نرخ سواد در کشور از زمان استقلال افزایش یافته است. با این حال، فقر همچنان مانع اصلی برای تضمین سواد آموزی صد در صدی است. آمارها نشان می‌دهد که با کاهش نرخ فقر در کشور، نرخ سوادآموزی افزایش یافته است. در سال ۱۹۷۱، نرخ فقر در بنگلادش بیش از ۸۰ درصد و نرخ سواد تنها ۱۶.۸ درصد بود. ولی امروزه نرخ فقر در کشور به ۲۸ درصد کاهش یافته است. طبق آخرین گزارش اداره آمار بنگلادش، "بررسی اقتصادی بنگلادش-2024"، نرخ باسوادی فعلی در میان جمعیت هفت سال به بالا در کشور 77.9 درصد است. در نتیجه، ۲۲.۱ درصد از جمعیت هنوز بی‌سواد هستند. در سال ۲۰۱۰، نرخ سواد در کشور ۵۹.۸۲ درصد بود. نرخ سوادآموزی نسبت به آن سال ۱۸.۰۸ درصد افزایش یافته است. در عین حال، با وجود افزایش تعداد مدارس ابتدایی خصوصی و افزایش ۲۰۰ هزار دانش آموز در یک سال، نرخ ترک تحصیل ۳ درصد افزایش یافته است.
به گفته کارشناسان، اختلاف زیادی بین داده‌های دولتی و خصوصی در مورد نرخ سوادآموزی وجود دارد. فعالیت‌های ما نیز با تعریف بین‌المللی سوادآموزی مطابقت ندارد. به همین دلیل، اجرای طرح پایان دان به بی‌سوادی در کشور روز به روز دشوارتر می‌شود. در چنین شرایطی، مانند سایر کشورهای جهان، "روز جهانی سوادآموزی – 2025" امروز با شکوه و جلال شایسته از طریق اجرای برنامه‌های مختلف در کشور جشن گرفته خواهد شد. شعار روز جهانی سوادآموزی امسال که توسط یونسکو تعیین شده، "گسترش سوادآموزی در عصر فناوری" است. حزب عوامی لیگ در بیانیه انتخاباتی خود در سال ۲۰۰۸ اعلام کرد که بی‌سوادی تا سال ۲۰۱۴ در کشور ریشه‌کن خواهد شد. اما حتی پس از گذشت ۱۰ سال از مهلت تعیین‌شده، این وعده هنوز اجرا نشده است. با این وضعیت نگرانی‌هایی در باره عاری از بی‌سواد کردن کشور تا سال ۲۰۳۰ برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار ایجاد شده است. نزدیک به ۴۰ میلیون نفر در کشور قربانی فقر چندبعدی هستند که ۲۴.۰۵ درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهد. بالاترین نرخ فقر در منطقه تپه‌ای بندربان با ۶۵.۳۶ درصد است. این اطلاعات در گزارشی که اخیراً با عنوان "شاخص ملی فقر چندبعدی برای بنگلادش" توسط اداره کل اقتصاد کمیسیون برنامه‌ریزی منتشر گردیده، فاش شده است.
محمد یونس رئیس دولت موقت، به مناسبت روز جهانی سوادآموزی پیامی داد و در پیام خود گفت که سوادآموزی عنصری اساسی برای توسعه و پیشرفت یک ملت است. در این دنیای مدرن و فناوری‌محور، مفهوم سواد دیگر محدود به خواندن نیست. بلکه این مفهوم گسترش یافته و شامل دانش دیجیتال، مهارت‌های سواد اطلاعاتی و توانایی شرکت در یادگیری مبتنی بر فناوری نیز می‌شود. اکنون یافتن اطلاعات، تجزیه و تحلیل آن، یادگیری آنلاین و یافتن راه‌حل برای مشکلات روزمره، همگی بخشی از سوادآموزی مؤثر هستند. کسانی که در استفاده از فناوری اطلاعات عقب می‌مانند، نه تنها از آموزش محروم می‌شوند، بلکه از جریان اصلی جامعه و اقتصاد نیز جدا می‌مانند. در این ارتباط، موضوع و شعار امسال روز جهانی سوادآموزی یعنی "گسترش سواد در عصر فناوری"، به موقع و بسیار مهم است. رئیس دولت موقت همچنین گفت که اهمیت آموزش مبتنی بر کار و مهارت برای بقا در دنیای رقابتی کنونی، بسیار زیاد است.
نرخ واقعی سواد حتی پایین‌تر است:
بیدهان رانجان روی پودار، سرپرست وزارت آموزش ابتدایی گفته است: نرخ سواد در کشور در حال حاضر ۷۷.۹ درصد است. ۲۲.۱ درصد باقیمانده از جمعیت بی‌سواد هستند. با این حال، نرخ واقعی سواد ممکن است حتی کمتر از این باشد. دولت قبلی بر نرخ واقعی سواد سرپوش گذاشت. او در یک کنفرانس مطبوعاتی که روز یکشنبه به مناسبت روز جهانی سوادآموزی در دبیرخانه برگزار شد، گفت: "جمعیت بی‌سواد عمدتاً کودکان بازمانده از تحصیل یا ترک تحصیل کرده و مردان و زنان بزرگسالی هستند که از فرصت‌های آموزشی محروم شده‌اند." برای ساختن یک بنگلادش توسعه‌یافته و مرفه، تبدیل آنان به منابع انسانی ماهر از طریق سوادآموزی و آموزش‌های شغلی بسیار مهم است.
