کتاب "ایران در تاریخ جهان" توسط حسین گوکالپ در اواخر سال ۲۰۲۱ به زبان ترکی استانبولی ترجمه و از سوی انتشارات انقلاب در ۱۴۸ صفحه چاپ و منتشر گردید. نویسنده کتاب دکتر ریچارد فولتز مورخ و محقق ایرانشناس و استاد دانشگاه کنکوردیا کانادا که از او دوازده کتاب و صدها مقاله به زبان های مختلف ترجمه و منتشر شده است می باشد. این کتاب، در سال ۲۰۱۵ به عنوان بخشی از مجموعه "تاریخ جهان آکسفورد جدید" منتشر شد. کتابی که قصد دارد جایگاه ایران را در تاریخ جهان به خواننده بدهد.

در ذیل به خلاصه ای از فصول کتاب می پردازیم؛  

در فصل اول کتاب با عنوان "وحدت میهن و زبان" به ایران در سالهای پیش از میلاد ۳۵۰۰ -۵۵۰ پیش از میلاد می پردازد. وی با بیان اینکه واژه‌های ایران و آریایی همزاد هستند، می‌گوید فارسی زیرگروهی از خانواده زبان‌های هند و اروپایی است. عشایری که می توان آنها را پیش از ایران نامید، در یک پروسه طولانی به جغرافیای امروزی به نام ایران کوچ کردند. در جغرافیایی که از آن آمده اند، مردمانی هستند که هزاران سال است کشاورزی و کم تحرک بوده اند. به عقیده فولتز، فرهنگ ایرانی در نتیجه تعامل آریایی‌های کوچ‌نشین و مردم سکونت‌نشین پدیدار شد، اگرچه مردمان ساکن به مرور زمان در میان ایرانی‌های طرفدار آمیخته شدند. تضاد و تبادل بین عناصر عشایر و ساکنان تا آغاز قرن بیستم به عنوان یک پویایی اساسی در جامعه ایران باقی ماند. نویسنده در ادامه فصل به هویت زرتشت، باور زرتشتی و تأثیرات احتمالی دین زرتشت بر سایر ادیان می پردازد. پیوند دادن خاستگاه ایرانیان به اقوام آریایی توسط فولتز و ارزیابی او از زبان فارسی زیر چتر خانواده زبان های هندواروپایی با روایت جریان اصلی اروپایی درباره تاریخ و فرهنگ ایران از قرن نوزدهم همسو است.

فصل دوم با عنوان «ایران و یونانیان (۵۵۰-۲۴۷ پیش از میلاد)» با تأسیس امپراتوری هخامنشی و روایت بنیانگذار آن، کوروش آغاز می شود. نویسنده همچنین به مانیفست معروف استوانه ای اشاره می کند که کوروش پس از فتح بابل به خط میخی حکاکی کرده است. وی اظهارنظرهایی را که استوانه کوروش نوعی اعلامیه حقوق بشر است، نابهنگام می داند. او استدلال می‌کند که سیاست معتدل کوروش در قبال مردمان تحت فرمانش باید در راستای نیازهای عمل‌گرایانه امپراتوری‌های باستانی تبیین شود، نه با مفهوم مدرن حقوق بشر. پس از کوروش، این داریوش بود که امپراتوری هخامنشی را نهادینه کرد. پس از سالها جنگ، امپراتوری هخامنشی با ورود اسکندر مقدونی به ایران در سال ۳۳۰ قبل از میلاد و ویران کردن تخت جمشید فروپاشید. نویسنده پیش از آنکه به تعامل تمدن های ایرانی و یونانی بپردازد، از تأثیر سنت های بین النهرین بر ایران صحبت می کند. او در نشانه ای از این نفوذ بیان می کند که شاید فرهنگ نوروزی از بین النهرین به ایران آمده باشد. بخش دوم با ارزیابی روابط ایران و یونان به پایان می رسد. دوره هلنیستی دوره ای است که در آن سنتز فرهنگ ایرانی و یونانی دیده می شود. آثار هنری و معماری دوره مذکور نمونه ای برای ترکیب فرهنگی ایران و یونانی است.

