جایگاه رفیع علم النفس در اسلام  در مقایسه  با مسیحیت

 

دکتر مسعود احمدی افزادی

چکیده

این تحلیل  به بررسی جایگاه رفیع علم النفس در اسلام  در مقایسه  با مسیحیت می‌پردازد. مفهوم نفس به عنوان یکی از مفاهیم بنیادین در  دین اسلام ، دارای ابعاد مختلفی از جمله روانشناختی و اخلاقی است. این پژوهش با تحلیل متون مقدس و بررسی تفاسیر معتبر، تلاش می‌کند تا شناختی عمیق‌تر از جایگاه نفس و تأثیر آن بر رفتار و اخلاق انسانی در دین اسلام  در مقایسه با مسیحیت را  ارائه کند.

مقدمه

نفس یکی از مفاهیم کلیدی در ادیان مختلف است که در قرآن کریم و کتاب مقدس عهد جدید به طور گسترده مورد بحث قرار گرفته است. درک صحیح از مفهوم نفس و تأثیرات روانشناختی و اخلاقی آن می‌تواند به بهبود رفتار و رشد معنوی انسان کمک کند. در این مقاله، به بررسی جنبه‌های روانشناختی و اخلاقی نفس در اسلام و مسیحیت پرداخته و تلاش می‌شود تا با استفاده از منابع معتبر، به درک بهتری از این موضوع دست یابیم.

فصل اول: جنبه‌های روانشناختی نفس در اسلام

1. تعریف نفس

واژه "نفس" در قرآن به معانی متعددی به کار رفته است که شامل روح، جان، شخصیت و هویت انسان می‌شود. برای مثال، در آیه 85 سوره اسراء آمده است: "وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ  قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا" (قرآن، سوره اسراء، آیه 85).

تفسیرها و انواع مختلف نفس

تفاسیر مختلفی از مفهوم نفس در قرآن وجود دارد. برخی مفسران، نفس را به عنوان هویت معنوی و روانی انسان تعریف می‌کنند که تحت تأثیر افعال و رفتارهای او قرار دارد. برای مثال، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان نفس را به عنوان جان و روحی که پس از مرگ به جهان دیگر منتقل می‌شود، تفسیر کرده است (طباطبایی، 1363، ج 12، ص 223).

نفس اماره

نفس اماره به عنوان نوعی از نفس که به بدی‌ها فرمان می‌دهد معرفی شده است. در آیه 53 سوره یوسف آمده است: "وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ" (قرآن، سوره یوسف، آیه 53). این نوع نفس به عنوان عامل اصلی در ارتکاب گناهان و افعال ناپسند معرفی می‌شود.

نفس لوامه

نفس لوامه، نفسی است که انسان را به خاطر خطاها و گناهان ملامت می‌کند. در آیه 2 سوره قیامت آمده است: "وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ" (قرآن، سوره قیامت، آیه 2). این نوع نفس به عنوان یک وجدان اخلاقی عمل می‌کند و انسان را به سوی توبه و بازگشت به راه راست هدایت می‌کند.

نفس مطمئنه

نفس مطمئنه، نفسی است که به آرامش و رضایت رسیده است. در آیه 27-30 سوره فجر آمده است: "یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی" (قرآن، سوره فجر، آیات 27-30). این نوع نفس به عنوان هدف نهایی و مطلوب معرفی شده است که پس از طی مراحل تزکیه و پالایش به دست می‌آید.

راهکارهای قرآنی برای رشد رشد معنوی نفس

تزکیه نفس

قرآن کریم بر اهمیت تزکیه و پالایش نفس تأکید دارد. در آیه 9-10 سوره شمس آمده است: "قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا" (قرآن، سوره شمس، آیات 9-10). تزکیه نفس به معنای پاکسازی نفس از صفات و ویژگی‌های ناپسند و آراستن آن به صفات نیکو است که این امر در رشد و تکامل معنوی انسان نقش اساسی دارد.

جهاد اکبر

یکی از مفاهیم کلیدی در اسلام، جهاد اکبر یا مبارزه با نفس اماره است. این مبارزه به عنوان بزرگترین جهاد معرفی شده است که اهمیت آن از جهاد با دشمنان خارجی بیشتر است. هدف از جهاد اکبر، غلبه بر تمایلات نفسانی و رسیدن به نفس مطمئنه است.

دعا و نیایش

دعا و نیایش به درگاه خداوند نیز از راه‌های مؤثر برای تزکیه نفس است. ارتباط مستقیم با خداوند و درخواست هدایت و کمک از او، به انسان در مبارزه با نفس اماره و رسیدن به نفس مطمئنه کمک می‌کند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به تحلیل مفاهیم روانشناختی نفس پرداخته و نقش آن در رفتار انسان را مورد بررسی قرار داده است. او معتقد است که نفس انسان باید از صفات ناپسند پاک شده و به صفات نیکو آراسته شود تا بتواند به کمال معنوی دست یابد (طباطبایی، 1363، ج 12، ص 233).

