تبدیل مجدد ایاصوفیه به مسجد؛ دستاوردها و پیامدها

بعد از کش و قوسهای فراوان، سرانجام دیوان عدالت ترکیه با رأی به ابطال حکم شورای وزیران به تاریخ 1934 که با امضای بنیانگذار جمهوریت مصطفی کمال (آتاترک)، ایاصوفیه به موزه تبدیل شده بود، راه را برای تبدیل مجدد آن به مسجد باز کرد و با اعلام اردوغان رئیس جمهور ترکیه این بنای تاریخی به مسجد تبدیل شد.

ایاصوفیا یکی از قدیمی ترین کلیساها و عبادتگاه های تاریخی واقع در استانبول ترکیه است که تاکنون به عنوان کلیسای جامع مسیحی ارتدوکس، کلیسای جامع کاتولیک رومی، مسجد عثمانی و موزه استفاده شده ‌است. این بنا یادگار امپراتوری روم شرقی و شاهکار معماری بیزانسی است و یک کلیسای مسیحیت شرقی بود که ساختمان فعلی آن در دوره امپراتوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور همسر امپراتور ژوستینین یکم، تئودورا ساخته شده‌ است. بنا با کار ۱۰ هزار کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ استاد معمار تکمیل و به تاریخ ۲۷ دسامبر ۵۳۷ افتتاح شد و اولین کلیسای بزرگ نام گرفت.

پس از فتح استانبول به سال 1453میلادی به دست سلطان محمد دوم عثمانی معروف به فاتح، وی دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند. پس از آن خلف های عثمانی هر کدام با ایجاد تغییراتی در آن زمینه تبدیل کامل ایاصوفیه به مسجد را فراهم کردند. سلیمان اول نقاشی‌ها و نگاره ‌های داخل ایاصوفیه را پوشاند تا نماز جمعه در آنجا خوانده شود. سلطان سلیم دوم به معمار سنان (معمار معروف رومی) دستور داد که ایاصوفیه را مرمت کنند. در زمان مراد سوم، مناره و منبر و محراب به ساختمان ایاصوفیه افزوده شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر این لوحه‌ هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. این لوحه‌ ها در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود، جایگزین گردید. اما پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه در سال 1924 و به قدرت رسیدن آتاترک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و از آن تاریخ تاکنون به عنوان موزه پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بود. هرچند در این مدت، گاهی مراسم و آیین های مسیحی در آن برگزار شده است. اما مسلمانان گاهی تنها به برگزاری نماز جماعت در محوطه بیرونی آن بسنده کرده بودند. اکنون با ابطال رأی شورای وزیران دوره آتاترک توسط دیوان عدالت ترکیه و با موافقت رجب طیب اردوغان، ایاصوفیه مجدداً به مسجد تبدیل و برای برگزاری مراسم عبادی مسلمانان آماده شده است. اگر چه اردوغان آن را معبدی برای عموم ادیان توحیدی توصیف کرد.

در روزهای اخیر دکتر علی ارباش رئیس سازمان دیانت ترکیه اعلام کرده است که اولین نماز جمعه در این مسجد قرار است در تاریخ 24 ژوئیه برگزار شود. از آنجا نماز جمعه در میان مردم اهل تسنن ترکیه از اهمیت و شکوه خاصی برخوردار است انتظار می رود این نماز جمعه یکی از باشکوهترین نمازهای تاریخ این کشور خواهد بود. چرا که بسیاری از مردم ترکیه در انتظار چنین روزی به سر برده اند و به نظر می رسد اکنون به آروزی دیرینه خود رسیده اند. لذا حضور تاریخی مردم برای شرکت در نماز جمعه روز 24 ژوئیه دور از انتظار نیست.

دستاوردها و پیامدها

اسلامگرایان ترکیه از همان تاریخی که ایاصوفیه با حکم شورای وزیران در سال 1934 به موزه تبدیل شد، مراتب ناراحتی و نگرانی خود را از این اتفاق ابراز داشته و همواره در آرزوی تبدیل مجدد آن به مسجد روزشماری کرده اند. چرا که در نظر آنها ایاصوفیه نماد و سمبل فتح است و این سمبل باید همواره پویا و زنده بماند تا زهر چشمی از صلیبیها و کسانی گرفته شود که در مناطق دیگر جهان مساجد را به کلیسا تبدیل کرده اند. این بنا یادآور دلاوریها و جانفشانیهای سربازان ترک در فتح استانبول است که آن را مقدس و موعود پیامبر اسالم (ص)[1] می دانند.