در فصل سوم با عنوان «اشکانیان، ساسانیان و سغدیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۶۵۱ پس از میلاد) »، نویسنده ابتدا به دوره اشکانیان می پردازد. به عقیده نگارنده، انتقال قدرت از اشکانیان به خاندان ساسانی شبیه گذار از مادها به هخامنشیان است. در هر دو مورد، قدرت محلی پارس اداره امپراتوری را به دست می گیرد و مرزهای موجود را گسترش می دهد و ساختار سیاسی متمرکزتری ایجاد می کند. وی در صفحات بعدی به ساختار اجتماعی و مذهبی ایران در زمان ساسانی می پردازد. این کتاب به مذهب مانوی، وضعیت مسیحیان و یهودیان تحت حکومت ساسانیان و جنبش مزدک می پردازد. علاوه بر این، اصلاحات اداری، مالی و نظامی خسرو اول، فرمانروای مهم دوره ساسانی معروف به انوشیروان را ارزیابی می کند. پس از بسته شدن آکادمی نوافلاطونی در آتن توسط امپراتور بیزانس، برخی از فیلسوفان در کندی شاپور، واقع در مرزهای استان خوزستان امروزی، سخنرانی کردند که یکی از تحولات فرهنگی مهم آن دوره است. نویسنده استدلال می کند که فعالیت آموزشی در جندی شاپور از سنت های یونانی، هندی، ایرانی و بین النهرینی تغذیه شده و پایه های دانشگاه مدرن را پی ریزی کرده است. سرانجام در فصل سوم از سغدیان نام می برد که نقش بسیار مهمی در حیات فرهنگی و تجاری آسیای مرکزی داشتند.

فصل چهارم با عنوان «ایرانی شدن اسلام (۶۵۱ قبل از میلاد - ۱۰۲۷ پس از میلاد)» به تحولاتی اختصاص دارد که در چهار قرن اول پس از فتح ایران توسط مسلمانان رخ داده است. نویسنده فصل را با گزیده ای غم انگیز از شاهنامه برای سقوط ساسانیان آغاز می کند. به گفته وی، این اظهارات فردوسی به خوبی نشان دهنده معمای هویت ایرانی است که بین اسلام و ایران باستان گیر کرده است. وی از جمله دلایل موفقیت اعراب در برابر دو امپراتوری قدرتمند مانند ساسانی و روم، ساختار قبیله ای، فرهنگ حمله و انگیزه اقتصادی در فتوحات را برجسته می کند. تولد تشیع و فرهنگ عرفان از دیگر مباحث مطرح شده در فصل چهارم است. همانطور که از عنوان فصل پیداست، نویسنده استدلال می کند که اگرچه ایرانیان مسلمان هستند، اما هویت خود را حفظ کرده و اسلام را ایرانی می کنند. نزدیکی الگوی دولت عباسی به سنت سیاسی ایران، قیام های ایران علیه بنی امیه و عباسیان و ظهور زبان فارسی به عنوان زبان نوشتاری از جمله نمونه هایی است که نویسنده برای اثبات استدلال خود از آنها استفاده می کند. ادعای نویسنده مبنی بر بحث برانگیز بودن کفر ابن سینا و اسلام فردوسی جای بحث دارد.