امام علی (ع) در نهج البلاغه نیز به بحث درباره نفس پرداخته و بر اهمیت کنترل و تزکیه آن تأکید کرده است. او نفس را به عنوان منشأ همه افعال و رفتارهای انسان معرفی کرده و فرموده است: "نفس خود را به شکیبایی عادت ده، زیرا که آن شکیبایی همانند تمرین بر کارهای دشوار است" (نهج البلاغه، حکمت 349).

امام صادق (ع) نیز در احادیث و روایات خود به نفس پرداخته و تأکید بر تزکیه و پالایش آن داشته است. ایشان می‌فرماید: "کسی که نفس خود را بشناسد، خدای خود را شناخته است" (الکافی، ج 1، ص 303).

جنبه‌های روانشناختی نفس در مسیحیت با تاکید بر کتاب مقدس

مفهوم نفس در کتاب مقدس به عنوان یکی از مفاهیم بنیادین، ابعاد مختلفی از جمله روانشناختی و اخلاقی را در بر می‌گیرد. این پژوهش با تحلیل متون مقدس و بررسی تفاسیر معتبر، تلاش می‌کند تا شناختی عمیق‌تر از جایگاه نفس و تأثیر آن بر رفتار و روان انسان در مسیحیت به دست آورد.

مفهوم نفس در کتاب مقدس

واژه "نفس" در کتاب مقدس به معانی مختلفی به کار رفته است که شامل روح، جان و شخصیت انسان می‌شود. برای مثال، در انجیل متی، عیسی می‌گوید: "زیرا هر که بخواهد جان خود را نجات دهد، آن را از دست خواهد داد؛ و هر که جان خود را به خاطر من از دست بدهد، آن را خواهد یافت." (متی 16:25).

در متی 10:28 آمده است: "از کسانی که بدن را می‌کشند اما قادر به کشتن جان نیستند نترسید؛ بلکه از او بترسید که قادر است جان و بدن را در جهنم هلاک کند."

در رساله اول به قرنتیان، پولس به مفهوم نفس به عنوان جان و روح انسان اشاره می‌کند. برای مثال، در 1 قرنتیان 15:45 آمده است: "پس نوشته شده است: 'آدم اول، انسان زنده گردید'؛ اما آدم آخر، روحی حیات‌بخش گردید."

نفس در عهد جدید

در عهد جدید، واژه "نفس" به طور گسترده‌ای به کار رفته است و معانی مختلفی از جمله روح، جان و شخصیت انسان را در بر می‌گیرد. برای مثال، در انجیل مرقس، عیسی می‌گوید: "زیرا چه سودی دارد که انسان تمام دنیا را ببرد اما جان خود را از دست بدهد؟" (مرقس 8:36).

جنبه‌های روانشناختی نفس در کتاب مقدس

روح القدس

روح القدس به عنوان نیرویی که مؤمنان را هدایت و تقویت می‌کند، نقش مهمی در جنبه‌های روانشناختی نفس در مسیحیت دارد. در انجیل یوحنا آمده است: "و من از پدر درخواست خواهم کرد و او مدافعی دیگر به شما خواهد داد که همیشه با شما بماند." (یوحنا 14:16).

 

نقش ایمان

ایمان به مسیح به عنوان نجات‌دهنده و تأثیر آن بر روان انسان یکی از مفاهیم کلیدی در مسیحیت است. در رساله به عبرانیان آمده است: "ایمان، اطمینان به چیزهایی است که به آنها امید داریم و اطمینان به چیزهایی که نمی‌بینیم." (عبرانیان 11:1).

جنبه‌های اخلاقی نفس در کتاب مقدس

محبت و بخشش

محبت و بخشش به عنوان دو اصل اساسی در تعالیم مسیحی، نقش مهمی در جنبه‌های اخلاقی نفس دارند. در انجیل متی آمده است: "اما من به شما می‌گویم که دشمنان خود را محبت کنید و برای کسانی که به شما آزار می‌رسانند دعا کنید." (متی 5:44).

عدالت و صداقت

عدالت و صداقت نیز به عنوان اصول اخلاقی مهم در مسیحیت، در شکل‌گیری نفس مؤمنان نقش دارند. در رساله به رومیان آمده است: "پس هر کس باید به دیگری چیزی که به او بدهکار است، بدهد: اگر مالیات است، مالیات؛ اگر عوارض است، عوارض؛ اگر احترام است، احترام؛ اگر تکریم است، تکریم." (رومیان 13:7).

