در میان شخصیت‌هایی که در تاریخ موسیقی آذربایجان نامی از خود برجای گذاشته ‌اند، توفیق قلی‌ اف آهنگساز، رهبر ارکستر، پیانیست، فولکلوریست، شخصیت اجتماعی، هنرمند خلق و برنده جایزه دولتی جایگاه ویژه‌ای دارد. آهنگ‌های دلنشین، آثار بدیع استرا، موسیقی فیلم‌های بی ‌نظیر، اپرت ‌های او از مرزهای کشور بسیار فراتر رفته و تا به امروز با علاقه اجرا می ‌شود. توفیق قلی‌ اف که با آثار ماندگارش دل میلیون‌ها نفر را تسخیر کرد و محبت همیشگی آن‌ها را به دست آورد، زندگی پرمعنا و افتخارآمیزی داشت.

زندگینامه هنرمند:

او در ۷ نوامبر ۱۹۱۷ در باکو متولد شد و از کودکی به موسیقی علاقه نشان داد و از زیبایی‌های موسیقی محلی الهام گرفت. توفیق قلی‌ اف که در دهه ۳۰ قرن گذشته قدم به عرصه هنر گذاشت، در کلاس پیانو مدرسه کنسرواتوار دولتی آذربایجان ثبت نام کرد. آصف زینالی که در این موسسه آموزشی تدریس می‌کرد و در جوانی درگذشت اما نامش جاودانه شد، تأثیر زیادی بر رشد او گذاشت. به توصیه معلم محبوبش، توفیق قلی‌ اف ۱۴ ساله آهنگ «دانش‌آموز» را با شعر محمدامین رسول‌زاده ساخت و از آن زمان به بعد، دوست و هنرمند برجسته‌اش قره‌ قارایف به او گفت: "تو آهنگساز ما هستی. "

عشق به موسیقی، توفیق قلی‌ اف را در سال ۱۹۳۴ به کنسرواتوار دولتی آذربایجان کشاند. وی علاوه بر فراگیری تخصصی پیانو، در رشته رهبری ارکستر نیز به تحصیل پرداخت. در خلال تحصیلات خود در کنسرواتوار، یعنی از سال ۱۹۳۵، قلی‌ اف فعالیت حرفه‌ای خود را به عنوان رهبر ارکستر در تئاتر درام دولتی آذربایجان آغاز نمود و سپس رهبری گروه‌های موسیقی متنوعی را بر عهده گرفت.

ورود جوانان آن دوران به عرصه موسیقی و نخستین گام‌های موفقیت‌آمیزشان، به‌طور جدایی ‌ناپذیر با نام عزیر حاجی ‌بیگ اف، استاد بزرگ و تأثیرگذار موسیقی آذربایجان، گره خورده است. حاجی ‌بیگ اف که به حق «پدر معنوی» بسیاری از نوازندگان و هنرمندان محسوب می ‌شود، نقش بسزایی در شکوفایی استعدادهای موسیقیایی آن‌ها ایفا کرد.

توفیق قلی‌ اف، یکی از شاگردان برجسته حاجی ‌بیگ اف، با موفقیت آشکاری راه هنر و خلاقیت را که استادش هموار کرده بود، ادامه داد. او در طول سال‌ها به یکی از چهره‌های شاخص و ماندگار موسیقی آذربایجان تبدیل شد. با هدایت و راهنمایی‌های ارزشمند حاجی ‌بیگ اف و هنرمند بزرگ بلبل، افق‌های فعالیت هنری قلی‌ اف گسترش یافت. وی در کابینه موسیقی تحقیقاتی علمی کنسرواتوار، به طور فعال مشارکت داشت.

