مطالعات جامعه‌شناختی در باره‌ی زنان و جنسیت در چین در طول ۴۰ سال گذشته

(Sociological studies on women/gender in China during the past 40 years)

سطح علمی مقاله

این مقاله در مجله Chinese ‌Journal of Sociology (CJOS)  منتشر شده‌است؛ مجله‌ای علمی‌–‌پژوهشی و معتبر که در دانشگاه پکن (Peking University Press/SAGE Publishing)  منتشر می‌شود و دارای داوری علمی (peer-reviewed)  و از معتبرترین مجلات حوزه‌ی جامعه‌شناسی در آسیاست.

 نویسندگان:

• چونی ژانگ  (Chunni Zhang)

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پکن، پژوهشگر حوزه‌ی جنسیت، آموزش و نابرابری اجتماعی. ایشان آثار متعددی درباره‌ی تغییرات اجتماعی در چین، با تمرکز بر آموزش زنان و تأثیر سیاست تک‌فرزندی بر فرصت‌های تحصیلی زنان دارد و در سطح بین‌المللی با پژوهشگران آمریکایی و اروپایی همکاری داشته‌است.

• شین تونگ  (Xin Tong)

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه رنمین چین. حوزه‌ی تخصصی ایشان، مطالعات جنسیت، کار و اشتغال، تقسیم کار خانوادگی است. از پژوهشگران فعال در بررسی پیمایش‌های ملی مانند China Family Panel Studies  (CFPS)  و Chinese General Social Survey (CGSS)  است.

• آی‌یوی لیو (Aiyu Liu)

استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه پکن. تمرکز ایشان بر ایدئولوژی جنسیتی، مردسالاری و تغییرات نگرش‌های اجتماعی در چین معاصر  و دبیر کمیته‌ی جامعه‌شناسی زنان و جنسیت در انجمن جامعه‌شناسی چین  و نویسنده و همکار در چندین پروژه‌ی تحقیقاتی ملی با حمایت بنیاد ملی علوم اجتماعی چین (NSSFC)  است.

حقوق زنان و مطالعات جنسیتی در چین: مرور جامعه‌شناختی

مقدمه و چارچوب کلی

در سال ۱۹۵۲ رشته‌ی جامعه‌شناسی در دانشگاه‌های چین حذف شد، اما پس از بازگشت دوباره‌ی آن در سال ۱۹۸۱، مطالعات زنان نیز احیا شد و در سال ۱۹۹۸ نخستین برنامه‌ی کارشناسی ارشد مطالعات زنان به عنوان زیرشاخه‌ای از جامعه‌شناسی راه‌اندازی شد. این بازگشت، نقطه ی عطفی در حرفه‌ای شدن این حوزه بود.

در مرحله‌ی نخست (۱۹۸۰–۱۹۹۴) تمرکز پژوهش‌ها بیشتر بر اشتغال، خانواده و نقش‌های زنان بود؛ اما ساختارهای نابرابری جنسیتی هنوز چندان تبیین نظری نمی‌شدند. مرحله‌ی دوم (۱۹۹۴–۲۰۰۸) همزمان با برگزاری «کنفرانس جهانی زنان پکن ۱۹۹۵»، شاهد رشد سریع این حوزه بود. از این زمان، نگاه‌های فمینیستی جدی‌تر مطرح شدند و بحث‌هایی چون «بازگشت زنان به خانه» و «تبعیض در سن بازنشستگی» به صورت انتقادی، وارد ادبیات دانشگاهی شدند.

از سال ۲۰۰۸ به بعد، این رشته وارد مرحله بلوغ شد؛ تشکیل کمیته‌ی جامعه‌شناسی زنان و جنسیت در انجمن جامعه‌شناسی چین، رشد چشمگیر پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، و گفت‌وگوهای گسترده با ادبیات جهانی، جایگاه این حوزه را تقویت کرد.

 دستاوردها و چالش‌های اصلی

• آموزش و تحصیلات

یکی از محورهای اصلی مقاله، بررسی نابرابری آموزشی است. طبق سرشماری ۲۰۲۰، میانگین سال‌های تحصیل مردان ۱۰.۲۲ و زنان ۹.۵۹ سال بود، در حالی‌که این فاصله در ۲۰۱۰ بیشتر (۰.۸ سال) بود. در دهه‌های اخیر، زنان نه‌تنها به دانشگاه راه یافته‌اند، بلکه در مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی، از مردان پیشی گرفته‌اند. با این حال، در خانواده‌های کم‌درآمد یا روستایی، ترجیح دادن پسران همچنان مانع برابری کامل می‌شود.

