در بلوچستان، میان گرایش روز افزون به کتاب‌خوانی و جنبش‌های سیاسی پیوندی عمیق وجود دارد. قوم بلوچ برای شناخت تاریخ، فرهنگ و حقوق خود، کتاب‌ها را منبعی اساسی دانسته است. به دلیل مظلومیت سیاسی، کتاب‌ها به آن‌ها کمک کرده‌اند تا به هویت و مبارزه سیاسی خود پی ببرند. تلاش برای زنده نگه داشتن زبان و سنت‌های بلوچی، به رشد ادبیات محلی انجامیده است. نویسندگان و شاعران داستان‌ها، تاریخ و اندیشه‌های بلوچی را به نگارش درآورده‌اند و این امر فرصتی فراهم کرده تا مردم با فرهنگ خود بیشتر آشنا شوند.

در گوادر، نخستین نمایشگاه دو روزه کتاب در سال ۲۰۱۴ برگزار شد. در این نمایشگاه تنها یک غرفه وجود داشت و کتاب‌هایی به ارزش صد هزار روپیه به فروش رسیدند که در آن زمان رکوردی تازه بود. پس از آن، این نمایشگاه هر سال به‌مدت چهار روز برگزار می‌شود. امسال، کتاب‌هایی به ارزش ۲۸ لک (دو میلیون و هشتصد هزار روپیه پاکستانی معادل 9 هزار یورو) فروخته شدند. در همین هفته، در چهار نقطه از بلوچستان نمایشگاه کتاب و سمینارهایی درباره اهمیت کتاب برگزار شد. نمایشگاه‌های کتاب و فرهنگ مطالعه در بلوچستان رو به گسترش است.

در همین هفته، پیشرفت تازه‌ای در راستای دوستی با کتاب حاصل شد: افتتاح "گوشه باشگاه کتاب‌خوانان" (Readers Club Corner) که توسط خواننده خردسال، سیمک بلوچ، افتتاح شد. سلسله نمایشگاه‌های کتاب در سال ۲۰۱۱ آغاز شد و در سال بعد، در مناطق دورافتاده بلوچستان غرفه‌های کتاب برپا شد. مردم محلی، با تکیه بر توان خود، کتاب‌هایی از ناشران تهیه کرده و سپس آن‌ها را نظارت و به فروش رساندند. این کار در آن دوران حرکتی نو بود. در استانی همچون بلوچستان که از نظر آموزشی محروم است، مردم اقدام به خرید کتاب کردند. پیش از این، جز در کویته، در دیگر نقاط بلوچستان چنین فرهنگی وجود نداشت. طی دو سال، در نوشکی، خاران، تربت، جعفرآباد، اوسته محمد و جیکب‌آباد غرفه‌هایی کتاب برپا شد. اکنون حتی در منطقه محروم دیره بگتی نیز هر سال نمایشگاه کتاب برگزار می‌شود.

ملت بلوچ، کتاب‌ها را به‌عنوان وسیله‌ای برای شناخت هویت و مبارزه خود برگزیده است. در ماه گذشته، حکومت بر غرفه‌ کتاب‌های دانشجویان بلوچ ممنوعیت اعمال کرد و دانشجویان را همراه با کتاب‌هایشان روانه زندان ساخت، که تصاویر آن در رسانه‌های اجتماعی به‌طور گسترده منتشر شد. به همین شکل، در دانشگاه لسبیله نیز بر کتاب‌ها محدودیت‌هایی اعمال شد. در شهر دیره غازی خان، مأموران حکومت پنجاب غرفه‌ دانشجویان بلوچ را برچیدند.

در فطرت انسان، این ویژگی وجود دارد که هرگاه چیزی برایش ممنوع شود، تمایلش برای دستیابی به آن افزایش می‌یابد، و همین اتفاق برای ملت بلوچ نیز افتاد. در این هفته، کتاب‌دوستان در کویته سمیناری با موضوع «ممنوعیت بر دانش» برگزار کردند.

همچنین جشنواره ادبی نصیرآباد برگزار شد که به رهبری پناه بلوچ، نویسنده سرشناس بلوچ انجام گرفت. در این جشنواره، مردم از سراسر پاکستان شرکت کرده و هزاران جلد کتاب به فروش رسید. این دستاورد، حاصل تلاش آن یک درصد از جوانان تحصیل‌کرده بلوچ است که سالانه میلیون‌ها روپیه صرف خرید کتاب می‌کنند.

در میان ملت مظلوم بلوچستان، از عوامل مؤثر در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی، اعمال محدودیت بر فعالیت‌های سیاسی است. ملت بلوچ شروع به استفاده از کتاب و ادبیات به‌عنوان ابزار گفت‌وگو و تفاهم کرده است. کتاب‌هایی که درباره تاریخ، مبارزه، و حقوق آن‌ها نوشته شده‌اند، موجب آگاهی و انسجام اجتماعی شده‌اند، و به جامعه قدرتی برای ایستادگی در برابر ظلم می‌بخشند.