نویسنده در فصل پنجم با عنوان «دارندگان شاهنشاهی و برندگان فرهنگ پارسی (۱۰۲۷-۱۷۲۲)» به حدود ۷۰۰ سال زندگی ایران از سلجوقیان تا صفویان می پردازد. او رابطه سلسله های ترک را که از آغاز هزاره دوم پیش از میلاد عمدتاً بر ایران تسلط داشتند و تمدن ساکن ایران را به روابط یونان و روم تشبیه می کند. وی پس از بحث درباره میراث غزنویان و سلجوقیان در این فصل، با بحث از مغولان، تیمور و جانشینان آنها ادامه می دهد. نویسنده قرن شانزدهم را قرن دگرگون کننده برای ایران و جهان پیرامون آن برمی شمرد. از نظر نویسنده در ایران صفویان شیعه با حمایت ترکمن‌های آناتولی به قدرت رسیدند و به ایران شیعی روی آوردند. همچنین در ادامه این فصل تسلط ازبک ها در آسیای مرکزی را دلیلی برای حملات والی هرات به هند معرفی می نماید که نتیجه این حملات را تاسیس دولت مغول دانست که این دولت تا سال ۱۸۵۷ ادامه داشت. نویسنده مهاجرت باسوادان ایرانی به هند را یکی از ویژگی های قابل توجه دوره صفویه می داند و اختناق سیاسی و مذهبی در ایران صفوی را سبب مهاجرت بسیاری از شاعران و هنرمندان ایرانی به هند دانست. وی در ادامه این فصل ادعا میکند زبان فارسی که با این مهاجرت ها در هند تقویت شده بود، تا پایان قرن نوزدهم زبان نوشتاری اصلی مسلمانان باقی ماند. نویسنده در نهایت با بررسی ویژگی‌های معماری نقش جهان، میدان معروف اصفهان، همزیستی ساختارهای مذهبی و تجاری را پیوند بین طبقه بازرگان و علمای شیعه و تقویت و اتحاد بین این دو طبقه اجتماعی استنباط می کند که آن را تا به امروز پابرجا می داند.

فصل ششم این کتاب را نویسنده با عنوان «زیر سایه اروپا (۱۷۲۲-۱۹۲۵)» نامیده و ایران را به ویژه در نیمه دوم این دوره مواجه با فشار قدرت‌های اروپایی می داند. وی تصرف اصفهان، پایتخت صفویان توسط افغان‌ها در سال ۱۷۲۲، را نقطه عطفی برای ایران میداند که وارد دوره‌ای از جنگ داخلی و بی‌ثباتی می گردد که تا پایان قرن تا روی کار آمدن نهایی قاجارها در سال ۱۷۹۶ ادامه داشته است. موضوع دیگری که نویسنده به آن پرداخته، جنگ با روسیه در آغاز قرن نوزدهم است که باعث از دست رفتن قفقاز برای ایران شد. وی با اشاره به ضربه روحی ناشی از شکست مورد بحث در میان ایرانیان، این نکته را قابل توجه می داند که ایران از آن زمان تاکنون حمله نظامی علیه همسایگان خود انجام نداده است. در نیمه دوم قرن نوزدهم، وی معتقد است اگرچه اصلاحات در دوره ناصرالدین شاه با احتیاط پیش رفت، سلسله قاجار مشروعیت خود را در نظر گروه روشنفکری تازه تأسیس و عموم از دست داد. انقلاب مشروطه را نیز نتیجه مخالفت با سلسله قاجار و نیز اندیشه های سیاسی مدرن دانست. نویسنده این فصل را با اشاره به بحران ایجاد شده در جنگ جهانی اول و متعاقب آن به قدرت رسیدن رضاخان، نقشه های انگلستان و روسیه تزاری در مورد ایران می بندد.

