۱. فعالیت‌های مبلغان مذهبی (میسیونرها) ایالات متحده آمریکا در ترکیه

«میسیون» یک کلمه فرانسوی است که وارد زبان ترکی شده‌است و به معنای مأموریت دادن به یک فرد یا به یک مؤسسه و یا مجموعه‌ای است که به منظور انجام وظایف دینی، علمی و یا دیپلماتیک به وجود می‌آید. اما معنی خاص آن این است که یک وظیفه دینی ‌ویژه به فرد یا اشخاصی داده می‌شود تا بتواند مسیحیت را گسترش دهد و طبق این وظیفه، تفکر دینی مورد نظر را به یک کشور تحمیل نماید. به افرادی که به این منظور انتــخاب می‌شوند، «میسـیونر» گفته می‌شود.

اولین گروه میسیونری که به آناتولی آمدند، «هیئت مبلغان مذهبی برای خارجیان» (ABCFM) بودند که دو مبلغ به نام‌های «پلنی فیسگ» و «لوی پارسون» که هر دو آمریکایی بودند، تبلیغ خود را در این منطقه شروع کردند و با آمدن آن‌ها به ازمیر در ۱۵ ژانویه سال ۱۸۲۰، فعالیت این گروه ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت.

در این میان، در نتیجه فشار گروه مبلغان انگلیسی به باب عالی در سال ۱۸۵۰ میلادی، جماعت پروتستان مقیم در بلاد عثمانی با فرمان پادشاه «سلطان عبدالمجید» به عنوان جماعت دینی به رسمیت شناخته شدند. در فوریه ۱۸۵۶ میلادی، با اعلام اصلاحات، ممنوعیت تغییر دین از میان برداشته شد و غیر مسلمانان توانستند به عنوان مأموران دولت در اداره‌های دولتی استخدام شوند و در مدارس نظامی نیز ثبت‌نام نمایند و ادامه تحصیل دهند. با این کار، انواع حقوق شهروندی به آن‌ها اعطا گردید. در سایه این تحول و باز شدن فضا که امپراتوری عثمانی در درون مرزهای خود ایجاد کرده بود، مبلغان مذهبی امکان فعالیت بیشتری را یافتند. یکی از آرزوهای قلبی اینان، از جمله «امیل لاگراند»، مبلّغ مذهبی معروف، این بود که مبلغان بتوانند همانند بلاد اروپایی و همان اندازه‌ که در کشورهای اروپایی آزادی و قدرت فعالیت دارند، در بلاد دولت امپراتوری نیز این آزادی را داشته باشند. این امر نشان می‌دهد که امپراتوری عثمانی تا چه اندازه دست این مبلغان را در تبلیغات آنان باز گذاشته بود.

با مطالعه تاریخچه فعالیت‌های تشکیلات میسیونری آمریکایی و مبلغان پروتستان مشخص می‌شود که فعالیت‌های آن‌ها در خاورمیانه از سال ۱۸۲۰ میلادی تا روزهایی که جنگ جهانی دوم شروع شد، در سه دوره انجام گرفته‌است: دوره تبلیغ انجیل، دوره واقعی مسیحیت، و دوره مسیحیت صاف و مبارزه برای ایجاد کلیساهای پروتستان. از سال‌های ۱۹۱۰ به این سو، این گروه فعالیت خود را روی ترک‌ها و مسلمانان متمرکز کرد. با وارد شدن آیین پروتستان به آناتولی، استانبول مرکز تبلیغ میسیونرها برای خاورمیانه شد و با این طرح، تبلیغ آیین مسیحیت از غرب به شرق در حال گسترش بود. در سال ۲۰۰۰ میلادی، در ترکیه چهار بنیاد میسیونری آمریکایی و ۴۵ زیرشاخه وابسته به آن و ۹ شاخه متعلق به مسیحیان ترکیه و جمعاً ۴۵ مرکز فعالیت میسیونرهای پروتستان وجود داشته‌است.

«هیئت مبلغان مذهبی برای خارجیان» بعدها با گروه «شورای جهانی ملل مسیحی برای تبلیغ» ادغام شد و از سال ۱۹۶۰ میلادی با نام «شورای جهانی مبلغان مسیحیت» فعالیت‌های خود را در ترکیه شروع کرد. گفته می‌شود افزون بر مساجد، ۲۸۰ کلیسا و ۳۶ کنیسه یهودیان نیز در ترکیه وجود دارد که به صورت رسمی و قانونی فعالیت می‌کنند. افزون بر این، ۳۱۶ کلیسا و ۶۹ کنیسه غیر رسمی نیز در حال فعالیت هستند. بنا بر برخی گزارش‌ها، بیش از ۵۰۰۰۰ نفر مسیحی به کلیساهای رسمی مراجعه می‌کنند. مراکز پاتریک‌خانه و مدارس راهبان را نیز باید جزء این مراکز به حساب آورد. طبق نظر فعالان میسیونری و دیدگاه‌های مقامات آمریکایی، این مراکز در ترکیه به عنوان مراکز دینی محسوب نمی‌شوند؛ زیرا این اصطلاح مورد پسند بسیاری در ترکیه نیست و به همین دلیل، به آن‌ها «مدارس ارتدوکس» گفته می‌شود. این در حالی است که کاربرد این اصطلاح نزد آمریکایی‌ها از مدت‌ها قبل منسوخ شده بود[۱]. علاوه بر این، تصور می‌شود یکی از دلایل این امر آن بود که معنی و مفهوم پاتریک (ارتدوکس) و تأثیر آن در روابط بین ترکیه و آمریکا یک مشکل جدی را به وجود آورده بود.