در ۱۸ منطقه، بیش از ۲۵ درصد مردم هنوز سواد خواندن و نوشتن ندارند:
یک نظرسنجی نشان می دهد که بیش از ۲۵ درصد از مردم در ۱۸ منطقه کشور هنوز نمی‌توانند بخوانند یا بنویسند. فقر، عامل اصلی بی سوادی اکثریت قریب به اتفاق بی‌سوادها در این ۲۵ درصد است. علاوه بر این، کمبود زیرساخت‌ها و نیروی انسانی، ضعف در سطح میدانی آموزش و عدم هماهنگی نیز نقش دارد. در این شرایط، متخصصان آموزش و پرورش اظهار می کنند که با توجه به وضعیت اجتماعی-اقتصادی دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان، باید گام‌های مؤثرتر و هماهنگ تر بیشتری برای افزایش نرخ سوادآموزی برداشته شود. منطقه تپه‌ای بندربان بالاترین نرخ بی‌سوادی را در کشور دارد. بندربان همچنین یکی از مناطقی است که بالاترین نرخ فقر را دارد. پس از بندربان، جمالپور، شیرپور و نیتراکونا و منطقه فقیرنشین کوریگرام در منطقه شمالی، بالاترین رتبه را از نظر نرخ بی‌سوادی دارند. به دلیل فقر، اغلب والدین فرزندان خود را به جای فرستادن به مدرسه، به سر کار می‌فرستند. این کار نه تنها باعث صرفه‌جویی در هزینه‌های تحصیل خانواده‌های فقیر می‌شود، بلکه درآمدی نیز برای آنها فراهم می‌کند. کمک‌هزینه تحصیلی دولتی می‌تواند نقش بسیار مهمی در افزایش نرخ سوادآموزی در مناطق فقیرنشین داشته باشد. اما میزان کمک هزینه تحصیلی که در حال حاضر به دانشجویان داده می‌شود با توجه به تورم دیرینه کشور و وضعیت مالی خانواده‌های دانشجویان، ناچیز است و میزان کمک هزینه تحصیلی باید افزایش یابد.
بسیاری از دانش‌آموزان کلاس سوم و چهارم در تشخیص حروف بنگالی و اعداد ریاضی مشکل دارند:
طبق تعریف یونسکو، سواد به توانایی خواندن، فهمیدن، تفسیر کردن، برقراری ارتباط و محاسبه به طرق مختلف، چه به صورت شفاهی و چه به صورت کتبی، اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر، سواد به توانایی نوشتن، خواندن، محاسبه و برقراری ارتباط اشاره دارد. به این موارد، توانایی استفاده از فناوری اطلاعات نیز اضافه می‌شود. با این حال، مطالعه‌ای که توسط موسسه مطالعات توسعه بنگلادش انجام شده است، می‌گوید اگرچه بسیاری از دانش‌آموزان به مدرسه می‌روند، اما خواندن و شمردن را به درستی یاد نمی‌گیرند. طبق برنامه درسی، قرار است یک دانش‌آموز در پیش‌دبستانی، الفبای بنگالی و اعداد ریاضی را از ۱ تا ۲۰ یاد بگیرد. بر اساس این گزارش، بسیاری از دانش‌آموزان پایه‌های سوم و چهارم در خواندن حروف بنگالی و شمارش اعداد ریاضی مشکل دارند. کارشناسان آموزش و پرورش می‌گویند هیچ جایگزینی برای بهبود کیفیت آموزش برای تربیت افراد واقعاً باسواد وجود ندارد.
اکنون از هر چهار نفر در کشور، یک نفر فقیر است:
فقر در سه سال گذشته در این کشور افزایش یافته است. اکنون از هر چهار نفر، یک نفر فقیر است. بسیاری از مردم در وضعیتی هستند که به دلیل بیماری یا بحران‌های دیگر در معرض خطر فقر قرار دارند. نرخ فقر در بنگلادش، قبل از همه‌گیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰، به مدت سه دهه رو به کاهش بود. اکنون به نظر می‌رسد که در حال افزایش است. این امر نشانه‌ای از عقب‌ماندگی پیشرفت اجتماعی-اقتصادی بنگلادش است. این برآورد از میزان فقر در مطالعه‌ای توسط یک موسسه تحقیقاتی خصوصی، فاش شد. این مطالعه با عنوان "پویایی اقتصادی و روحیه خانوارها در اواسط سال 2025" که با حمایت وزارت دارایی انجام شده است، می‌گوید نرخ فقر کشور تا ماه مه گذشته حدود 28 درصد بوده است. در حالی که طبق برآوردهای رسمی، این نرخ در سال 2022، 18.7 درصد بود. نتیجه این مطالعه می گوید : جدای از فقر، ۱۸ درصد از خانواده‌های کشور اکنون در معرض خطر سقوط به زیر خط فقر به دلیل یک فاجعه ناگهانی در هر زمان ممکن هستند. نرخ فقر شدید یا مفرط نیز در سه سال گذشته افزایش یافته است. نرخ فقر شدید در سال ۲۰۲۲، ۵.۶ درصد بود که در سال ۲۰۲۵ به ۹.۳۵ درصد افزایش یافت.
کارشناسان آموزش و پرورش می گویند اگرچه در طول سال هیچ فعالیت قابل توجهی برای افزایش نرخ سوادآموزی مشاهده نشد، اما وزارت آموزش ابتدایی و همگانی و دفتر آموزش غیررسمی با فرا رسیدن روز سوادآموزی ، در این راستا به تکاپو افتاده اند. در نتیجه، نرخ سوادآموزی با "سرعت لاک‌پشتی" در حال افزایش است. اگر این وضعیت ادامه یابد، هدف افزایش نرخ سوادآموزی به رقم ۱۰۰ درصد، به این زودی‌ها محقق نخواهد شد.
نویسنده: مهدی حسن ، روزنامه نگار
(روزنامه اتفاق، دو شنبه، 8 سپتامبر 2025)
نظر شما