در سال ۱۹۳۶، توفیق قلی‌ اف با اقدام پیشگامانه ‌ای، گامی بلند در جهت اعتلای موسیقی آذربایجان برداشت. او برای نخستین بار در تاریخ موسیقی ملی، دستگاه‌های موسیقی اصیل "راست" و "سه‌گاه-زابول" را که با نوازندگی بی ‌نظیر منصور منصور بر تار جان گرفته بودند، به نت مبدل کرد. این رویداد تاریخی، تحولی شگرف در موسیقی آذربایجان ایجاد کرد و به حفظ و گسترش این میراث ارزشمند کمک شایانی نمود.

عزیر حاجی ‌بیگ اف، استاد بزرگ موسیقی آذربایجان، با ستایش از این ابتکار ارزشمند، اهمیت نت ‌نویسی دستگاه‌ها را در توسعه و اعتلای موسیقی ملی آذربایجان برجسته ساخت.

قلی‌ اف در ادامه فعالیت‌های هنری خود، با جدیت به جمع‌آوری و تنظیم موسیقی فولکلور آذربایجان پرداخت. در سال ۱۹۵۵، وی مجموعه ارزشمندی از «رقص‌های محلی آذربایجان» را برای پیانو تنظیم کرد و تعداد قابل توجهی از آهنگ‌های محلی را به نت نوشت. همچنین، با تنظیم قطعاتی ماندگار همچون «ائولری وار خانا خانا» و «گوی گولوم گلسین آی ننه» برای صدا و ارکستر سمفونیک، گنجینه‌های موسیقی محلی آذربایجان را به شیوه‌ای بدیع و نوآورانه به مخاطبان معرفی کرد.

علاوه بر این، قلی‌ اف با نگاهی جهانی، به موسیقی سایر فرهنگ‌ها نیز علاقه‌مند بود و نسخه ‌های بسیار ماهرانه‌ای از آهنگ ‌های هندی، بلغاری و عربی را برای صدا و پیانو خلق کرد.

در سال ۱۹۳۶، به پیشنهاد شخصی عزیر حاجی ‌بیگ اف، توفیق قلی‌ اف برای تکمیل تحصیلات خود در رشته رهبری ارکستر به کنسرواتوار به نام  چایکوفسکی مسکو اعزام شد. در این دوره طلایی، استعداد درخشان او به سرعت شکوفا شد و به زودی نام توفیق قلی‌ اف، آهنگساز و رهبر ارکستر جوان، در آگهی‌ های کنسرت‌های مسکو دیده می ‌شد.

استعداد موسیقایی بی ‌نظیر قلی‌ اف توجه آناتولی تسفاسمان، رهبر ارکستر جاز اتحاد جماهیر شوروی را به خود جلب کرد. به دعوت این هنرمند برجسته، قلی‌ اف از سال ۱۹۳۷ تا ۱۹۳۹ به عنوان پیانیست در آنسامبل جاز مشغول به کار شد. این تجربه ارزشمند، مسیر حرفه ‌ای آینده او را به کلی دگرگون کرد.

در سال ۱۹۳۹، میرزا ابراهیم اف، یکی از چهره‌های برجسته دولتی، پس از تماشای یکی از کنسرت‌های قلی‌ اف در مسکو، به او پیشنهاد تشکیل ارکستر دولتی جاز آذربایجان را داد. قلی‌ اف که شیفته "آزادی و روحیه خوش‌بینانه موسیقی جاز" بود، با اشتیاق این پیشنهاد را پذیرفت و تحصیلات خود را نیمه‌کاره رها کرده به باکو بازگشت.

در ۶ سپتامبر ۱۹۴۱، اولین کنسرت ارکستر جاز آذربایجان با استقبال بی ‌نظیر مردم در فیلارمونیک دولتی آذربایجان به نام مسلم ماقومایف برگزار شد. این رویداد هنری، در دل روزهای سخت جنگ جهانی دوم، نویدبخش آینده‌ای روشن برای موسیقی آذربایجان بود. قلی‌ اف علاوه بر اجرای آثار مشهور آن زمان، قطعات بدیع و نوآورانه ‌ای مانند "پس پلنگ هانی؟ (پس پلنگ در کجاست؟)"، "ملا نصیرالدین و پلو" و "زیبایی" را نیز در برنامه کنسرت گنجانده بود که با استقبال گرم مخاطبان روبرو شد. این آثار که کاملاً به سبک جاز نوشته شده بودند، پایه‌های موسیقی جاز و استرا در آذربایجان را مستحکم کردند.