۲. حضور آکادمیک و علمی آمریکا در ترکیه

با توجه به اهمیت فعالیت‌های آموزشی و علمی آمریکا در ترکیه، مناسب دیده شد که این قسمت در بخشی جداگانه بررسی شود. صرف نظر از اهداف تغییرات در هر کشور، نقطه آغاز آن سیستم آموزش می‌باشد. بدین صورت، امکان تعلیم و تربیت نسلی که نسبت به ادامه زندگی امیدوار باشند، ممکن خواهد بود. همان اندازه که فرهنگ در وارد شدن به ساختار جامعه و شکل دادن به سیستم آن تأثیر دارد. آموزش نیز به همان اندازه مؤثر است. تغییر ساختاری در یک کشور به‌رغم تمام خطاهای آن می‌تواند پایه‌های مستحکمی را برای جامعه ایجاد نماید. به همین سبب، قبل از اینکه دربارۀ مبلغان مسیحی بحث کنیم، لازم است حضور آموزشی و علمی آمریکا در ترکیه نیز بررسی شود.

فعالیت‌های میسیونری مدارس آمریکایی که برای تبلیغ مسیحیت ایجاد شده بودند، اگرچه برای رسیدن به آن اهداف مشکل به نظر می‌رسید، اما غیرممکن نبود. در اوایل امپراطوری عثمانی، مدارسی که با هدف ترویج میسیونری ایجـاد شده بود، با توجه به اینکه سرمایه‌های غـربی را به امپراطوری عثـمانی سرازیر می‌کرد و یک زبان خارجی را هم به نسل جوان آموزش می‌داد، از طرف عثمانی حمایت شد.

در این راستا، اولین مدرسه میسیونری به سال ۱۸۲۴ میلادی در بیروت و در زمان امپراطوری عثمانی به وسیله پروتستان‌های آمریکایی تأسیس گردید. با احداث این مدرسه به‌تدریج مدارس مشابه نیز ایجاد شد. بعد از این دوره، توسعه و گسترش بی‌سابقه این مدارس در مدت کوتاهی، در بلاد و شهرهای دولت امپراتوری عثمانی به‌وضوح دیده می‌شود.

به سال ۱۸۹۴ میلادی، فقط در استان العزیغ، تعداد ۸۳ مدرسه به دست میسیونرهای پروتستان تأسیس شده‌بود. در سال ۱۹۰۰ میلادی، مدارس میسیونری آمریکا در آناتولی به ۴۱۷ مدرسه رسید و دانشجویان آن، ۱۷۵۵۶ هزار نفر بود. ۲۳ مدرسه از این مدارس از نظر آموزشی در سطح بسیار بالایی قرار داشتند؛ برای نمونه، می‌توان از کالج روسرت (۱۸۶۳م.) در استانبول، کالج دخترانه آمریکایی اوسکودار (۱۸۹۰م.)، کالج آمریکایی (۱۸۸۷م.) در ازمیر، کالج آمریکایی (۱۸۸۸م.) در تارسوس و نیز کالج‌هایی را که در آنتپ، هارپوت و مرزفون گشایش یافته،  نام برد. علاوه بر این، از بورسا تا آغری و از سیواس تا ماردین در بسیاری از مناطق آناتولی به گشایش مدارس آموزش متوسطه به وسیله بنیادها برمی‌خوریم. در شروع جنگ جهانی اول (۱۹۱۴م.)، داخل مرزهای دولت امپراتوری عثمانی، در چهارچوب فعالیت‌های میسیونری از دوره پیش‌دبستانی تا مدارس سطح بالا نزدیک به ۵۰۰ مدرسه را تأسیس و نزدیک به ۲۵۰۰۰ دانشجو را تحت تعلیم و آموزش این مؤسسه‌ها قرار داده بودند.

بر اساس یادداشت‌های ناقص «حیدر اوغلو» (بنا به اظهار خود وی)، در دوره عثمانی به سال ۱۹۰۴ میلادی، تعداد مدارس زیر پوشش مبلغان مسیحی (میسیونرها)، ۳۰۶ باب بوده‌است و تعداد مدارس راهبه‌ها هم به ۳۵۴ باب ذکر شده‌است. طبق نظر حیدر اوغلی، اگر این آمار دقیق باشد، باید تعداد کلّ این گونه مدارس، ۲۰۰۰ باب برآورد شود. البته این مدارس به‌رغم گستردگی، دانش‌آموزان زیادی نداشته‌اند و تعداد دانش‌آموزان در بعضی از آن‌ها، بین ۱۰ تا ۵۰ نفر بوده‌است و گاهی فقط برای این تعداد دانش‌آموز یک مدرسه تأسیس می‌شد، هرچند تأسیس این مدارس در برخی شهرهای بزرگ با استقبال زیادی روبه‌رو بوده‌است و تعداد دانش‌آموزان آن‌ها روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کرد.