• اشتغال و بازار کار

در دهه‌ی ۱۹۹۰ مشارکت زنان در نیروی کار بسیار زیاد (حدود ۷۸٪) بود، اما با اصلاحات بازار و خصوصی‌سازی، این نرخ کاهش یافت و بسیاری از زنان، نخستین قربانیان اخراج‌ها در کارخانه‌های دولتی بودند. نبود قوانین ضد تبعیض و عقب‌نشینی دولت در حمایت اجتماعی (مانند مهدکودک‌های وابسته به واحدهای کاری) باعث شد که بار مراقبت کودکان دوباره بر دوش خانواده‌ها، و در نتیجه زنان بیفتد.

• نابرابری درآمدی و ارتقای شغلی

مطالعات نشان می‌دهد که با وجود پیشرفت تحصیلی، زنان در دسترسی به مشاغل پردرآمد و ارتقای مدیریتی، با موانع جدی مواجهند. برخی پژوهش‌ها حتی افزایش شکاف درآمدی در مناطق توسعه‌یافته‌تر را گزارش کرده‌اند. با این حال، زنان سفیدپوش  (white-collar)  در شرکت‌های خارجی توانسته‌اند با تٲکید بر «اتکا به خود»، بخشی از کلیشه‌های سنتی جنسیتی را بشکنند.

• ایدئولوژی جنسیتی

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نگرش‌های جنسیتی در چین در وضعیت گذار میان سنت و برابری قرار دارند. برای نمونه، در پیمایش ۲۰۲۱ حدود ۸۰٪ مردم موافق تقسیم برابر کار خانگی بودند، اما هنوز حدود نیمی اعتقاد داشتند که مرد باید نان‌آور اصلی و زن مسئول خانواده باشد. نسل جوان زنان بیش از مردان به برابری باور دارند، اما تغییر نگرش مردان بسیار کندتر بوده‌است.

خانواده و تقسیم کار جنسیتی

• خانواده‌ی پدرسالار و تغییرات آن

مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که پدرسالاری در چین، حتی با مهاجرت روستاییان به شهر، به شکل «پدرسالاری سیّال» ادامه یافته‌است. با این حال، افزایش حق مالکیت مسکن برای زنان و مشارکت اقتصادی آنان، قدرت مردان را تا حدی به چالش کشیده‌است.

• تقسیم کار خانگی

با وجود کاهش مطلق زمان کار خانگی به دلیل تکنولوژی و کالاهای مصرفی، زنان همچنان بیشتر از مردان در خانه کار می‌کنند. در خانواده‌های شهری مدرن، درآمد مستقل زنان به کاهش کار خانگی آنان کمک کرده، اما در مناطق سنتی، پدیده‌ی «جبران جنسیتی» دیده می‌شود؛ یعنی زنانی که درآمد بالاتری از شوهر دارند برای اثبات زن بودن خود، بیشتر کار خانگی انجام می‌دهند.

• مادری و پدری نوین

الگوی "مادری فشرده" (intensive motherhood)  که مادران طبقه‌ی متوسط را وادار به صرف وقت و سرمایه‌ی بیشتر برای آموزش فرزندان می‌کند، در چین نیز رایج شده‌است. در مقابل، مطالعات جدید بر مشارکت فعال پدران در مراقبت از کودکان تاکید دارند؛ این تغییر می‌تواند گذار از «مردسالاری مسلط» به «مردانگی مراقبتی» را تسهیل کند.

• کالایی شدن مراقبت

با عقب‌نشینی دولت از خدمات رفاهی، مراقبت از سالمندان و کودکان به بازار واگذار شده و زنان، عمده‌ی نیروی کار این بخشند. مشاغلی مانند پرستاری سالمندان، مراقبت از کودکان و خدمتکاری خانگی، اغلب کم‌درآمد، پرزحمت و فاقد امنیت شغلی هستند. این امر بار نابرابری را از خانواده به سطح اجتماعی گسترش داده‌است.

نتیجه‌گیری

بر اساس مقاله‌ی ژانگ و همکاران، مطالعات جنسیتی در چین، مسیر پرچالشی را طی کرده‌است: از شعارهای برابری‌خواهانه دوره‌ی سوسیالیستی تا بازگشت نسبی به نقش‌های سنتی در دوران اصلاحات، و سپس خیزش برابری‌خواهی در دهه‌ی اخیر. امروزه، زنان چینی در عرصه‌ی آموزش و اشتغال، پیشرفت چشمگیری داشته‌اند، اما هنوز در برابر فرهنگ مردسالار، نابرابری درآمدی و فشارهای خانگی مقاومت می‌کنند. آینده‌ی این حوزه به توان سیاست‌گذاری عمومی در حمایت از زنان، تغییر نگرش مردان، و نقش فضای دیجیتال در تقویت صدای فمینیستی وابسته است.

منبع اصلی:
Zhang, C., Tong, X., & Liu, A. (2025). Sociological studies on women/gender in China during the past 40 years. Chinese Journal of Sociology, 11(2), 161–190.

لینک مقاله: https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/2057150X251334159