توفیق قلی‌ اف در ارکستر دولتی جاز علاوه بر آثار آذربایجانی، آثار استادان جاز آمریکا را نیز قرار داد. او قطعه مشهور «کاروان» دیوک الینگتون را در مقام «چهارگاه» تنظیم کرد، رنگ‌ها و ظرافت‌های منحصر به فرد مقام را به قطعه اضافه کرد و گویی نسخه‌ای آذربایجانی از آن را خلق کرد. عزیر حاجی ‌بیگ اف، هنرمند بزرگ ما که با دقت به این کنسرت گوش می‌داد، به ویژه قطعه «چهارگاه» را پسندید. بدین ترتیب، توفیق قلی‌ اف برای اولین بار در تاریخ موسیقی ملی سنتز موسیقی مقام و جاز را ایجاد کرد و این نوآوری نشان‌دهنده رشد توفیق قلی‌ اف به عنوان یک پیانیست و آهنگساز ماهر بود.

در اوج جنگ جهانی دوم، به منظور حفظ گروه جاز، تمامی نوازندگان جوان به لشکر ۴۰۲ تفنگداران مستقر در نخجوان منتقل شدند. این تصمیم در ظاهر ممکن است عجیب به نظر برسد، اما در واقع نشان از اهمیت بالای موسیقی در تقویت روحیه مردم و سربازان در آن دوران دشوار داشت.

توفیق قلی‌ اف، آهنگساز برجسته آذربایجانی، در این دوران دشوار، با خلق آثاری ماندگار، روحیه مردم را تقویت کرد. آهنگ‌هایی همچون «لشکر آذربایجان»، «آهنگ درباره وطن»، «آذربایجان» و «آهنگ سربازان» که با احساسات پاک و عشق به وطن آمیخته شده بودند، به نوعی سرود مقاومت مردم آذربایجان تبدیل شدند و روحیه مبارزه‌جویانه آن‌ها را تقویت کردند. این آثار ارزشمند، نه تنها به عنوان موسیقی متن جنگ، بلکه به عنوان میراثی ماندگار در تاریخ موسیقی آذربایجان به شمار می‌روند.

در سال ۱۹۳۹، توفیق قلی‌ اف، با گسترش دامنه فعالیت‌های هنری خود، به عرصه موسیقی تئاتر نیز قدم گذاشت. موسیقی او برای نمایش «بابک» در تئاتر جوانان ماکسیم گورکی، با استقبال گسترده روبرو شد. قلی‌ اف در ادامه، با همکاری با تئاترهای مختلف، آثاری ماندگار خلق کرد. موسیقی او برای نمایش‌های کلاسیک همچون «شب دوازدهم» شکسپیر و همچنین آثار نویسندگان معاصر آذربایجان مانند «آیدین» و «یاشار» جعفر جبارلی و «آدم عجیب» ناظم حکمت، به سرعت در میان مردم محبوب شد و به یکی از ارکان جدایی‌ناپذیر این نمایش‌ها تبدیل شد. آهنگ‌های او که با مضامین عمیق و ملودی‌های گیرا ساخته شده بودند، به سرعت در میان مردم پخش شد و بر زبان‌ها افتاد.

پس از جنگ، توفیق قلی‌ اف ده‌ها آهنگ جدید برای ارکستر استرا که دوباره سازماندهی شده بود، ساخت. در آن زمان همکاری او با رشید بهبودف، خواننده برجسته، و اجرای او به عنوان پیانیست در شهرهای مختلف اتحاد جماهیر شوروی سابق، شهرتش را بیشتر کرد.