میسیونرهای آمریکایی برای نشان دادن اهمیت آموزش و میزان تأثیر آن در پیشرفت فرهنگی کشور، با هدف آموزش مسیحیت، کالج بسیار پیشرفته‌ای را در بلغارستان تأسیس کردند و رئیس مجلس و نخست‌وزیر این کشور را ترغیب کردند تا فرزندان خود را برای تحصیل در این کالج تشویق نمایند. بعد از اینکه بلغارستان استقلال خود را به دست آورد، بیشتر کودکان بلغارستانی آموزش مسیحیت دیده بودند و این برای بسیاری شگفت‌آور بود. یکی از دانش‌آموختگان این کالج به نام «مفیده فریدتک» درباره چگونگی شستشوی مغزی کودکان در این کالج در کتاب رمان خود بنام پروانه‌ها این جمله معروف را می‌نویسد: «نمی‌توان گفت ترک‌ها به این کالج‌ها وارد نمی‌شوند، برعکس آن‌ها وارد می‌شوند، اما هنگام بیرون آمدن، ترک بیرون نمی‌آیند و دیگر ترک نیستند!».

در سال‌های جنگ جهانی دوم، بعد از اینکه مبارزات ملّی با موفقیت به پیروزی رسید، با به قدرت رسیدن یک دولت ملّی در ترکیه، فعالیت‌های میسیونری نیز با یک وقفه مواجه و گرفتار رکود داخلی شد. در حوزه آموزش، برای به ثمر رساندن اصلاحات مطابق میل خود، مدارس میسیونری تغییراتی را در موقعیت خود به وجود آوردند و اولین کار هم در سوم مارس سال ۱۹۲۴ میلادی با عنوان «توحید تدریسات» (یکپارچه کردن آموزش) بود. طبق قوانین جدید، آموزش دینی و قوانین دینی از کتاب‌های درسی برداشته شد (= حذف شد) و بعدها هم با برنامه‌ریزی‌های دیگر، ساختار اداری این مدارس و برنامه‌های درسی زیر نظر وزارت آموزش ملّی قرار گرفت و ساختار مدارس خارجی هم به یک شکل مناسب درآمد.

در سال ۱۹۲۸ میلادی، وقتی معلوم شد که کالج دخترانه آمریکایی بورسا سعی دارد دختران مسلمان را به دین مسیحیت دعوت نماید، تعطیل شد و شرایط فعالیت‌های مبلغان مذهبی در ترکیه سخت‌تر شد. این دوره از فعالیت‌های میسیونری، از سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۶۱ میلادی ادامه داشت. در منابع و نوشته‌های مسیونرهای مسیحی، از این سال‌ها با عنوان «دوره سیاه» نام برده شده‌است.

طبق قرارداد لوزان بین ترکیه و غرب، فعالیت تمام بنیادهایی که ریشه خارجی داشتند، ممنوع شد و با پذیرش قانون توحید تدریسات، توقف فعالیت‌های میسیونری و اهدف اصلی آن مشخص شد.

با توجه به فعالیت‌هایی که صورت گرفت، سرانجام در اواخر دوره‌های عثمانی که تعداد این مدارس رو به افزایش بود، دولت فعالیت‌های مبلّغان خارجی و فعالیت مدارس آن‌ها و نیز دانش‌آموزان آن مدارس را در کنترل خود درآورد. اما بعدها، در ۱۸ جولای سال ۱۹۶۵ میلادی، دوباره فعالیت این مدارس طبق قانون تشکیل مدارس خصوصی افزایش یافت و تعداد آن‌ها به ۶۲۵ مدرسه رسید. البته در این قانون آمده بود که افراد و اشخاص حقوقی خارجی یا بیگانه در هر مقامی که باشند، نمی‌توانند مدارس جدید ایجاد نمایند، اما بر اساس تبصره این قانون به تاریخ ۱۹۸۴/۷/۱۱ و طبق ماده قانونی شماره ۳۰۳۵، به منظور تأمین نیازهای تعلیم و تربیت و البته با موافقت وزارت آموزش ملّی، امکان تاسیس مدارس بین المللی با انجام تغییراتی در نظام آموزشی آنها فراهم شد. بر این اساس، قبل از اینکه یک مؤسسه ایجاد شود، باید موافقت وزراتخانه اخذ می‌شد. اما در تاریخ ۱۹۸۵/۱۱/۵، طبق ماده‌واحده شماره ۳۲۳۶، این مانع هم برداشته شد و به این ترتیب، کسانی که می‌خواستند مدرسه تأسیس نمایند، صرفاً با موافقت مقام وزارتی دولت می‌توانستند این مدارس را تأسیس کنند. امروزه این مدارس در ترکیه، به‌ویژه در استانبول و ازمیر فعالیت گسترده‌ای دارند.

علاوه بر فعالیت آموزشی مبلّغان مذهبی، فعالیت‌های آکادمیک آمریکا در ترکیه نیز حائز اهمیت است. در کُل، سازمان اطلاعات آمریکا برای پیشبرد اهداف سیاسی خود، هرساله در داخل و خارج کشور افراد علمی و متخصص را آموزش می‌دهد و از آن‌ها حمایت می‌نماید.

