکستانی های ماهر در خارج از کشور از نظر شرایط مشخص نشده است، تحقیق زیر بزرگی و تأثیر این مشکل را برجسته می کند.

 یکصد و بیست و هفتمین کنفرانس اجرایی یونسکو در مورد نرخ مهاجرت نخبگان پاکستان با بیش از 50% افزایش از 1/6 در سال 1990 به 2/9 در سال 2000 افزایش یافت. آسیا

شکل-1 دیاسپورای نخبگان پاکستان

روند مهاجرت (2002-2008)، نسبت مهاجران ماهر و غیر ماهر را نشان می دهد. (17)   از سال 1971، مهاجران واجد شرایط متشکل از مهندسان، پزشکان، متخصصان فناوری اطلاعات و سایر متخصصان توسط منابع مالی دولت آموزش می بینند. درصد بسیار کمی از گروه سنی در مؤسسات آموزش عالی ثبت نام می کنند، همچنین کمبود مؤسسات ارائه دهنده آموزش با کیفیت وجود دارد. با مهاجرت پزشکان، مهندسان و معلمان و سایر متخصصان، حوزه های بهداشتی، آموزشی، صنعتی و ساختمانی به شدت تحت تاثیر قرار می گیرد. روند مهاجرت نشان دهنده شکست دولت در ارائه فرصت ها و انگیزه های کافی برای حفظ نخبگان خود است.

مطالعه بانک جهانی در سال 2007، ارزیابی ظرفیت زیرساخت پاکستان را مشخص کرد که نیروی انسانی ماهر (2000-1971) 236/1 میلیون را نشان می دهد. این عدد طی سال های (2000-2005) به 641/1 میلیون افزایش یافته است. از این تعداد 23078 نفر مهندس بودند. در سال 2007 1800 مهندس به خارج از کشور مهاجرت کردند که تقریباً 70 درصد از تعداد آموزش دیدگان در سال 2006 است. (18)

 شکل 2. مهاجران بر اساس مقصد

داده های جمع آوری شدهتوسط 80 ماموریت پاکستان در خارج از کشور(2004-2005)

منبع اداره مهاجرت و اشتغال خارج از کشور پاکستان

حبیب الله خان و شاهدالاسلام در مورد تعداد کل کارگران ماهر پاکستانی به کشورهای OECD (سن 25 سال یا بیشتر) بحث کردند، 85668 نفر با 6022 سطح ابتدایی، 22458 سطح متوسطه و 57188 ‌با تحصیلات عالی مهاجرت کردند که نشان دهنده اکثریت این افراد است. (19)

دکتر S. M. Ali اظهار داشت که طبق بررسی دفتر مهاجرت و اشتغال خارج از کشور پاکستان، خروج مهاجران با شرایط عالی از 1292 نفر در سال 1995 به 3291 در سال 2004 افزایش یافته است. (20)    با این حال، سهم مهاجران با صلاحیت بالا در حدود 9/1 درصد در سال 2004 کمتر است. مهاجران این دسته شامل کسانی هستند که دارای حداقل تحصیلات عالی (مدرک لیسانس) یا سطح تحصیلات عالی بسیار بالایی هستند، مانند کارشناسی ارشد / دکترا یا دارندگان و تخصص های حرفه ای. به طور مشابه، از سال 1995 تا 2004. خروج پاکستانی های بسیار ماهر از 7,681 به 15,557 در حال افزایش بوده است. در سال 2004، سهم مهاجران با مهارت بالا حدود 9/8 درصد از کل جریان های مهاجرتی بود. این افراد دارای تخصص عالی هستند اما ممکن است تحصیلات عالی بسیار پیشرفته داشته باشند یا نداشته باشند. مهاجران این دسته شامل منشی، مکانیک، پرستار و غیره هستند.

علل فرار مغزها

به طور معمول علل خروج مهاجران مستعد برای اقتصادهای بازار توسعه یافته به طور کلی با استفاده از مدل (فشار-کشش) پوشش داده می شود. باید عوامل فشار و کشش در مورد فرار مغزها، ریشه در توسعه نابرابر اقتصادی کشورهای مهاجر فرست دارد.

•  عوامل فشار

 دانشگاه پزشکی آقاخان مطالعه ای را در مورد فرار مغزها (پزشکان) از پاکستان انجام داد. بر اساس تحقیقات، 95% از دانشجویان AKU و 65% دانشجویان BU به دلیل حقوق پایین در پاکستان و کیفیت پایین آموزش و شرایط محیط کار می خواهند مهاجرت کنند.

 سیدجعفر عسکری، تروریسم و ‌بحران های اقتصادی را از عوامل اصلی می دانست که افراد واجد شرایط و زبده را مجبور به ترک کشور می کند. (21)

 رحیم دلایل زیر را برای مهاجرت به خارج از کشور بیان کرد:

 • برای مشاغل بهتر.

 • فقدان فرصت های ارائه شده به نیروی کار بسیار ماهر.

• نسبت بیکاری در میان کارگران واجد شرایط بسیار بالا است و سطوح دستمزد کارگران ماهر اغلب توسط دولت ها پایین نگه داشته می شود تا سیاست برابری درآمدها را حفظ کنند.

• عدم احترام به متخصصان و معمولاً افراد واجد شرایط در برابر روسایی که هیچ اطلاعی در زمینه کاری خود ندارند پاسخگو هستند. (22)

محسن علی دلایل فرار مغزها را اینگونه بیان می کند:

الف-  دلایل اقتصادی

 • رضایت شغلی.

 • محیط آکادمیک مترقی.

• وضعیت پرداخت و خدمات بهتر.

ب-  فقدان دلایل مالی و تحصیلی

• زندگی بهتر و تحصیلات عالی.