نگارنده در فصل هفتم با عنوان «مدرنیزاسیون و دیکتاتوری: دوران پهلوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹)» به تجربه مدرنیزاسیون اقتدارطلبانه دوره پهلوی می پردازد. نویسنده در حکومت رضاپهلوی به این دو نکته میپردازد که همزمان با گشوده شدن نهادهای مدرن در ایران، شعور ملی در مردم نهادینه شد. وی معتقد است به عنوان بارزترین ویژگی هویت ایرانی در این دوره، ریشه نژادی آریایی و میراث ایران باستان جایگزین تشیع شده است. نویسنده توجه خواننده را به این واقعیت جلب می کند که عملکردهای استبدادی رضاپهلوی باعث ناراحتی اقشار مختلف مردم شد که در نهایت شاه در سال ۱۹۳۹ به دلیل نزدیکی به آلمان نازی توسط متفقین خلع شد. نویسنده معتقد است محمدرضا پهلوی که پس از پدرش به سلطنت رسید، برای مدتی مجبور شد قدرت خود را با دیگر بازیگران سیاست ایران تقسیم کند. او با کودتای تحت حمایت سیا علیه نخست وزیر محمد مصدق که می خواست نفت ایران را ملی کند در سال ۱۹۵۳ قدرت خود را تثبیت کرد. تحول دیگری که نویسنده در دوره محمدرضا پهلوی به آن توجه می کند، سلسله اصلاحاتی است که در سال ۱۹۶۳ آغاز شد و شاه آن را «انقلاب سفید» نامید و مبتنی بر تقسیم زمین به دهقانان بود. با وجود پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی، دهه ۱۹۷۰ سال هایی بود که انتقاد محافل محافظه کار و سکولار از شاه افزایش یافت. نویسنده اگرچه عمدتاً تحولات سیاسی را در این بخش گنجانده است، اما به تغییرات ادبیات، سینما و هنر ایران نیز اشاره می کند.

فصل هشتم و پایانی کتاب با عنوان «جمهوری اسلامی ایران (۱۳۵۸ تا کنون)» به تحولات ایران از تأسیس جمهوری اسلامی ایران تا دوره حسن روحانی می‌پردازد. نویسنده بیان می کند که دهه ۱۹۸۰ با جنگ ایران و عراق و تلاش برای تأسیس نهادهای جمهوری اسلامی ایران رقم خورد. وی بیان می کند که هاشمی رفسنجانی که در سال ۸۹ با کمک آیت الله علی خامنه ای رئیس جمهور شد، تا اواسط دهه ۹۰ برنامه اصلاحات محافظه کارانه را اجرا کرد. برنامه مورد بحث تغییر اجتماعی جدی را پیشنهاد نمی کرد، بلکه هدف آن سازماندهی اقتصاد ایران بر اساس شرایط بازار آزاد بود. اما این تلاش ها با تحریم های سال ۹۵ علیه ایران به نتیجه مطلوب نرسید. وی می‌گوید که از دهه ۱۹۹۰، برخی از روشنفکران اسلام‌گرا که در ابتدا از انقلاب حمایت می‌کردند، میزان انتقاد خود را علیه نظام مستقر افزایش دادند. وی بیان می‌کند که دولت محمد خاتمی بین سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵ دوره‌ای بود که در آن اصلاحات در حدی که دستور مقرر اجازه می‌داد، انجام می‌شد. نگارنده جدای از تحولات سیاسی تاکید می کند که سینمای ایران از دهه ۹۰ شروع به جلب توجه در جهان کرد. نویسنده با ارزیابی دوره محمود احمدی نژاد و سال های اولیه دولت روحانی، به عنوان سخن پایانی، تاکید می کند ایران در این دوره چهره ای ضعیف به دنیا نشان داده است اما ارزش های فرهنگی مانند نوروز و میراث تاریخی در آن زنده مانده است.

لازم است در معنایی که نویسنده برای مفهوم کلمه ایران قائل است، تأمل کنیم. مفهوم ایران در سراسر کتاب برای توصیف فرهنگی به کار رفته است که فراتر از مرزهای سیاسی کنونی آن از بالکان تا چین گسترش یافته است. وی  همچنین در مقدمه کتاب، تاجیکستان و افغانستان را که امروزه خود را از ایران جدا کرده اند به عنوان کشورهای ایرانی برشمرد. گواه این امر، رواج زبان فارسی در این کشورها و «ایرانی بودن» مردم آن هاست. گرچه این رویکرد نویسنده به مفهوم و هویت ایران بحث برانگیز است، اما قطعاً قدرت بیان کتاب را تحت الشعاع قرار نمی دهد.

ترجمه و  تهیه وتنظیم: مسعود حقیقت

تاریخ: ۱۴۰۱/۰۸/۱۲