«ارنست والکمن» که در سال ۱۹۷۰ میلادی با سیا در حوزه تشکیلاتی جذب دانشجو همکاری داشت، می‌گوید:

«هرساله ۵۰۰۰۰ عضو فرهنگستان (آکادمیسین) برای آموزش به آمریکا می‌آیند و برای ۲۵۰۰۰۰ دانشجو در آینده نزدیک برنامه‌ریزی شده‌است. از بین آن‌ها، دویست تا سیصد نفر انتخاب خواهند شد، و از بین این افراد نیز حداکثر %۶۰ در باب مشاغل مورد نظر سیا تحت تعلیم قرار خواهند گرفت و تخصص کافی را کسب خواهند نمود».

برای جامعه دانشگاهی (آکادمیک) ترکیه، ۲۰۰ مرکز آموزشی و برای «تینک تانک» (think tank) در سال ۱۹۸۹ از طرف «بنیاد اولاین» (Olin foundation) پانزده میلیون دلار کمک مالی اختصاص داده شده بود و فقط در طرح‌های حمایت از برنامه‌های سیاسی ترکیه، مؤسسه حمایتی «اسمیت ریچاردسون» (Smith Richardson) مبلغ ۸/۴ میلیون دلار کمک کرده‌است. «بنیاد اسکایف» (Scaife) هم که در رأس آن، «بنیاد هریتاک» قرار دارد، برای بسیاری از مؤسسات آموزشی ترکیه، ۸ میلیون دلار را اختصاص داده بود. در حالی که از طرف «بنیاد فولر» از جماعت نور ترکیه حمایت بین‌المللی می‌شود ، بنیاد ارهارت (Earhart) در سال دو میلیون دلار در اختیار «مؤسسه نورجولوک» قرار می‌دهد. افزون بر این، برای تک‌تک اعضای هیئت علمی این مؤسسه، در سال هزار دلار پرداخت می‌شود. این اساتید بیشتر در گروه‌های اقتصاد، فلسفه و سیاست به‌کار گرفته می‌شوند. برای اینکه این موضوع بیشتر روشن شود، مثال دیگری را ذکر می‌کنیم و آن «انستیتوی صلح ایالات متحده آمریکایی» (United States Institute for Peace) با نام اختصاری (USIP) است.

اگر به بخشی از طرح‌های مجموعه تحقیقات ترکیه‌شناسی و حمایت USIP از این تحقیقات نظر بیندازیم، بسیاری از موضوعات روشن خواهد شد. دانشگاه بوغازایچی استانبول (مدیر طرح، «کمال کیریشچی») برای تحقیقی با عنوان «تلاش برای حل مشکلات کُردها» مبلغ ۲۴ هزار و ۵۰۰ دلار کمک مالی از طریق این مؤسسه دریافت کرده‌است. دانشگاه جورج واشنگتن (مدیر طرح، «صبری صایاری») به طرح خصوصیات کُردهای ترکیه و تغییر استراتژی در قبال جنگ استقلال‌طلبی که دست‌مایه تحقیق آنان بوده، ۲۷ هزار و ۵۰۰ دلار کمک مالی اختصاص داده‌است.

۳. حضور فرهنگی اجتماعی آمریکا در ترکیه و تأثیر آن بر آموزش زبان انگلیسی

فرهنگ آمریکا، به‌ویژه با ترویج فیلم‌های هالیوودی در ترکیه شروع به رشد کرد و در حال حاضر، در حوزه‌های مختلف زندگی مردم احساس می‌شود. آمریکا با ترویج «مک‌دونالد» و هزاران کالای دیگر خود می‌خواهد جامعه ترکیه را به جامعه مصرفی شبیه کند.

امروزه چنین القا می‌شود که بدون یادگیری زبان آمریکایی (= انگلیسی) یادگیری زبان علمی و دانشگاهی ممکن نیست و یا بدون یادگیری آن نمی‌توان زبان بین‌المللی را فراگرفت و تمام تحصیل‌کردگان ترکیه باید اقدام به یادگیری زبان انگلیسی نمایند. در چنین وضعیتی، زبان بومی، آداب خوردن و آشامیدن، دیدن، فهمیدن و پوشیدن در تمام حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی به گونه‌ای باورنکردنی و اجتناب‌ناپذیر شکل غربی به خود گرفته‌است.

در اینجا، یک مشکل اساسی و جدّی در نظام آموزشی ترکیه جلب توجه می‌کند و آن اینکه آموزش به زبان خارجی با آموزش زبان خارجی در مقیاس وسیعی با هم خلط شده‌است و هر دو یکی پنداشته می‌شود. آن‌ها سعی می‌کنند ترکیه را در ردیف کشورهای انگلیسی‌زبان قرار دهند که در این میان، فعالیت‌های مراکز فرهنگی آمریکا در ترکیه نقش اساسی و تأثیر جدّی بر این موضوع دارند. از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز فرهنگ آمریکایی به عنوان عامل اصلی در استفاده از زبان انگلیسی ظاهر می‌شود. کسانی که می‌خواهند این زبان را یاد بگیرند، باید از ادبیات آمریکا گرفته تا سینمای آن، در هر حوزه آموزش ببینند. متأسفانه جوامع مختلف، چه در ترکیه، چه در کشورهای اوراسیا، از این ناحیه متحمل ضررها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری می‌شوند.

