نگاهی به جایگاه دین در ترکیه
با تاکید بر :
طریقت ها و مذاهب اسلامی، اقلیت های دینی، سازمان امور دیانت ، جریان های آموزشی دینی و نویسندگان آثار دینی
علی حکیم پور
چکیده :
دین چراغ درخشان راه رشد و هدایت بشریت است.چه تمدن هایی که پیشرفت و عظمت خود را وامدار دین می دانند ؛ به ویژه دین اسلام که نقش بی بدیلی در توسعه علوم و تمدن های ملل مسلمان ؛ حتی غیر آنها داشته است.دراین میان ، سلجوقیان روم و امپراتوری عثمانی با اشتیاق فراوانی که نسبت به اسلام داشتند در گسترش آن در جغرافیای خود و سرزمین های تابع تلاش زیادی کشیدند . فروغ دین اسلام در آسیای صغیر به الوان و اشکال مختلف تابیدن گرفت. به طوری که دین اسلام نه تنها از طریق فقهی بلکه عرفانی و تصوف در این خطه جان تازه ای گرفت. چه طریقت هایی که به عقاید مردم رنگ و بوی خاصی بخشیدند و هویت دینی – فرهنگی منطقه را تحت تاثیر خود قراردادند. مذاهب اسلامی ازجمله حنفی ، شافعی ، تشیع و گرایش های تصوفی آن ؛ یعنی علوی و بکتاشی و طریقت هایی ؛ چون نقشبندیه ، سلیمانجیه و نورجیه در باروری و غنای فرهنگ و مدنیت امپراتوری نقش تعیین کننده ای داشتند.
با تشکیل ترکیه نوین و حاکمیت سکولارها به جدایی دین و دولت رای دادند .اما حیرت آور آن که سازمان امور دیانت ترکیه که با نظر مساعد آتاترک دوام یافت ، امروز با پشتیبانی دولت و تشکیلات وسیع خود عهده دار کلیه امور دینی آن کشور است و نقش بارزی در حفظ و توسعه ارزش ها، احکام و مناسبات دینی در ترکیه دارد.همچنین، نهاد های آموزش دینی ؛ به ویژه امام خطیب و دانشکده های الهیات درخت دین را آبیاری می کنند. با توجه به ظرفیت بالای سازمان مذکور جا دارد تعاملات و همکاری های دینی و فرهنگی ایران و ترکیه بیش از بیش فزونی یابد.
مقدمه ؛
با پیروزی سلجوقیان (در زمان سلطنت آلب ارسلان سلجوقی )درجنگ ملازگرد بر رومیان در سال 463 هجری قمری ، مسلمانان به سرزمین آسیای صغیر سرازیر شدند.با گسترش سلطنت عثمانی بخش هایی از اروپای شرقی نیز به اسلام روی آورد. امپراتوری عثمانی عنوان خلافت اسلامی را تا زمان انحلال آن در سال 1924 حفظ کرد. بعد از فروپاشی عثمانی ، ترکیه نوین به وجود آمد. هیئت حاکمه آن کشور به دنبال غربی سازی فرهنگ اصیل و پایدار مردم بود ، آنان ضمن پذیرش بخشی از الزامات حاکمیتی به ویژه در زمینه پوشش ، بر اسلامی ماندن خود اصرار ورزیدند. دولت سکولار مصطفی کمال نیز به ناچار برخواست جامعه گردن نهاد و زندگی اسلامی مردم را با ایجاد محدودیت هایی در عرصه عمومی پذیرفت. به طوری که امروزه بیش از 98درصد مردم ترکیه مردم مسلمانند.دو درصد باقیمانده نیز عمدتا مسیحی (اعم از ارمنی و سریانی و...) ، یهودی و زرتشتی هستند.اکثریت مسلمانان آن کشور حنفی هستند.دراین میان ، اقلیت مسلمان نیز شافعی ، بکتاشی – علوی ، شیعه و حنبلی ( عمدتا وهابی ) می باشند.