• عدم وجود مؤسسات پژوهشی همراه با فرصت مطالعاتی در مقطع دکترا و فوق دکترا. • بی ثباتی سیاسی.

ج-  کمبود مؤسسات آموزش عالی

 آموزش علم و فناوری  منطقه ای است که به طور کامل توسط منابع پاکستانی مورد بهره برداری قرار نمی گیرد. بودجه کمتر در بخش آموزش دلیل تبعیض در مطالعات عالی است که به فرار مغزها کمک می کند.

          • مشکلات طبیعی.

 • مشکلات سیاسی و اجتماعی.

 • عدم مطالعه مبتنی بر علم.

 • فقدان رقابت و فرهنگ چالش برانگیز.

 • در دسترس نبودن امکانات تحقیق و توسعه.

• بدون سیستم شایستگی. (23)

آنی گلرخ، در نظرسنجی اقتصادی و آمار نشان داده است که نسبت بیکاری هر سال در حال افزایش است. (24) بیشتر تحصیل کرده ها آینده خود درخارج از کشور دنبال می کنند نه در کشور خود. (25)

نصیر ندیم و دکتر محمد اشفق دریافتند که فرار مغزها به دلایل زیر رخ می دهد:

 • شرایط بد اقتصادی.

 • روند ارتقاء کند.

• در دسترس نبودن فرصت ها برای جوانان در ساختار اجتماعی موجود. (26)

 سید جعفر عسکری، اظهار داشت که سالانه هزاران فارغ التحصیل MBBS از دانشکده ها و دانشگاه های مختلف پزشکی در کشور  وجود دارند، در حالی که 50 تا 60 درصد از آنها کشور را ترک می کنند تا به دنبال مشاغل حرفه ای بهتر در خارج از کشور باشند. (27)

رحمت الله، تروریسم و ‌ناامنی کارگران ماهر را وادار به جابجایی می کند، طبق قانون (8) قانون اساسی پاکستان، هر فرد برای امنیت زندگی در هر منطقه از جهان برای مهاجرت آزاد است. (28)

قمر حبیب عدم وجود محیط امن و محترم را تنها دلیل حرکت آنان دانست(29)

شاه مدعی شد که جو سیاسی عمومی در یک جامعه یا کشور به شدت بر وضعیت پرسنل واجد شرایط تأثیر می گذارد. تبعیض در انتصاب ها، ارتقاء بر اساس وابستگی سیاسی یا وفاداری به جای شایستگی بر اساس وفاداری سیاسی، می تواند ریشه های اجتماعی عمیقی داشته باشد که به سختی می توان آن ها را برداشت، که منجر به خروج کارگران با استعداد از کشور مبدا می شود. بقیه عوامل عبارتند از:

 • آموزش در خارج از کشور با محیط کشور مبدا مطابقت ندارد.

• افرادی که دارای مدرک تحصیلی عالی با شایستگی های بالا هستند با توجه به شرایط اشتغال کار مزتبط با خصص را پیدا نمی کنند که این امر منجر به اشتغال نخبگان در رشته های نامربوط می شود. (30)

• عوامل کششی

نصیر ندیم و دکتر محمد اشفق عوامل کششی زیر را در مورد مهاجرت نخبگان پاکستانی مشاهده کردند.

• در دسترس بودن منابع در کشورهای خارجی برای انجام تحقیقات.

 • سطوح بالاتر حقوق برای محققان در کشورهای دریافت کننده.

• تغییر زندگی و ارتقاء تحصیلی، اجتماعی، اقتصادی، شخصی و شغلی درخشان

• تسهیلات زندگی بهتر از جمله تحصیل، مسکن و غیره برای خانواده آنها.

• تفاوت در حقوق و شرایط زندگی بین کشورهای متبوع و دریافت کننده. (31)

 رحمت الله، عوامل کششی زیر را در مورد فرار مغزها در پاکستان نشان داد:

• کسب دانش، مهارت ها و کار مبتنی بر تحقیق بهتر.

 • استخدام در مشاغل با درآمد خوب در فرصت های شغلی خوب.

• استانداردهای بالای زندگی، برتری علمی، سوسیال دموکراسی و امکان تحرک رو به بالا.

• فرصت ها و محیط های مناسب برای آموزش کودکان.

 • تدوین قوانین با توجه به حقوق بشر، عدالت اجتماعی، مالکیت معنوی و مشاغل.

 • سطح بالایی از مهارت های مرتبط با درجات خاص آنها.

 • فرصت های پیشرفت در حرفه و تخصص.

• محیط های منصفانه و با مدیریت مناسب برای مدیریت منابع انسانی متخصصان ماهر بسیاری را جذب و حفظ می کند.

• آسایش اولیه در طول زندگی کاری آنها.

• امنیت پس از بازنشستگی و مزایای بازنشستگی عوامل انگیزشی مهم هستند.

• در مقایسه با سیستم بوروکراتیک خانگی ما با کنترل های بوروکراتیک کمتری روبرو هستیم.

• فرصت های شغلی بهتر متناسب با صلاحیت آنها.

 • محیط کار حرفه ای خوب، استفاده از مهارت ها در مهارت های فنی و حرفه ای که امکان شناسایی بین المللی را فراهم می کند.

 • در دسترس بودن تجربه/پشتیبانی برای کارکنان

• شانس های مکرر یک استراحت خوش شانس در زندگی.

• آزادی فکری، سیستم آموزشی مدرن و فرصت بهتر برای کسب مدارک بالاتر و اعتبار آموزش خارجی.

• در دسترس بودن، آخرین اطلاعات و تماس با افراد با تجربه و متخصص از عوامل روانشناختی فرار مغزها است.