او در سال ۱۹۵۱ تحصیلات خود را در کنسرواتوار مسکو به پایان رساند و در سال ۱۹۵۴ تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد آهنگسازی و رهبری ارکستر در آنجا به پایان رساند و «سوئیت آذربایجانی»، رومانس‌ها، واریاسیون‌ها و مقدمه‌هایی برای پیانو نوشت.

توفیق قلی‌ اف پس از بازگشت به وطن، با فعالیت‌های پرشور خود در راه پیشرفت موسیقی کشور تلاش کرد. او به عنوان مدرس در کنسرواتوار دولتی آذربایجان، مدیر فیلارمونیک، سردبیر ارشد موسیقی در استودیو فیلم و برای مدت طولانی رئیس اتحادیه آهنگسازان آذربایجان فعالیت کرد و با سخنان صریح خود موضع حرفه‌ای خود را تأیید کرد. با وجود فعالیت‌های گسترده اجتماعی-موسیقی، توفیق قلی‌ اف هرگز از خلاقیت فاصله نگرفت و به طور مداوم آثاری در ژانرهای مختلف خلق می‌کرد. اما چیزی که آهنگساز را برای مردم شناخته و محبوب کرد، در درجه اول آهنگ‌های متنوع او بود. توفیق قلی‌ اف که خدمات بی‌نظیری به توسعه ژانر آهنگ در موسیقی آذربایجان ارائه داد، در مراحل اولیه فعالیت خود آثاری مانند «آهنگ باکو»، «زلیخا»، «آهنگ نفتچی‌ها»، «آهنگ سفره» را خلق کرد که به طور گسترده پخش شد و در حافظه مردم ماندگار شد.

آهنگساز نمونه‌های کلاسیک از آهنگ‌های لیریک در موسیقی آذربایجان را خلق می‌کند. آثار آوازی توفیق قلی‌ اف با سبک منحصر به فرد خود که شبیه به سبک هیچ آهنگساز دیگری نیست، متمایز می‌شود. رومانس‌هایی که آهنگساز برای اشعار «دل من» و «عشقم» نظامی و «خوشبخت شدم» خاقانی ساخته است، بسیار جذاب به نظر می‌رسند. آهنگ‌هایی مانند «به تو هم نمی‌ ماند»، «آهنگ غمگین»، «اولین بهار»، «نیلیم»، «آهنگ عصر»، «شب‌های باکو» احساسات درونی، هیجان و عشق انسان را با زبانی رمانتیک به تصویر می‌کشد. این آهنگ‌ها با سادگی زبان موسیقی، ملودی‌های روان و غنی متمایز می‌شوند. توفیق قلی‌ اف برای هر آهنگ لحنی اصلی و ماندگار می‌یابد و احساسات خالص و صادقانه مردم را با رنگ‌های متنوع توصیف می‌کند. این هنرمند قدرتمند در خلق آهنگ، سبک موسیقی مدرن را با دنیای غنی موسیقی محلی تلفیق می‌کند. توفیق قلی‌ اف با دستیابی به سنتزی جالب، مینیاتورهای آوازی را می‌سازد که نبض زمان را احساس می‌کنند و در بالاترین سطح حرفه‌ای قرار دارند و ژانر آهنگ ملی را به سطح جدیدی ارتقا می‌دهند.

توفیق قلی‌ اف با دقت زیادی کلمات را برای رومانس‌ها و آهنگ‌های خود انتخاب می‌کند و تلاش می‌کند تا موسیقی روح و محتوای شعر را به طور دقیق نشان دهد. او به اشعار متنوعی از جمله سمد وورغون، رسول رضا، زینال جبارزاده، اسلام صفراف و انور علی‌بیگلی مراجعه می‌کند. او در آهنگ «نفتچی‌های جوان» کسانی را که «طلای سیاه» را از دل دریا بیرون می‌آورند، در آهنگ «پنبه» کارگران زحمتکش را و در آثار «دختر بافته» ستایش می‌کند. آهنگ‌هایی درباره «مولداوی-آذربایجان»، «زلاتا پراگا»، «براتسلاوا» به سرود دوستی، صلح و آرامش تبدیل می‌شود. اما شنوندگان توفیق قلی‌ اف را به عنوان یک هنرمند طنزپرداز و شاد نیز دوست دارند. آهنگ‌های او با ملودی و ریتم‌های شاد مانند «باداملی» و «آهنگ عروسی» نمونه‌ای از جستجوهای او در این زمینه است.