جمهوری نوین ترکیه از ابتدای تولدش نسبت به امور دینی جامعه حساسیت نشان داد.به طوری که درکنار گسترش شتابزده سکولاریزیم و حاکمیت و توسعه ارزش های فرهنگی و اجتماعی غرب به حفظ حداقلی از ارزش ها ، سنن و رفتار های دینی جامعه نیز تن داد. از این رو ، سازمان مشیخت دوران عثمانی جای خود را به مرور به سازمان گسترده ای به نام" سازمان ریاست امور دیانت" داد که اکنون کاملا زیر دولت کار می کند و کلیه بودجه آن از طرف دولت تامین می شود و کارکنان سازمان مذکور همگی از طرف دولت ارتزاق می کنند.
به این اعتبار می گفت که ترکیه کنونی ازابتدا تا کنون با قوانین و مقررات سازگار با اصول لائیسم اداره می شود و همانند بسیاری از کشورهای سکولار ، فعالیت ها و انجام امور دینی مسلمانان را درحدی که با لائیسم مغایرتی نداشته باشد ،آزاد گذاشته است. به طوری که اصل 136 قانون اساسی ترکیه تصریح می کند : « ریاست امور دینی که جزئی از تشکیلات اداری دولتی محسوب میگردد ،در راستای اصل لائیسم و بدون ورود به هر گونه اندیشه و نظر سیاسی ، همبستگی و وحدت ملی را هدف خود قرار داده و وظایف ذکر شده در قانون خاص را بهجا میآورد.»
از این رو، سازمان مذکور ضمن عدم مداخله درامور سیاسی ، مدیریت کلیه امور مربوط به توسعه وآموزش دین ، انجام و برگزاری احکام و مناسبات دینی در داخل و خارج از کشور را بردوش گرفته است. این سازمان با کمک دولت در کشورهای مختلف به ویژه آسیای مرکزی مساجد باشکوهی را با الهام از معماری دوران عثمانی ساخته و می سازد.
دراین میان ، با توجه به اینکه مذهب غالب جامعه حنفی است، تمام برنامه های دینی سازمان دیانت نیز برپایه احکام حنفی اجرا وی شود.این درحالی است که اقلیت های شافعی،علوی،شیعه و...نیز درترکیه زندگی می کنند.آنها به جهت گیری های دولت درپشتیبانی ازسازمان دیانت و حنفیت درکشور و خارج از آن معترضند. اما دولت عدالت وتوسعه با علم بر این امر تلاش می کند با کمک به نهاد های دینی سایر مذاهب اسلامی اندکی ازتبعیضات موجود بکاهد اما دراین خصوص با مقاومت ها و مشکلاتی روبروست. به طوری که عمده علویان و شیعیان در انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس و شهرداری ها به احزاب مخالف اردوغان رای می دهند.
ناگفته نماند دراین کشور هیچ حوزه علمیه دینی به شکل حوزه های دینی جمهوری اسلامی وجود ندارد.آموزش دین عمدتا از طریق دانشکده های الهیات و مدارس امام خطیب که دولتی هستند و بنیاد دیانت انجام می شود.
اکنون به لطف فعالیت سازمان امور دیانت ، مدارس امام خطیب و دانشکده های الهیات دینداری در زندگی مردم ترکیه تداوم پیدا کرده است. به طوری که صدای ملکوتی اذان از مناره های مساجد طنین افکن است و مردم مومن آن کشور با پایبندی به این ندای دعوت، عبادات خود را در صفوف به هم فشرده نمازهای جماعت دربیش از نود هزارمسجد به جای می آورند. این به هم فشردگی صفوف به ویژه در روزهای جمعه با توجه به وجوب نماز جمعه در فقه اهل سنت در نمازهای جمعه، جـلوه ای دیگر پیدا می کند.