• یکی از مهم ترین عوامل کششی، تقاضای پرسنل بسیار ماهر در کشورهای پذیرنده است. (32)

 اقدامات برای مبارزه با فرار مغزها

کمیسون آموزش عالی پاکستان (HEC) تعدادی طرح را در قالب ارائه فرصت شغلی دائم و کوتاه مدت به اعضای هیئت علمی خارجی در دانشگاه های دولتی مختلف پاکستان راه اندازی کرده است. این برنامه ها با هدف بازگرداندن دانش پژوهان توانمندی که مهارت و تخصص کسب کرده اند و همچینین تبدیل تهدید فرار مغزها  به یک فرصت در ظرفیت سازی فکری از تدریس و تحقیق در خارج از کشور برای انتقال مهارت های خود به معلمان و دانش آموزان پاکستانی طراحی شده است. . در این رابطه، در نوامبر 2003، دولت پاکستان تحت سیاست ملی آموزش عالی خود، سیاستی را برای استخدام هیئت علمی بسیار واجد شرایط از خارج برای ارائه خدمات در برنامه های تحقیقاتی فارغ التحصیل در دانشگاه ها/موسسات مختلف بخش دولتی در پاکستان آغاز کرده است. هدف بلند مدت ارتقای برنامه های آموزشی فارغ التحصیلان در دانشگاه های پاکستان و بازگرداندن آنها به استانداردهای بین المللی است. طبق این برنامه در سال 2006 حدود 250 دانشجوی دکترای خارج از کشور  در دو سال گذشته به پاکستان بازگشته اند.

 بازگشت متخصصان

 دکتر عطا الرحمن، رئیس کمیسیون آموزش عالی، برنامه ای را آغاز کرد که بر اساس آن 250 پاکستانی نخبه مهاجر به کشور بازگشتند و به دولت در قالب ارائه آموزش کمک کردند، همچنین تحت برنامه توسعه دانشکده، 1500 کارشناس پاکستانی خارج از کشور در دانشگاه های مختلف در سراسر کشور استخدام شدند.

در سال 2008، کمیسون آموزش عالی  پاکستانی های خارج از کشوری را استخدام می کند که حداقل یک سال تجربه خارجی پس از دکترا دارند و احتمالاً می آیند و برای مدت حداقل دو ماه به موسسات بخش دولتی در پاکستان ملحق می شوند. تاکید ویژه بر داوطلبانی است که مایل به پیوستن به دانشگاه های کشاورزی و مهندسی در پاکستان هستند. تاکنون 28 دانش پژوه تحت چنین تمهیداتی به کار گرفته شده است در حالی که این برنامه دوره خود را به پایان رسانده و اکنون تعطیل است. (33)

 ابتکارات و خط مشی کمیسیون آموزش عالی و اصلاحات آموزشی در مورد فرار مغزها

 در سال 2007، این کمیسیون یک مکانیسم سختگیرانه نظارت و کنترل را علیه دانشمندانی که از آمدن خودداری می کنند، آغاز می کند. به صورت بازپرداخت کل مبلغ ارزی به اضافه هرگونه جریمه طبق تصمیم کمیته ملی مدیریت بورسیه. این کمیته متشکل از اعضای ذیصلاح وزارت آموزش، علم و فناوری و اعضای کمیته نماینده دولت استانی. علاوه بر این، HEC تصمیم گرفت که پرونده نیز به آژانس تحقیقات فدرال (FIA) ارسال شود.

 برنامه فرار مغزهای معکوس

  کمیسیون آموزش عالی شبکه‌های آموزشی و تحقیقاتی پاکستان (PERN) را راه‌اندازی کرده است، یک سیستم اینترنت فیبر نوری با پهنای باند وسیع که 60 دانشگاه بخش دولتی را برای ترویج تبادل داده‌ها و تحقیقات مشترک به هم متصل می‌کند. این به عنوان کتابخانه دیجیتالی عمل می‌کند که در سال 2005 راه‌اندازی شد. این کتابخانه دسترسی رایگان به 23000 مجله تمام متنی با نسخه پشتیبان را برای دانشجویان و اساتید فراهم می کند. همکاری بین المللی در تحقیق و تدریس از طریق برنامه های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه های بریتانیا، ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، سوئد، فرانسه، اتریش، آلمان و چین مورد تشویق قرار می گیرد. یک برنامه مشترک ویژه کشور با شورای بریتانیا، 35 دانشگاه بریتانیا را با دانشگاه های پاکستان پیوند می دهد. توافقنامه همکاری S&T بین پاکستان و ایالات متحده آمریکا پروژه های تحقیقاتی به ارزش 70 میلیون دلار آمریکا را در پنج سال گذشته به طور مشترک توسط پاکستان و دانشمندان آمریکایی تأمین مالی کرده است. اصلاحات هدفمند پنج سال گذشته در زمینه های مهندسی، فناوری اطلاعات و علوم زیستی تأثیر قابل توجهی را نشان می دهد، زیرا ثبت نام در دانشگاه ها از 135123 به 479800 دانشجو افزایش یافته است.  همچنین افزایش ۱۶۰ درصدی نشریات بین المللی از موسسات آموزش عالی کشور را در پی داشته است.

برنامه تحقیقاتی ملی برای دانشگاه ها (Nrpu)

 برای جلوگیری از فرار مغزها، HEC یک برنامه کمک هزینه تحقیقاتی را آغاز کرده است که توسط آن به محققان خلاق کمک هزینه های تحقیقاتی اعطا می شود. بر اساس برنامه تشویق و حمایت مالی از محققان در تمامی رشته ها (علوم اجتماعی، انسانی، علوم پایه، علوم طبیعی، علوم پزشکی، مهندسی و فناوری و علوم کشاورزی) صورت گرفت.