تفسیرهای معتبر از نفس در کتاب مقدس

تفسیرهای سنتی

تفاسیر سنتی از نفس در کتاب مقدس، آن را به عنوان جان و روح انسان معرفی می‌کنند که پس از مرگ به جهان دیگر منتقل می‌شود. برای مثال، تفسیرهای آگوستین از کتاب مقدس به اهمیت روحانی و معنوی نفس تأکید دارند (آگوستین، اعترافات، کتاب 13، فصل 20).

تفسیرهای مدرن

تفاسیر مدرن از نفس در کتاب مقدس، به جنبه‌های روانشناختی و اخلاقی نفس نیز توجه می‌کنند. برای مثال، روانشناسان مسیحی معاصر مانند کارل گوستاو یونگ به بررسی جنبه‌های روانشناختی نفس در تعالیم مسیحی پرداخته‌اند (یونگ، روانشناسی و دین، ص 112).

نتیجه آنکه:

مفهوم روانشناختی و اخلاقی نفس در اسلام و مسیحیت دارای شباهت ها و تفاوتهایی است از جمله اینکه:

 هر دو دین تأکید بر پالایش نفس: هر دو دین به اهمیت تزکیه نفس و پالایش آن تأکید دارند.  

هر دو دین به اهمیت ارتباط با خدا و نقش آن در تقویت روان و نفس اشاره دارند.

مفاهیمی مانند نفس مطمئنه در اسلام و روح القدس در مسیحیت به عنوان حالات برتر نفس معرفی شده‌اند.

و از جمله تفاوتها اینکه در اسلام، جهاد اکبر به عنوان بزرگترین مبارزه معرفی شده است که اهمیت آن از جهاد با دشمنان خارجی بیشتر است (قرآن، سوره حج، آیه 78). این مبارزه با نفس اماره و تلاش برای رسیدن به نفس مطمئنه است. در حالیکه در مسیحیت، روح القدس به عنوان منبع اصلی هدایت و تقویت نفس معرفی شده است که مؤمنان را در مسیر درست راهنمایی می‌کند (یوحنا 14:26).

در نهایت می توان گفت که مفهوم نفس در اسلام و مسیحیت به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی و بنیادین مطرح شده است که دارای ابعاد روانشناختی و اخلاقی است. هر دو دین با معرفی راهکارهای مختلف برای تزکیه و پالایش نفس، انسان را به سوی تکامل روحی و معنوی هدایت می‌کنند. با وجود شباهت‌های فراوان، تفاوت‌های مهمی نیز در تأکیدات و رویکردهای هر دین به چشم می‌خورد که ناشی از تفاوت‌های بنیادی در تعالیم دینی آنهاست.لیکن عمف معانی و تحلیل های دقیق چه در روایات اسلامی و چه در دیگاه های دانشمندان مسلمان بسیار زیادتر و قابل تکیه تر و علمی تر از موارد مشابه ان در مسیحیت است . دانشمندان مسلمان بوهر کدام فصل کاملی در این باره تحت عنوان علم النفس ارائه کرده اند از جمله و بویژه بوعلی سینا در این زمینه اوج زیادی دارد  و می توان گفت روانشناسی امروزه غرب مسیحی تا حد زیادی مدیون و وامدار علمای مسلمان و خاصه دانشمندان ایرانی است

منابع و مآخذ

منابع و مآخذ

1.       قرآن کریم.
2.       ابن عربی، محی‌الدین. (1996). الفتوحات المکیة. دار الکتب العلمیة.
3.       آگوستین، سنت. (2006). اعترافات. ترجمه فارسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
4.       الیاس‌پور، محمود. (2018). روانشناسی در قرآن. انتشارات سمت.
5.       انجمن بین المللی کتاب مقدس، کتاب مقدس، عهد جدید، چاپ لندن،1985
6.       بارکلی، ویلیام. (2000). تفسیر عهد جدید. نیویورک: انتشارات دانشگاه آکسفورد.
7.       تفسیر المیزان، علامه طباطبایی.
8.       تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی.
9.       سید حسین نصر. (2000). قلب اسلام: ارزش‌ها و تعالیم اسلام. انتشارات دانشگاه آکسفورد.
10.   لوید جونز، مارتین. (1998). تفسیر عهد جدید. نیویورک: انتشارات بین‌المللی.
11.   مارتین لینگز. (2004). محمد: زندگی پیامبر اسلام. انتشارات انجل.
12.   ویلیام بارکلی. (2000). تفسیر عهد جدید. انتشارات دانشگاه آکسفورد.
13.   یونگ، کارل گوستاو. (1989). روانشناسی و دین. ترجمه فارسی. تهران: انتشارات نیلوفر.