تلاش برای حفظ زبان و سنت‌های بلوچی، به احیای دوباره‌ ادبیات محلی انجامیده است. نویسندگان و شاعران، تاریخ‌ها، رمان ها و دیدگاه ‌های سیاسی‌ای را که سینه‌به‌سینه منتقل می‌شدند، به شکل مکتوب درآورده‌اند، که همین امر مردم را به سمت کتاب و حفظ هویت خود سوق داده است. کتاب‌های شاعران برجسته‌ای چون سیف‌الرحمن مزاری، گل‌خان نصیر، کریم‌بخش بگتی، مرید بلیدی، دلوش مسوری بگتی، سعید تبسم مزاری، مبارک قاضی، رفیق مغیری، شاعر غفور لغاری، جگھا بزدار، غلام قادر بزدار و دیگران به فروش رفته‌اند. همچنین کتاب‌هایی درباره‌ جنبش‌های ملی، مارکسیسم و نظریات سیاسی بیشترین فروش را داشته‌اند.

کتاب، نسل جوان بلوچ را در نبود دسترسی گسترده به تلفن‌های هوشمند، اینترنت و پلتفرم‌های رسانه‌ای، به سمت منابعی چون کتابخانه‌های آنلاین و محتوای دیجیتال درباره موضوعات بلوچ سوق داده است که با وجود سانسور، توانسته‌اند موانع جغرافیایی را پشت سر بگذارند. سازمان‌های محلی مردم‌نهاد (NGOها) و بلوچ‌های مقیم خارج از کشور با فراهم آوردن منابع برای برنامه‌های آموزشی، توزیع کتاب و تجهیز کتابخانه‌ها، به ترویج سواد کمک کرده‌اند. ادبیات و جزوات نیز به ابزاری برای انتشار اندیشه‌های سیاسی و تحریک و بسیج جوانان تبدیل شده‌اند. قوم مظلوم بلوچ رابطه‌اش با کتاب‌ها را ضامن بقاء خود می‌داند، در حالی‌که در جوامع پیشرفته، کتاب بیشتر به‌عنوان وسیله‌ای برای تفریح یا پیشرفت شغلی استفاده می‌شود.

اما در کنار این موضوع، نکته‌ی متضادی نیز وجود دارد که بدون اشاره به آن، سخن ناتمام می‌ماند، و آن عملکرد آموزشی دولت بلوچستان است. تقریباً نیمی از جمعیت بلوچستان را کودکان تشکیل می‌دهند، که شمارشان به ۷.۳ میلیون نفر می‌رسد. از این تعداد، ۳ میلیون کودک (۴۱٪) از آموزش های پایه محروم هستند، که این موضوع به تهدیدی جدی برای آینده‌ی استان تبدیل شده است. در حال حاضر، ۱۵٬۰۹۶ مدرسه در بلوچستان ثبت شده‌اند، اما ۲۲٪ از آن‌ها (۳٬۳۲۱ مدرسه) کاملاً تعطیل هستند و ۵۰٪ (۷٬۵۴۸ مدرسه) تنها از یک کلاس تشکیل شده‌اند. موضوع نگران‌کننده‌تر این است که ۸۱٪ مدارس (۱۲٬۲۲۸ مدرسه) فقط در سطح دبستان دوره اول و دوم فعالیت دارند، که این موضوع دسترسی به سطح دبیرستان را دشوار می‌سازد.

کیفیت آموزش نیز به شدت ناقص است. طبق آزمون‌های دولتی، تنها ۲۶٪ از دانش‌آموزان پایه های دبستانی قادر به خواندن جملات پایه هستند، و از این میان فقط ۳۰٪ مفاهیم ابتدایی ریاضی مانند جمع و تفریق را درک می‌کنند. از میان ۴۰۰ هزار کودک، تنها ۱۳۳ هزار نفر معیارهای آموزشی را برآورده می‌کنند. متأسفانه، ۷۰٪ از دانش‌آموزان پس از پایان مقطع ابتدایی مدرسه را ترک می‌کنند و تنها ۳۵٪ تا دبیرستان ادامه می‌دهند. به دلیل رواج تقلب در دبیرستان‌ها، تنها ۱٪ از دانش‌آموزان به دانشگاه راه می‌یابند.

بودجه‌ی آموزشی بلوچستان ۸۷ میلیارد روپیه است، اما فقط ۱۲ میلیارد آن صرف توسعه‌ی آموزشی می‌شود. نرخ سواد در استان ۲۷٪ است، ولی سالانه ۷٬۰۰۰ جوان تحصیل‌کرده برای یافتن شغل بلوچستان را ترک می‌کنند. در ۵ سال گذشته، ۳۱٬۶۰۷ نفر از این استان مهاجرت کرده‌اند، زیرا دولت ایالتی هر سال تنها ۲۰٬۰۰۰ شغل ایجاد می‌کند، که از این تعداد نیز فقط ۵٬۰۰۰ شغل مربوط به افراد تحصیل‌کرده می‌باشد.

احیای نظام آموزشی در بلوچستان نه تنها می‌تواند افراط‌گرایی را از بین ببرد، بلکه می‌تواند مشکلات مربوط به اشتغال، مسائل بهداشتی و بی‌ثباتی اقتصادی را نیز حل کند. برای این منظور، بازسازی مدارس، ایجاد توازن در استخدام معلمان، توجه ویژه به آموزش دختران و پیوند دادن طرح‌های اشتغال با آموزش، امری بسیار ضروری است۔

مقاله نویس: عبدالغفار بگتی

منبع: بلوچستان میں کتابیں پڑھنے کا رواج اور سیاسی تحریکیں - ہم سب