برنامه رئیس جمهور برای مراقبت از پاکستانی های واجد شرایط عالی در خارج از کشور در سال 2009،  رئیس جمهور برنامه ای را برای مراقبت از پاکستانی های واجد شرایط عالی (PPQP) راه اندازی کرد. PPQP تمام اطلاعات و کمک های مرتبط را به نخبگان پاکستانی در خارج از کشور ارائه می دهد و یک وب سایت تعاملی را راه اندازی می کند که از طریق آن تسهیلات ثبت نام آنلاین برای پاکستانی های واجد شرایط در سراسر جهان فراهم می شود. هدف  اصلی این برنامه بهره مندی از ذخایر عظیم مهارت های تجاری، فنی، مدیریتی و کارآفرینی بود که توسط پاکستانی های خارج از کشور ارائه می شد.

انتقال دانش از طریق اتباع خارجی (TOKTEN)

 این برنامه برای دعوتکوتاه مدت از متخصصان پاکستانی جهت ارائه مشاوره با همکاری UNDP اجرا شده است. اهداف این برنامه عبارتند از:

• انتقال دانش فن آوری های پیشرفته به پاکستان از کشورهای توسعه یافته.

• مشارکت دادن مهاجران از طریق بازدیدهای کوتاه مدت برای کاهش اثرات منفی فرار مغزها.

• بهره مندی از شبکه های دیاسپورا (کمک فنی).

• بیش از 700 متخصص در 23 سال گذشته برای ایجاد ظرفیت در بخش های دولتی/خصوصی به پاکستان دعوت شده اند.

 این کارشناسان از طریق آموزش ها، کارگاه های آموزشی، سمپوزیوم ها، تدوین برنامه های درسی، معرفی دوره های جدید و اهدای کتب و تجهیزات ضروری در ایجاد ظرفیت های نهادهای خصوصی و دولتی نقش بسزایی داشته اند. مجموعه ملی استعدادها سند پروژه ای را با عنوان بازدید از مشاوران پاکستانی خارج از کشور برای مأموریت های کوتاه مدت در پاکستان در راستای برنامه TOKTEN با بودجه UNDP تهیه کرده است که توسط دولت تأیید شده است.

تلاش در سطح بین المللی

ICTP، (یک مرکز تحقیقاتی فیزیک و ریاضی  در شهر تریست، ایتالیا)

ICTP در تریست ایتالیا اقدامی برای جلوگیری از فرار مغزها از کشورهای در حال توسعه بود. ایده تأسیس آن در اوایل دهه 1960 توسط پروفسور دکتر سلام، برنده جایزه نوبل از پاکستان ارائه شد. این مرکز در سال 1964 در تریست (ایتالیا) به عنوان بخشی اداری از آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) زیر نظر سازمان ملل تاسیس شد. هدف اصلی آن فراهم کردن فرصت های آموزشی و پژوهشی برای دانشمندان کشورهای جهان سوم بود.

دانشمندانی از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته در فعالیت های این مرکز شرکت می کنند که فرصتی را برای آنها فراهم می کند تا با کارشناسان کلاس جهانی کشورهای پیشرفته تعامل داشته باشند. دانشمندان را برای حضور در فعالیت های علمی در ICTP و بازگشت به خانه با اشتیاق مجدد برای انجام تحقیقات و در نتیجه دستیابی به ایده پردازی، برای جلوگیری از مهاجرت آنها از کشورهای خود به کشورهای پیشرفته تسهیل می کند.

شش "ر"

رای متوقف کردن بین المللی در سطح سیاست پادمتریو و مارتین، سه حوزه (3Rs) را برای تجزیه و تحلیل تاثیر توسعه مهاجرت شناسایی کردند. استخدام، حواله‌ها و بازگشت. (34)  لاول و فایندلی در گزارش ترکیبی ILO، پاسخ‌های سیاستی احتمالی را در شش دسته مناسب دسته‌بندی کرده‌اند «شش روپیه».

1. بازگشت مهاجران به کشور مبدا 2) محدودیت مهاجران بین المللی. 3) استخدام مهاجران بین المللی. 4) جبران خسارت سرمایه انسانی (غرامت). 5) منابع خارج از کشور. 6) حفظ از طریق سیاست های بخش آموزشی و از طریق توسعه اقتصادی. (35)

 روش مطالعه

 طراحی مطالعه

ماهیت مطالعه اکتشافی، قضاوتی و راحت است که هدف آن تعیین علل، میزان و راه حل های فرار مغزها در پاکستان است. طرح پژوهش اتخاذ شده ماهیت کیفی دارد و با استفاده از تکنیک های قضاوتی و هدفمند برای جمع آوری داده ها از طریق نمونه گیری تصادفی استفاده می شود. اتخاذ طرح قضاوتی و هدفمند به دلیل در نظر گرفتن پاسخ دهندگان دارای رشته های مختلف آموزشی برای پرداختن به این موضوع به شیوه ای علمی است. دو مجموعه پرسشنامه برای جمع آوری داده ها طراحی شد. مصاحبه، مشاهده، ارتباط شخصی و همچنین وب. ابزارهای تلفنی نیز برای تسهیل افراد غیرپاسخگو به پرسشنامه ها استفاده شد.

 جمعیت نمونه

 جمعیت شامل همه مهاجرانی است که از طریق مشاوره مهاجرت در پیشاور به خارج از کشور می روند. بخش دوم جامعه را مدیران/رئیس موسسات آموزشی تحصیلات عالی دانشگاه پیشاور تشکیل می دهند. دلیل گرفتن اعضای هیئت علمی سن مهاجران 25 تا 35 سال و اعضای هیات علمی 40 تا 60 سال است.

 تکنیک های تحقیق

تکنیک های تحقیقی مورد استفاده برای جمع آوری داده ها، مصاحبه، مشاهده رفتار و پرسشنامه نگهداشتن گویه های بسته و باز بود. در مصاحبه از هر دو سؤال باز و بسته استفاده شد.