اگرچه ژانر آهنگ در آثار توفیق قلی‌ اف نقش اصلی را ایفا می‌کند، اما استعداد هنری او به این محدود نمی‌شود. او همیشه با اشتیاق زیادی برای هنر سینما کار می‌کرد و موسیقی بیش از هفتاد فیلم را ساخت. موسیقی که او برای فیلم‌هایی مانند «سبوحی»، «مادرخوانده»، «دیدار»، «بخت‌یار»، «آیا می‌توان او را بخشید»، «دختر تلفنچی»، «نسیمی» و غیره ساخته بود، با ملودی‌های طبیعی و ساده خود متمایز می‌شود و آهنگ‌های آن با الهام فراوان خوانده می‌شود.

توفیق قلی‌ اف همچنین سهم قابل توجهی در ژانر کمدی موسیقی ملی دارد و آثاری مانند «بازیگر زن»، «طلایاب‌ها»، «فقط یک کلمه از تو»، «صبح بخیر، الا» را خلق کرده است. قطعات موسیقی این اپرت‌ها همیشه نقش مهمی در موفقیت نمایش و تجسم صحنه‌ای شخصیت‌ها ایفا می‌کند. آهنگساز که کودکان خردسال را نیز فراموش نمی‌کرد، برای نمایش‌های کودکانه مانند «طمع بیش از حد»، «شنگولوم، شونگولم، منگولم» و غیره موسیقی ساخت. در سال ۱۹۶۹، باله «آهنگ عشق» آهنگساز که از سه نوول باله تشکیل شده بود، با موفقیت در مسکو روی صحنه رفت.

توفیق قلی‌ اف که به طور فعال در زندگی موسیقی جمهوری شرکت داشت، همیشه برای برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات مختلف موسیقی تلاش می‌کرد و در مطبوعات دوره ای با مقالاتی که از نظر موضوعی به روز بودند شرکت می‌کرد.

فعالیت‌های هنری و خدمات ارزنده توفیق قلی‌ اف توسط رهبر بزرگ، حیدر علی‌اف و جانشین شایسته او، رئیس جمهور الهام علی ‌اف، به شدت مورد تقدیر قرار گرفت. در سال ۱۹۹۷، او با نشان افتخار "استقلال" مفتخر شد. در سال ۲۰۰۰، پس از درگذشت توفیق قلی‌ اف، به دستور رئیس جمهور الهام علی‌ اف، لوح یادبودی در ساختمان محل زندگی هنرمند نصب شد، یکی از خیابان‌های باکو و مدرسه موسیقی شماره ۱۲ به نام آهنگساز نامگذاری شد. دستور رئیس جمهور الهام علی‌اف مبنی بر برگزاری صدمین سالگرد تولد توفیق قلی‌ اف، به عنوان نشانه‌ای از احترام عمیق و احترام به یاد و خاطره این هنرمند بزرگ، توسط عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت.  

توفیق قلی‌ اف، فداکار بزرگ هنر و میهن‌پرست واقعی، تمام نیرو و استعداد خود را وقف مردم خود کرد و احترام و عزت کسب کرد. نام او با حروف بزرگ در تاریخ موسیقی آذربایجان حک شده است و آثار بی‌نظیر این هنرمند دانا همیشه توسط مردم آذربایجان مورد ستایش قرار خواهد گرفت.

منبع:  https://azertag.az/xeber/bu_gun_gorkemli_bestekar_xalq_artisti_tofiq_quliyevin_dogum_gunudur-۳۲۶۴۸۵۶