از سوی دیگر با روی کار آمدن دولت عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، رویکرد بازگشت به دوران شکوفایی و اقتدار عثمانی بر سر زبانها افتاد و این امر از سخنان و عملکرد رهبر حزب و نظریه پردازان دولت وی به خوبی قابل درک است. حزب عدالت و توسعه در طول 20 سال گذشته گامهای مهمی را در راستای اهداف مورد نظر برداشته است. از احیای سمبلهای اسلامی گرفته تا نامگذاری پلها، معابر و ساخت مساجد بزرگ با اسامی سلاطین عثمانی و سلجوقی از نمونه های این رویکرد است. همچنین داشتن نیم نگاهی به قلمرو عثمانی در خاورمیانه و آفریقا و تقویت حضور نظامی و قدرت نرم فرهنگی در این مناطق از بارزترین نشانه های احیای اقتدار تاریخی این کشور است.

در چنین شرایطی تبدیل مجدد بزرگترین سمبل فتح استانبول به مسجد یعنی ایاصوفیه، این عرض اندام را به شدت تقویت می کند و از اهمیت حیاتی برای دولت اردوغان برخوردار است. در حالی که برخی محافل از تضعیف قدرت اردوغان در داخل خبر می دهند، برگزاری نماز جمعه در ایاصوفیه و تجمع مسلمانان احساسی و تا حدودی افراطی می تواند شور و شعف زایدالوصفی به جبهه ی اردوغان تزریق کند و شخصیت تاریخی سلطان محمد فاتح را در کالبد وی در اذهان مردم این کشور متبادر سازد. بدون شک این غرور ملی در کارزارهای انتخاباتی امتیازات بزرگی را برای رئیس جمهوری ترکیه به ارمغان خواهد آورد. همچنین می تواند پیام محکمی برای همپیمانان و متحدان منطقه ای دولت اردوغان در خارج باشد. چرا که حضور نظامی دولت اردوغان در سوریه، شمال عراق و لیبی و ایجاد پایگاههای نظامی در برخی کشورهای خاورمیانه و آفریقا و صرف بودجه های هنگفت برای این حضور در آن سوی مرزها، نگرانی هایی را در دورن این کشور ایجاد کرده و با توجه به تورم روزافزون و بروز مشکلات اقتصادی در شرایط کرونایی، انتقادات و نارضایتی هایی را موجب شده است. موضوع ایاصوفیه می تواند به خنثی کردن این انتقادات و نارضایتی کمک کند و مشکلات آن را تا حدودی تحت الشعاع قرار دهد.

از سوی دیگر اعلام تبدیل مجدد ایاصوفیه به مسجد از سوی اردوغان واکنش ها و انتقادات تندی را از سوی عمدتا کشورهای غربی و اتحادیه اروپا به دنبال داشته است. اتحادیه اروپا با صدور بیانیه ای ضمن محکوم کردن این اقدام، آن را مانعی جدی بر سر راه پذیرش ترکیه در این اتحادیه دانسته است. وزارت امور خارجه ترکیه در پاسخ به این بیانیه اعلام کرده است که تبدیل ایاصوفیه به مسجد یک تصمیم داخلی و در حدود اختیارات دولت ترکیه بوده و به دیگران ارتباطی ندارد. این وزارتخانه همچنین به تبدیل مساجد اسلامی در اسپانیا و جاهای دیگر به کلیسا، تلویحا اقدام خود را انتقام گیری از این اقدامات توصیف کرد. در این راستا دولت روسیه که قبل از رأی دیوان عدالت ترکیه، این کشور را از اتخاذ چنین تصمیمی برحذر داشته بود، بعد از رأی مذکور با چرخشی آشکار، اعلام کرد که این موضوع به روسیه و دیگران ارتباطی ندارد.

با این حال به نظر میرسد تبعات منفی این اقدام در معادلات بین المللی و منطقه ای در طول زمان خود را نشان خواهد داد و اروپایی ها و جهان مسیحیت از آن به مثابه کینه ی نهفته در موقع مقتضی علیه ترکیه استفاده خواهند کرد.

سیدترابی

واحد پژوهش و تحقیقات رایزنی فرهنگی