در حال حاضر، آموزش زبان انگلیسی تا حدود زیادی در دوره‌های ابتدایی، متوسطه و در دوره دانشگاه توسعه یافته‌است، ولی از طرف دانش‌آموزان و کادر آموزشی به قدر کافی قابل درک و فهم نیست و از سوی دیگر، توجه به یادگیری زبان مادری، به‌ویژه در بین دانش‌آموزان و دانشجویان دچار مشکل اساسی شده‌است و دانش‌آموزان را از یادگیری زبان مادری غافل کرده‌است. در عین حال، دانش‌آموزان و دانشجویان با وجود موفق نشدن در آموزش زبان انگلیسی، با استفاده از واژه‌های انگلیسی در مکالمات روزمره خود، زبان مادری را نیز دچار آسیب‌های فراوان می‌کنند.

در حالی که ترکیه ساختار اجتماعی نسبتاً پیشرفته‌ای دارد، آموزش زبان انگلیسی و مراکز آموزشی مرتبط با آن، برنامه‌های منظمی را برای ترویج این زبان پایه‌ریزی کرده‌اند. این فعالیت‌ها، به‌ویژه در بیست سال اخیر رشد چشمگیری را نشان می‌دهد. این وضعیت نگرانی‌های گسترده‌ای را ایجاد کرده‌است. تجربه آموزش زبان با تکیه بر سال‌های طولانی دوره آموزش عالی در ترکیه، بحث‌های زیادی را به همراه داشته‌است و تدوین بسیاری از مباحث اقتصادی، تاریخی و نظام حقوقی این کشور به زبان انگلیسی نگرانی‌هایی را برای کاشناسان این حوزه‌ها ایجاد کرده‌است.

با توجه به اینکه آشنایی به زبان انگلیسی در دانشگاه‌های این کشور مزیت‌هایی دارد و در برنامه‌های درسی، استفاده از منابع زبان خارجی از مزایای آن محسوب می‌شود، ولی حضور آمریکا در ترکیه و تشویق سیاسی این کشور در یادگیری زبان انگلیسی و تبلیغ فرهنگ آمریکایی در طول آموزش زبان انگلیسی در سطح بسیار چشمگیری مؤثر افتاده‌است. این وضعیت نه تنها برای ترکیه، بلکه در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در حوزه جغرافیایی اوراسیا و نیز برای کشورهای پیشرفته حوزه آسیا نیز تعمیم‌پذیر است.

امروزه در ترکیه یک برنامه درازمدت با خواست و هدف سیاسی از سوی آمریکا به صورتی نامحسوس در حال اجراست. بر اساس تحقیقاتی که چندی پیش از طرف رادیو تلویزیون ترکیه بین گروه سنّی جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال با شرکت بیش از ۱۱۳۵ نفر انجام گرفت، مشخص شد که %۷۲ از این افراد درباره تحقق رؤیاهای پیشرفت تحصیلی و شغلی خود دوست دارند شانس خود را در خارج از کشور امتحان نمایند و فکر می‌کنند در خارج از این کشور به رؤیاهای خود دست پیدا خواهند کرد و %۹۸ این گروه اعلام کرده بودند که مهاجرت نخبه‌ها به خارج نباید زیاد حساسیت‌برانگیز باشد.

با توجه به تحقیقاتی که انجام شده‌است، کسانی که ترجیح می‌دهند برای یافتن کار و شغل بهتر به خارج از کشور مهاجرت کنند، %۳۸ آمریکا را ترجیح می‌دهند و %۲۰ دیگر بعد از آمریکا، با توجه به حاکمیت زبان آنگلوساکسون، کانادا را برای مهاجرت انتخاب می‌کنند.

۴. شهروندان آمریکایی ساکن در ترکیه

در میان یکصد کشوری که شهروندانشان در ترکیه حضور دارند، آمریکایی‌ها در ردیف ۵۳ هستند. افزون بر این، اگر نگاهی به جهانگردان آمریکایی که وارد ترکیه می‌شوند، بیندازیم، مشاهده می‌کنیم که مثلاً در سال ۲۰۱۷ میلادی، بیش از ۷۰۰ هزار نفر با عنوان گردشگر از آمریکا وارد ترکیه شده‌اند. اگر درآمد اقتصادی این تعداد را در نظر بگیریم، به ازای هر نفر، ۱۰۰۰ دلار برای ترکیه سوددهی داشته‌است. غیر از این موارد، می‌توان به املاک متعلق به آمریکایی‌ها هم اشاره کرد که طبق آخرین آمار ارائه‌شده از سوی مقامات ترکیه، آمریکایی‌ها در این کشور، ۱۱۴۸ دارایی غیرمنقول دارند. بر این اساس، آمریکایی‌ها در تملک اموال غیرمنقول در ترکیه در ردیف هشتم قرار دارند.

۵. بنیادها، انجمن‌ها و مراکز اجتماعی غیردولتی آمریکا در ترکیه

در ترکیه، سازمان‌های مردم‌نهاد به صورت ملّی و بین‌المللی فعالیت می‌کنند. بسیاری از این تشکل‌ها با توجه به فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند، یا به آمریکا وابسته هستند و یا مستقیماً از سوی آمریکا حمایت می‌شوند.