جمع آوری داده ها

 پرسشنامه بین 15 مشاور مهاجرت و 7 رئیس بخش (سطح عالی) دانشگاه پیشاور توزیع شد. توزیع توسط بازدید از بخش ها قبل از برنامه ریزی زمان برای جلسه مصاحبه، انجام می شود. برای تجزیه و تحلیل داده ها از تکنیک توصیفی استفاده شد.

محدودیت ها

این مطالعه عمدتاً بر بررسی دلایل مهاجرت روشنفکران از کشور متمرکز است. بنابراین مطالعه باید تمامی روشنفکران خارج از پاکستان را در نظر گرفته و دلایل مهاجرت آنها را شناسایی کند. از آنجایی که تعداد واقعی دانشجویان و دانش پژوهان،  مشغول به تحصیل در خارج از کشور و بازگشتی به کشور در برخی سال ها ثبت نشده و دردسترس نیست. مانع بزرگ این است که هیچ سیستم آماری یکسانی در مورد تعداد و ویژگی های دانشجویان و دانش پژوهان پاکستانی در حال تحصیل یا شاغل در خارج از کشور وجود ندارد. فرار مغزها پدیده ای گسترده است و نخبگان پاکستانی  در اصل متخصصان فناوری اطلاعات، پزشکان، مهندسان و دانشمندان در سراسر جهان هستند. در این راستا مطالعه به نتایج مشاوره های مهاجرتی در پیشاور محدود شد. به دلیل در دسترس نبودن رقم دقیق مشاوران مهاجرتی در پیشاور، 15 مشاور مهاجرت واقع در جاده دانشگاه و منطقه شهر با استفاده از روش نمونه گیری دسترس پذیری انتخاب شدند. بیشتر مشکلات در تجزیه و تحلیل رفتار مهاجران، حدس ها / دیدگاه های پرسنل آنها در مورد علل فرار مغزها در پاکستان رخ می دهد. تجزیه و تحلیل رفتار مهاجر تحت تأثیر عواملی قرار گرفت که در زیر مورد بحث قرار می گیرد:

• افراد واجد شرایط در به اشتراک گذاری داده ها تمایلی ندارند.

 • نسبت پایایی اطلاعات داده شده توسط پاسخ دهندگان.

 • نگرش غیر همکاری مهاجران واجد شرایط شاغل در پست های مسئول.

اکثر یافته های این مطالعه بر اساس اطلاعات به دست آمده از داده های اولیه و بررسی میدانی است. محدودیت زمان و منابع مانع از بررسی دقیق تر شد. نتایج نمونه شامل 40 پاسخ دهنده (مهاجر) مرد و 7 نفر از مدیران/مدیران مؤسسات آموزشی در سطح عالی دانشگاه پیشاور است. دلیل وجود پاسخ دهندگان مرد این است که موارد مهاجرت زنان در مشاوره های مهاجرتی انتخابی بسیار کم است. پاسخ دهندگان (مهاجرین) در گروه سنی (35-25) و بقیه پاسخ دهندگان (مدیران/رئیس گروه آموزشی، گروه آموزشی) دارای سن (40 تا 60) هستند. مزیت دریافت پاسخ از جوانان، دریافت دیدگاه جوان است. در مورد نیات آینده کارگران بسیار ماهر که به خارج از کشور مهاجرت می کنند.

نتیجه‌گیری

          موضوع فرار مغزها بسیار پیچیده و گسترده است. در این رابطه توضیحات مختصری در مورد دلایل اصلی فرار مغزها و اقدامات ممکن برای مقابله با این موضوع در زمینه پاکستان ارائه شده است. داده های مناسب نخبگان پاکستانی در دسترس نیست و  نیاز به زمان دارد که پایگاه داده منابع انسانی به ویژه در زمینه علم و فناوری توسعه یابد.

بر اساس داده های موجود، بیشتر جوانان با استعداد برای شغل بهتر و مشکلات اقتصادی مهاجرت می کنند. همانطور که قبلاً بحث شد چندین طرح اقتصادی و مالی باید بر اساس تقاضا آغاز شود و ارزش سالاری ابزار مؤثری برای حفظ استعدادها در کشور مبدأ است. اکثر مهاجران تصمیم گرفتند کشور را برای زندگی کاری و دانشگاهی خوب ترک کنند در حالی  که اکثر پاسخ دهندگان در مورد در دسترس بودن شغل در بازگشت مطمئن نیستند. HEC ابتکارات متعددی را برای مقابله با این موضوع انجام داد، در عین حال وزارت امور خارجه و دفتر همکاری های استخدامی خارج از کشور باید دولت را در شناسایی و مهاجرت کارگران ماهر از طریق زیرساخت های مناسب یا توافقنامه ثابت تسهیل کنند. همچنین مطالعه  حاضر به این نتیجه می رسد که جوانان ما فاقد خدمات راهنمایی و مشاوره شغلی هستند که در انتخاب شغل مشکل ایجاد می کند. یافته ها نشان می دهد که هیچ احترامی برای استعدادها وجود ندارد، هیچ سیستم شایستگی که مهاجران مستعد و باهوش ما را از رفتن دلسرد کند وجود ندارد. عوامل کششی مهاجرت، دستمزد و درآمد بالاتر همراه با تنوع شغلی است، همچنین اکثر مشتریان توسعه شغلی حرفه ای را عامل کششی برای مهاجرت می دانند. اکثر مهاجران مدرک تحصیلی خارجی و سیستم آموزشی مدرن را یک چیز جذاب می دانند. به طور خلاصه اکثر آنها تامین اجتماعی را دلیل بزرگی برای ترک وطن می دانند. طرح های ویژه ای در زمینه های مختلف دانشگاهی با هدف تشویق استعدادها و تقویت شغلی باید راه اندازی شود. در پروژه های جدید در سطح دولت، شبکه های دیاسپورا باید تشویق شوند تا از دست دادن کارگران واجد شرایط مقیم خارج را جبران کنند. شیوه های خوب در برنامه ریزی و مدیریت منابع انسانی گام بسیار مهمی برای  به کارگیری افراد تحصیل کرده در مکان مناسب است. همچنین برای حفظ نیروی انسانی بسیار ماهر، ارائه کمک های فنی و مالی به آنها مهم است.