«مؤسسه هانتینگتون» یک مؤسسه بسیار قوی است که با ادعای ترویج دمکراسی فعالیت می‌کند. این مؤسسه دمکراسی مدّ نظر خود را ترویج می‌نماید و شرایط و مقررات خاص خود را در دنیا گسترش می‌دهد. این نهاد از بدو تأسیس تا امروز، به‌ویژه در پنج دهه اخیر، بیشترین تأثیر را در اشاعه دمکراسی به سبک خود در خارج از آمریکا داشته‌است و بیشترین حمایت‌ها را به‌اصطلاح از دمکراسی در خارج از کشور کرده‌است. به طور خلاصه، طرح‌های آمریکا زیر لوا و نام «دموکراسی» مخصوص کشورهای در حال توسعه، از سوی تعدادی از این گروه‌ها حمایت می‌شود و آمریکا به وسیله آن‌ها در این کشورها، در روند دموکراسی و شکل‌گیری آن دخالت می‌نماید. همچنین، تشکلی به نام National Endoment for Democracy (NED) در کشورهای در حال توسعه با استفاده از تشکل‌های غیردولتی در این کشورها، از شیوه دموکراسی آمریکایی حمایت می‌کند.

در پایان سال ۲۰۰۱ میلادی، تشکیلات (NED) از منابع رسمی آمریکا نزدیک به ۴.۷ میلیون دلار به جنبش‌ها و فعالیت‌های به‌اصطلاح مردمی کمک کرده‌است و از طرف تشکیلات جورج سورس نیز ۱/۰۷۳۰ میلیون دلار و نیز از طریق (NED) بر تشکیلات انگلیسی (Westm’nster foundation) برای ساختار دموکراسی در ترکیه، ۶۲۵۰ استرلینگ سرمایه‌گذاری و حمایت مالی انجام شده‌است. با توجه به اینکه این تشکیلات زیر چتر حمایت کنگره آمریکا قرار دارد و در واقع، یک تشکیلات رسمی مشوق آن بوده‌است، خود کنگره نیز درباره هزینه‌های آن از این مؤسسه حمایت می‌کند. تشکیلات غیردولتی در ترکیه که از آمریکا پول دریافت کرده‌اند، عبارتند از:

ـ انجمن فرهنگی ترکیه و آمریکا.

ـ مؤسسه تحقیقاتی آمریکا در ترکیه.

ـ بنیاد دوستی آمریکا و ترکیه.

ـ بنیاد دموکراسی ترکیه (TDV).

ـ بنیاد تحقیقات استرتژیک (SAV).

ـ بنیاد اقتصادی و اجتماعی اتودلر (Etudler/ TESEV).

ـ بنیاد تحقیقات استراتژیک آناتولی.

ـ بنیاد تحقیقات مشکلات اجتماعی.

ـ جامعه متفکران لیبرال.

ـ انجمن همکاری تجاری ترکیه و آمریکا.

ـ انجمن هم‌میهن هلینسگی.

ـ بنیاد تحقیقاتی آنکارا.

ـ انجمن فلسفه.

ـ انجمن زنان برای حقوق بشر.

ـ روزنامه‌نگاران بدون مرز.

ـ اتحادیه اتاق‌های بازرگانی و بورس‌های ترکیه.

ـ دانشگاه بوغازایچی.

ـ مؤسسه آمریکا در دانشگاه مرمره.

ـ بنیاد حرکت ARI.

ـ انجمن ایستادگی زنان و....

ارتباط با تشکل‌های غیردولتی نمی‌تواند یک ارتباط معصومانه و یا دوستانه باشد و حتماً دلیلی دارد که آمریکا به این مؤسسه‌ها کمک می‌کند. آمریکا به واسطه قدرت مالی قوی که دارد، از طریق پرداخت پول، این مؤسسه‌ها را به عنوان وسیله‌ای برای پیشبرد اهداف خود در نظر گرفته‌است. در واقع، آمریکا از طریق این تشکیلات وارد ترکیه شد و در ترکیه پایه‌های حضور خود را مستحکم کرد. طبق گزارش انستیتوی بین‌المللی جمهوریت، در سال ۱۹۹۵ میلادی، بنیاد تحقیقات استراتژیک و مرکز تحقیقات استراتژیک موری (Mori) با این عنوان که می‌خواهد وضعیت انتخابات را در ترکیه تثبیت نماید، اقدام به همکاری مشترک با آمریکایی‌ها کرد. رئیس سابق SAV، آقای «گوکهان چاپ‌اغلو» که از حزب دمکراتیک چپ به عنوان نماینده مجلس انتخاب شد، بعد از ایجاد بنیاد تحقیقاتی استراتژیک آناتولی (ANSAV)، یک مؤسسه بین‌المللی دیگر را در سال ۱۹۹۶ میلادی تأسیس کرد. گفته می‌شود وی برای اجرای یک طرح دوازده‌ماهه به نام ANSAV  د۱۸۹۶۰۴دلار دریافت کرده‌است. بعدها از طرف وی اعلام شد که این رقم ۳۵۰۰۰ دلار بوده‌است، اما گفته می‌شود وی جمعاً ۴۲۰ میلیون لیر (به قیمت آن روز) دریافت کرده‌است، اگرچه خود وی این مبلغ را انکار می‌کند.

مؤسسه جامعه باز (OSI) و بنیاد جورج سورس آمریکا در سال ۱۹۹۰ میلادی روابط خود را با تشکیلاتی مثل RITESEV که یک تشکیلات غیردولتی بود، گسترش داد و در کنار شرکت کوانتوم متعلق به جورج سورس که در ترکیه فعالیت دارد، شرکت دیگری به نام (Turkish Growth Fund) وابسته به این بنیاد نیز در این کشور فعالیت می‌نماید. افزون بر این، از طرف سازمان جورج سورس و تشکیلات وابسته به آن، مؤسسه‌ای با عنوان جامعه باز در ترکیه (OSIAF) ایجاد شد و به این تشکیلات ۱۰۷۳۰۰۰ میلیون دلار از طرف بنیاد جورج سورس اختصاص یافت.

برای روشن شدن ارتباط وزارت خارجه آمریکا با این سازمان‌ها، از سوی وزارت خارجه این کشور در سال ۲۰۰۰ میلادی، در باب آزادی‌های بین‌المللی دین گزارشی انتشار یافت که در بخشی از آن با عنوان آزادی‌های دینی در ترکیه آورده شده‌است که مأموران کنسولی‌ها و سفارتخانه‌ در دفاع از آزادی‌های دینی با این سازمان‌ها روابط خوبی داشته‌اند. این موضوع در گزارش این وزارتخانه آشکارا بیان شده‌است.

۶. سازمان‌های غیردولتی ایجادشده به وسیله منابع آمریکایی و فعالیت‌های آن‌ها در ترکیه

شمار بسیاری از بنیادها و مؤسسات آمریکایی با عنوان فعالیت‌های علمی و فرهنگی در ترکیه مشغول فعالیت هستند. تعدادی از اینها با بودجه‌های کلان در حوزه هنری و فرهنگی از نمایشگاه نقاشی گرفته تا دوره‌های آموزش زبان انگلیسی و برگزاری کنسرت موسیقی و برپایی کنفرانس‌های علمی در حوزه‌ای بسیار وسیع و متفاوت فعالیت می‌کنند. بررسی اهداف و مقاصد این مؤسسات در ترکیه بسیار جالب و بااهمیت است. در این بخش، فعالیت‌های دو مؤسسه بزرگ آمریکایی را بررسی خواهیم کرد که در ترکیه فعالیت دارند و صاحب بیشترین سرمایه هستند و از این نظر، اهمیت خاصی دارند.

۶ـ۱. انجمن همکاری فرهنگی ترکیه و آمریکا (Turkish American Assocation)

این تشکیلات که در سال ۱۹۵۱ میلادی با سرمایه آمریکا تأسیس شده، یکی از ریشه‌دارترین تشکیلات آمریکایی فعال در ترکیه است. این انجمن که مقر آن در منطقه «کاواکلی» در آنکارا قرار دارد، در طول پنجاه سال گذشته، با هدف فعالیت‌های فرهنگی و با برنامه‌های گسترده آموزشی، ایجاد روابط گسترده بین مردمان دو کشور ترکیه و آمریکا را دنبال می‌کند و این برنامه‌ها را در راستای اهداف خود هدایت می‌نماید. در واقع، هدف اصلی آن، گسترش فرهنگ و زبان آنگلوساکسون در ترکیه است و از طریق برگزاری همایش‌های داخلی و خارجی، برنامه‌های هنری، ارتباط بین هنرمندان و ایجاد نمایشگاه‌های نقاشی و در بخش آموزش زبان انگلیسی، با اعمال تخفیف ویژه و در شاخه‌های مختلف با برگزاری سمینارهای گوناگون در سال، تقریباً با ده‌ها هزار شهروند تُرک ارتباط برقرار می‌نماید که تعداد درخور توجهی از آن‌ها دانشجو هستند. بنا بر تحقیقی که به وسیله مراکز آموزش زبان این انجمن صورت گرفته‌است، با توجه به جنسیت، بیش از %۴۶ از افراد شرکت‌کننده در این کلاس‌ها زن و بیش از %۵۳ آنان مرد هستند. این دوره‌های آموزشی با برنامه‌های مختلفی در سطوح گسترده به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

هدف این دوره‌های آموزشی، آموزش زبان از پایه‌های ابتدایی گرفته تا سطوح عالی آموزش برای جذب آن‌ها در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی آمریکا است که شرط اساسی آن، گرفتن مدرک تافل است. همچنین، این انجمن دوره‌های آموزشی به نام (TOEIC) آزمون زبان انگلیسی برای ارتباطات بین‌المللی را برگزار می‌نماید. این آزمون‌ها به منظور آمادگی دانشجویان برای گرفتن یا اخذ پذیرش تحصیلی در آمریکاست.

غیر از فعالیت‌های آموزش زبان، این انجمن به سبب جذب اعضای جدید، برنامه‌های هنری زیادی را نیز برپا می‌کند. در داخل ساختمان این انجمن، چهار سالن بزرگ نمایش، آمفی‌تئاتر و سالن اجرای کنسرت دیده می‌شود که در مقابل دریافت هزینه، در اختیار علاقه‌مندان برگزاری برنامه‌های مشترک بین ترکیه و آمریکا قرار داده می‌شود و خود نیز با برگزاری برنامه‌های مختلف سعی در نزدیکی به گروه‌های ترکی را دارد.