بر اساس داده‌های مهاجر، یافته‌های زیر به دست می‌آید:

1. دلایل ترک پاکستان

• عامل اقتصادی

• وضعیت سیاسی حاکم

 • توجه به خانواده

• ارتقای صلاحیت علمی آنها

• شغل بهتر • کار تحقیقاتی

 • استانداردهای خوب زندگی.

2. در مورد شغل در بازگشت مطمئن باشید

32 درصد از مهاجران کاملاً مطمئن هستند که پس از بازگشت شغل پیدا می کنند در حالی که 50 درصد از مهاجران به آینده شغلی خود اطمینان ندارند و 18 درصد از مهاجران در شرایط تردید هستند.

3. قصد بازگشت به وطن خود

 35 درصد از مهاجران مایل به بازگشت هستند، 40 درصد از مهاجران تمایلی به بازگشت ندارند و مابقی 5 درصد از کارگران ماهر واجد شرایط مطمئن نیستند که آیا باز خواهند گشت یا خیر.

4. اقداماتی که باید برای ماندن آنها در پاکستان اتخاذ شود.

 • در دسترس بودن شغل اقدامی است که می تواند مهاجرت آنها را متوقف کند.

• امکانات تحقیقاتی فراهم شود.

• غلبه بر مشکل اقتصادی.

 • محیط کار و امکانات کاری امن.

• آموزش با کیفیت در میهن خود.

• فرصت های رشد برای آنها فراهم شود.

5. تأثیر راهنمایی و مشاوره شغلی بر فرار مغزها

 خدمات راهنمایی و مشاوره شغلی در مؤسسات آموزشی به عنوان ابزاری برای جهت دهی مناسب به سمت پیشرفت شغلی عمل می کند و نقش عمده ای در  کاهش میزان فرار مغزها دارد. کمک و پشتیبانی عالی در انتخاب بهترین حرفه برای آنها. خدمات شغلی به عنوان یک راهنما در شناخت توانایی های درونی و ابزاری برای تطبیق در محیط. خدمات مشاوره به افراد واجد شرایط در انتخاب رشته مناسب و جهت گیری در هر مشکل حیاتی زندگی کمک می کند. بین فرار مغزها و خدمات راهنمایی و مشاوره شغلی همبستگی قوی وجود دارد.

      6) راه حل برای جلوگیری از فرار مغزها (طبق کارگران ماهر)

• مشاغلی که متناسب با صلاحیت آنها ارائه شود.

 • امکانات اولیه (بهداشت، آموزش و امنیت) فراهم شود.

• اصلاحات آموزشی.

 • محیط کار ایمن.

 • امکانات تحقیقاتی و محیط کاری خوب.

 • سیستم استخدام و ارتقاء منصفانه.

 • مشکلات اقتصادی حل شود.

 • تشویق مناسب و فرصت های تحصیلی و حرفه ای بهتر

• کمپین های آگاهی برای جلوگیری از فرار مغزها آغاز شود.

یافته های داده های ارجاع دهندگان

1. دلایل فرار مغزها • انزوای حرفه ای.

 • نارضایتی عمومی شغلی.

• بازده اقتصادی ضعیف.

• نارضایتی از شرایط اجتماعی/سیاسی.

• ناامنی زندگی.

• توجه به خانواده.

 • عدم برنامه ریزی مناسب برای نیروی انسانی.

 • فقدان فرصت برای توسعه.

2. حقوق مالی و فرار مغزها

• 61% از اساتید معتقدند حقوق  هرگز نمی تواند بازدارنده فرار مغزها شود در حالی که 24% از اساتید موثر است.

3. فرار مغزها با محدودیت مهاجرت روشنفکران قابل کنترل است.

 • مالیات اعمال شده توسط کشورهای مبدأ.

• شروع به جذب پروژه ها برای مهاجران ماهر.

4) حفظ آنها باید از طریق حمایت آموزشی/اقتصادی برنامه های توسعه/تفریح/ شغلی ایجاد شود

 5) دلایل نارضایتی جوانان

 • محیط خانه.

 • بی ثباتی اجتماعی.

 • نبود خدمات راهنمایی و مشاوره در مؤسسات آموزشی.

 • دخالت در امور سیاسی.

6) چگونه نخبگان خارج از کشور می توانند از خارج جذب شوند.

• با فراهم آوردن شرایط کاری بهتر.

• با توقف خویشاوند سالاری.

• با ارائه مشاغل بالا متناسب با صلاحیت آنها.

 • با وفادار و راستگو بودن در تعهدات خود.

 • از طریق حمایت اقتصادی.

• بهبود ثبات اجتماعی/سیاسی.

• بازده اقتصادی باید متعادل باشد.

 • با احترام به استعداد.

 • با ارائه فرصت های تجاری.

• با ارائه بسته های جذاب.

7) راه حل های مبارزه با فرار مغزها. (نتایج از داده های اساتید)

• با توقف فساد سیاسی.

• فراهم نمودن محیط کار و تسهیلات کاری بهتر.

 • بازده اقتصادی بهتری باید در کشور مبدا فراهم شود.

• فرصت های برابر برای جوانان با استعداد فراهم شده است.

• انطباق نظام شایستگی.

 • حفظ رفتار اجتماعی نسبت به افراد واجد شرایط.

• فرصت های شغلی بیشتر و امنیت شغلی.

• عدالت در قوانین و قانون.

• احترام به استعداد.

 • امکانات تحقیقاتی و کمک مناسب در تحقیقات.

 8) چه چیزی برای پاکستانی های خارج از کشور جذاب است

• دستمزد و درآمد بالاتر.

• تحرک شغلی بیشتر.

 • توسعه حرفه ای/ شغلی.

 • تقاضای مدرک.

• تامین اجتماعی و امنیت شغلی.

• سیستم آموزشی مدرن.

• اعتبار آموزش خارجی به عنوان دلیلی برای رفتن به خارج.

 توصیه ها

در پرتو نتیجه گیری از این مطالعه، توصیه های زیر ارائه شده است:

1. آموزش با کیفیتی که باید در مؤسسات آموزشی ما ارائه شود: شامل معلمان واجد شرایط، امکانات کافی، بودجه مناسب، برنامه های درسی جامع، هزینه های تحصیلی مقرون به صرفه و در دسترس بودن بورسیه تحصیلی، امکانات تحقیقاتی و حمایت آموزشی مناسب. همه این عوامل تا حدی به بودجه بستگی دارد. برای آموزش با کیفیت در دسترس، تعهد مالی جدی توسط دولت ضروری است. یکی از اقدامات مهمی که باید در سطح ملی انجام شود، جهت گیری مجدد نظام آموزشی برای جلوگیری از مهاجرت روشنفکران واجد شرایط است.

• احترام باید مورد قدردانی قرار گیرد و همچنین برنامه کمک هزینه تحصیلی/حمایت اقتصادی برای دانش آموزان مستعد فقیر باید آغاز شود.

• در گزینش، بورسیه، ترفیع، استانداردی تعیین شود که به طور یکسان برای همه سطوح بدون تبعیض و خویشاوندی قابل اجرا باشد.

 • آموزش باکیفیت باید در کنار امکانات پژوهشی فراهم شود.

 2) برنامه ریزی نیروی انسانی: همانطور که در یکصد و بیست و هفتمین کنفرانس اجرایی یونسکو در کشورهای در حال توسعه اشاره شد، برنامه ریزی در بخش آموزش باید مطابق با استراتژی اجتماعی، نیازهای اقتصادی، ساختار صلاحیت ها و مهارت ها تعریف شود. برنامه ریزی نیروی انسانی در تعدادی از کشورهای متاثر از فرار مغزها موفقیت چندانی نداشته است. محتویات و برنامه های درسی همراه با سیاست های آموزشی آموزش و پرورش باید به گونه ای طراحی شوند که از جذب مستمر مطالبات شخصی جوامع و شاخه های مختلف اقتصاد آن اطمینان حاصل کنند.

 3) حفظ نخبگان از طریق برنامه های اقتصادی / توسعه ای، تفریحی / آموزشی فرصت های آموزشی و ارتقای کیفی آموزش می تواند فشار تحصیل در خارج از کشور را کاهش دهد. برنامه های کمک های خارجی دوجانبه و کمک هزینه های تحصیلی توسط سازمان های بین المللی باید به طور کامل برای چنین آموزش هایی استفاده شود. اعطای شرایط مساعد اقامت و اشتغال برای پرسنل واجد شرایط بالاتر در کشورهای مبدأ باید در اولویت قرار گیرد.

 4) فرصت های توسعه همراه با سیستم شایسته سالاری منصفانه که باید اتخاذ شود:

 • فرصت های توسعه

 • فعالیت های تفریحی برای کشف استعدادهای خود

 • سیستم شایستگی منصفانه

5) محیط کاری امن

 6) اقداماتی که باید برای بازگرداندن روشنفکران پاکستانی از خارج انجام شود

 • شروع پروژه های تحقیقاتی جذاب

• با محدود کردن و اعمال مالیات بر آنها

• بازده اقتصادی باید متعادل باشد

 • فرصت های تجاری

• ارائه بسته های جذاب

7) مداخله در سطح سیاست

• تخصیص بودجه لازم برای بخش آموزش

 • شروع برنامه ها/پروژه ها برای تشویق جوانان با استعداد.

 • مکانیسم هایی را برای کمک گرفتن از پاکستانی های خارج از کشور تعیین کنید.

 • کمیته بین دولتی مهاجرت باید در چارچوب امکانات خود، فعالیت های خود را برای بازگشت استعدادها دنبال کند.

 • طبق پیشنهاد  کنفرانس اجرایی یونسکو در کشورهای در حال توسعه، دانشجویانی که در به خارج از کشور اعزام می شوند که مطابق با الزامات کشور خود باشند. آنها هدف روشنی در ذهن خود دارند و سهمی در بازگشت به موقعیت خود دارند.

 8) نقش معلمان

• به دانش آموزان در اطلاعات مختلف در مورد خودشان کمک کنید.

 • ارزش ها، مهارت ها، و علایق، مشاغل، آموزش و خدمات آموزش شغلی و منابع آنها

 • نمونه های عینی ایده های نظری مرتبط از محیط های شغلی را به آنها ارائه دهید.

9) تسهیلات راهنمایی و مشاوره شغلی مناسب از سطح ابتدایی تا بالاتر

 10) وضع مالیات بر متخصصان پاکستانی شاغل در کشورهای خارجی

 11) کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به طور مشترک برای جبران خسارت کارگران با استعداد خود کار می کنند.

 12) ما می توانیم با تشویق و دادن مشوق ها، مزایا و تشویق به خارج از کشور و راه اندازی شبکه مشترک دیاسپوراها از روشنفکران خارج از کشور بهره مند شویم.