۶ـ۲. انجمن همکاری تجاری آمریکا و ترکیه (Turkish-American Businesess Association)

یکی دیگر از انجمن‌های آمریکایی که در ترکیه فعالیت گسترده‌ای دارد و با سرمایه خود برنامه‌هایش را پیش می‌برد، انجمن همکاری تجاری ترکیه و آمریکاست. این انجمن وظیفه دارد که برنامه‌های تجاری را بین آمریکا و ترکیه هدایت کند و سعی دارد سرمایه‌گذاری آمریکایی‌ها را در ترکیه تشویق نماید تا طبق برنامه‌های تدوین‌شده برای سرمایه‌گذاری اقدام کنند. این انجمن در چارچوب برنامه‌های گسترده سعی دارد منابع سرمایه و سرمایه‌گذاری را در مراکز غیرنظامی شناسایی کند و ارتباط تنگاتنگی با این منابع برقرار نماید.

این انجمن به منظور رشد و گسترش فرهنگ مصرف در کشور ترکیه فعالیت می‌کند و در سال ۱۹۸۷ میلادی، در دوره ریاست جمهوری «تورگوت اوزال» و در چارچوب سیاست‌های وی، برای باز کردن درهای ترکیه به روی خارج تأسیس شد.

این انجمن تا دسامبر سال ۲۰۰۶ نزدیک به ۶۷۹ نفر عضو رسمی داشته‌است. همچنین، عضو اتاق‌های بازرگانی تجاری واشینگتن (COCUSA) و اتحادیه اتاق‌های بازرگانی آمریکا و اروپا (ECACC) است و انجمن سعی دارد نمایندگی آمریکا و ترکیه را برای تماس با سایر منابع اقتصادی نیز داشته باشد. از طرف دیگر، وظیفه دارد همزمان ظرفیت‌های قرابت‌های فرهنگی را در نظر گیرد و آن‌ها را مطالعه کند. این انجمن با تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی، سعی در القای فرهنگ آمریکا در ترکیه و اجرای سیاست‌های برنامه‌ریزی‌شده این کشور، به واسطه برگزاری نمایشگاه‌ها و جذب افراد سرمایه‌دار ترکیه را دارد و فعالیت‌های خود را از طریق تماس با آن‌ها انجام می‌دهد.

منابع:

آیدوغان اوغلو، آی. پولاد. (۱۹۹۶م.). «چرا مدارس در امپراتوری عثمانی سبب مشکل شد». فعالیت‌های میسیونری در ترکیه. آنکارا: انتشارات سازمان یانت ترکیه.

بلوم، ویلیام. (۲۰۰۳م.). دولت‌های قلدر. پژوهشگر: چو. اهی‌یوزاک.

توران، عمر. (بی‌تا). «در حوزه جغرافیایی اوراسیا، فعالیت‌های میسیونری»، مجله اوتودهای اوراسیا. آنکارا: انتشارات تیکا (TIKA).

توزلو، نجم‌الدّین. (۱۹۹۱م.). مدارس خارجی در آموزش فرهنگ و توریسم. آنکارا: انتشارات آغچا.

جانستون، دیانا. (۲۰۰۴م.). سفیر آمریکا، یوگسلاوی، ناتو و بازی‌های غرب، جو.ا. آرگون‌ـ ا. بولوت. استانبول: انتشارات با.

زپازا ارو، مارکا. (۱۹۹۶م.). اتشکیلت بزرگ CIA. استانبول: انتشارات سرچشمه.

کجا باش اوغلی، اوی‌گور. (۲۰۰۳م.). آمریکا در آناتولی، آنکارا: بی‌نا.

کوچوک‌اوغلی، بایرام. (۲۰۰۳م.). فعالیت‌های مبلغان مذهبی غربی در دنیای ترک، امروز، فردا و آینده. استانبول: انتشارات هوش (IQ)، فرهنگ و هنر.

لزچوکان، گ. چا. (بی‌تا). فعالیت‌های پشت پرده، زیر نظر کنگره آمریکا. بی‌نا.

هدایت م.، وحب‌ اوغلی، مدارس خارجی و اقلیت از دوره عثمانی تا امروز، انتشارات بوغازایچی، استانبول، ۱۹۹۲م.: ۲۸.

یلدیریم، مصطفی. (۲۰۰۵م.). مردم و زهر عنکبوت، آیین‌های برگشت اجتماعات. چ ۵. آنکارا: بی‌نا.

Treverton, F.Gregory. (۱۹۸۸). Covert Action the CAI and the limits of Amerikanin the postwar. London: I.B Tauris.

Cogan, G.C Harles. (۱۹۹۳). “Covert Action and Congressional Oversight: a Deontology”. Studies in Conflict and Terrorism; Igniter’. Vol. ۱۶. No. ۲. Pp. ۸۷-۹۷.

Funded projects:Human Rights and Humanitarian Issues; www.usip.org/grants.html

Sara DIMOND; “Endowing the right-wing Academic Agenda”caq;#۳۸

Corson, W’lliam R. (۱۹۹۷). Arm’es of Ignorance. New York: the Dial Press.

http://www.joshuaproject.net/countries.php:?rog۳-TU(۱۵/۰۱/۲۰۰۶

http://www.tursab.org.tr/cıntent/turkısh/istatistikler/akrobat/ULKE/۰۴ey.ABD.pdf(۱۵/۰۶/۲۰۰۵

http://www.joshuaprojeect.net/peoples.php?rop۳;۱۱۰۴۴۸

http://www.soros/annual/۲۰۰۱/lcentral_eurasia.pdf

تهیه‌ و تنظیم: س. الف. سید ترابی