یادداشت ها و مراجع

(1) T. Turpin، «همه محققان کجا خواهند رفت؟ آموزش، شبکه ها و تحرک دانشمندان در منطقه آسیا و اقیانوسیه، مقاله تهیه شده برای دوره آموزشی COMSTECH در مورد کارآفرینی فناوری و نوآوری، (20-30 اوت، 2007)

(2) I.Gilani, E.M Malik, “Pakistan application understructure ظرفیت ارزیابی، گزارش شماره. 43186، سری مقاله بحث: یادداشت فنی 2، (واحد توسعه پایدار آسیای جنوبی، 2007).

3 پیرپائولو، جیانوکولو، «فرار مغزها: بررسی ادبیات»، مجله آمار، سری کاری، دانشگاه بولونگا، سری مقاله، (2004). موجود در: www.dse.unibo.it/giannoccolo

4  همان

5 شلدون فریدمن، «تأثیر قانون مهاجرت ایالات متحده 1965 بر جریان مهاجران ماهر از کشورهای کمتر توسعه‌یافته»، توسعه جهانی، 1: 8، 39-44

 6 J. Brzozowski، «فرار مغزها یا سود مغزی؟ اقتصاد جدید فرار مغزها، مقاله مجله اقتصاد، (2008). برگرفته از http; ssrn.com/abstract=1288043

7  . همان

8 Jagdish N.Bhagwati، Koichi Hamada، "یکپارچه سازی بین المللی فرار مغزها از بازارها برای حرفه ای ها و بیکاری: یک تحلیل نظری، " مجله اقتصاد توسعه، 1، 19-24 (1974).

 9 پیرپائولو، جیانوکولو، «فرار مغزها: بررسی ادبیات»،

 10 Jagdish N. Bhagwati، "مهاجرت بین المللی افراد بسیار ماهر: اقتصاد، اخلاق و مالیات"، فصلنامه جهان سوم، 1، 17-30 (1979)

 11 A. Mountford، "آیا فرار مغزها می تواند برای رشد در منبع خوب باشد. اقتصاد؟»، مجله اقتصاد توسعه، 53، (1376) 287-303.

 12 J. Brzozowski، «فرار مغزها یا افزایش مغزها؟ اقتصاد جدید فرار مغزها، op.cit

 13. همان

14 همانجا.

 15 همانجا

16 برانا استانیسلاوا، علل و تأثیرات آن بر آفریقا، پایان نامه ارائه شده در دانشگاه پالاکی، گروه جغرافیا، (2006)

 17 . همانجا.

18 "شاخص های توسعه جهانی" (2007)، بانک جهانی.

19 حبیب الله خان، م. شهیدالاسلام، "برون سپاری، مهاجرت، و فرار مغزها در اقتصاد جهانی: مسائل و شواهد"، مقاله U21Global، (سپتامبر، 2006). موجود در: http://www.u21global.com/portal/corporate/pdf/wp/2006/wp_004a-2006.pdf

20. S. A. Ali, A. Arif, Habibullah, AR Hossain, R.Islam, W. Mahmud, SR عثمانی، ق. م. رحمان، ا. م. صدیقی، "مهاجرت نیروی کار از بنگلادش به خاورمیانه"، کارنامه کارکنان بانک جهانی شماره 454، (واشنگتن: بانک جهانی، 1981) 396.

 21. سید جعفر عسکری، "مشکلات اقتصادی باعث فرار مغزها"، ملت ها، (2008)

22. رحیم، «تأثیر فرار مغزها بر اقتصاد پاکستان»، دیلی تایمز، (5-ژوئیه 2009)

 23. محسن علی، «دلایل فرار مغزها در پاکستان». موجود در: http://www.einfopedia.com/reasons-of-brain-drain-in-pakistan.php

24.  Annie Gulrukh, “The Brain Drain Dilemma” موجود در: http://www.chowrangi.com/the-%E2%80%9Cbrain-drain%E2%80%9Ddilemma.html

 25. سرفراز ایروم، «فرار مغزها: آیا می دانیم یا اهمیتی نمی دهیم؟» (2008)، http://pakistaniat.com/2008/04/02pakistans-brains-drain-do-we-know-or-do-wenot-care/

26. Nasir Nadeem & Dr. Mohammed Ashfaq, “Brain Drain Causes and پیامدها، سپیده دم، موجود در:

http://archivesdawn.com/2004/10/18/ebr8.htm

27. سید جعفر عسکری، «مشکلات اقتصادی باعث فرار مغزها می شود»،

28. ارتباطات شخصی، 14 می 2010

29. ارتباطات شخصی، 15. می 2010

30.  ارتباطات شخصی، 12 می 2010

31.  نصیر ندیم و دکتر محمد اشفق، "علل و پیامدهای فرار مغزها"،

32. ارتباطات شخصی 13 ژوئن 2010

 33.  شیخ محمد علی، مقاله "ابتکارات سیاست HEC و اصلاحات آموزشی در پاکستان" در کنفرانس بین المللی وضعیت اصلاحات آموزشی در حال توسعه در (کراچی: موسسه آغا خان برای کشورهای توسعه آموزشی، 19 تا 21 فوریه 2008) ارائه شد. ,

 34 . Demetrios G.Papademetriou, Philip L. Martin, The Unsettled Relationship: Labor Migration and Economic Development, (Greenwood Publishing Group, 1991)

35.  L. B. Lowell, A. M. Findlay, مهاجرت افراد ماهر از کشورهای در حال توسعه و پاسخگویی: گزارش ترکیبی، اسناد مهاجرت بین المللی شماره 44. (ژنو: اداره بین المللی کار، 2002)

 نادیا سجاد*[1]

لینک منبع:  

https://www.dfat.gov.au/trade/organisations/oecd

https://www.qurtuba.edu.pk/thedialogue/The%20Dialogue/6_1/Dialogue_January_March2011_31-55.pdf