این سازمان نه تنها در ترکیه بلکه درسایر کشورهای اسلامی نیز به تبلیغ و گسترش ارزش ها و احکام دینی می پردازد.به اعتباری ، می توان گفت که جریان دینی ترکیه در جهان اهل سنت در رقابت تنگاتنگ با کشورهایی؛ چون مصر، عربستان ، پاکستان ، کویت ، امارات متحده عربی و... تبلور خاصی پیدا کرده است.به طوری که دولت ترکیه به اعزام رایزن دینی در کشورهای اسلامی پردازد که نشانگر درجه اهمیت آن در نزد آنهاست.گفتنی است درقیاس با سایر کشورهای اسلامی نرم ترین و منطقی ترین مواجهه دینی درمیان علمای ترک در جهان اسلام وجود دارد. چرا که درتعلیمات و آموزه های دینی آنان هیچ نشانه ای از خشونت ، افراط گرایی و بی مهری در حق پیروان اهل بیت (ع) و سایر ادیان دیده نمی شود.
ملاحظات
1.مردم مسلمان ترکیه که وارث امپراتوری عثمانی و سلجوقی هستند ، قرن ها به اجرای امور دینی پایبندی داشته و دارند.علی رغم تلاش چندین دهه سکولارهای کمالیست عمده مردم همچنان به ارزش های دینی احترام می گذارند.این درحالی است رفتار مغایر با حقوق شهروندی دولت های لائیک (قبل از حاکمیت دولت عدالت و توسعه ) سبب عقب ماندگی شدید طبقه زنان از ورود به مدارس، دانشگاهها و ادارات دولتی شده بود.اما خوشبختانه ، اکنون با اصلاح مکرر قانون اساسی و سایر قوانین کشوری، رفتار مدنی دولت با مردم بهتر شده است و زنان محجبه نیز از حق تحصیل و کار با حفظ حجاب اسلامی خود بهره مند شوند. به طوری که امروز حزب لائیک جمهوری خلق که دومین حزب پرطرفدار ترکیه است برای جلب نظر افراد مذهبی خواستارقانونی شدن حجاب در کشور است که دولت اردوغان با اغتنام از همین فرصت لایحه قانونی حجاب را به مجلس ارائه کرده است.
2. قانون اساسی ترکیه در اصل 2 در بیان ویژگی های جمهوریت به ملی گرایی ، دموکراتیک ، سوسیال و لاییک بودن آن تصریح می کند: جمهوری ترکیه، در قالب آرامش جامعه، همبستگی ملی و درک عدالت،حرمتگذار به حقوق انسان، وابسته به ملیگرایی آتاترک، متکی به مبادی اساسی ذکرشده در مقدمه، یک دولت حقوق با ویژگیهای دمکراتیک، لائیک و سوسیال است.
بنابراین ، دولت براساس اصل فوق نمی تواند قوانین مغایر با لائیسته را تصویب کند. ناگفته نماند دولت اردوغان خیلی تلاش کرد که قانون اساسی دیگری را تدوین و به تصویب نمایندگان مجلس برساند اما مخالفت احزاب مخالف اجازه این کار را به ایشان نداد. اضافه می نماید با توجه به اصل مذکور بی جهت نیست ایشان به عنوان رئیس جمهور و موسس حزب عدالت و توسعه ( آک پارتی ) در برابر ادعای اسلامگرایی دولت از سوی احزاب و جریان های سکولار به دفعات تصریح کرده که دولت به لحاظ حقوقی لاییک است.
3. طبق اصل 24 قانون اساسی ترکیه : « هرکس حق برخورداری از آزادی ایمان، وجدان و عقیده را دارد. مراسم دینیبه شرط عدم مغایرت با احکام اصل 14 قانون اساسی آزاد است.» ( اصل 14 : هیچ یک از حقوق و آزادیهای مقرر در قانون اساسی، درقالب اهداف و فعالیتهای مغایر با تمامیت تفکیکناپذیر میان حکومت با کشور ، ملت و انحلال جمهوریدمکراتیک، لائیک و مبتنی بر حقوق بشر قابل اعمال نیست.هیچیک از احکام قانون اساسی مجوز فعالیت برای نقض حقوق وآزادیهای شناخته شده متعلق به دولت و مردم و یا محدود کردن قانون اساسی، بیشتر از آنچهدر آن مقرر است، قابل تفسیر نیست.)
«هیچ کس را نمیتوان به شرکت در مراسم دینی یا ابراز باور دینی و عقایدش مجبورکرد. هیچ کس به خاطر باورهای دینی و اعتقاداتش مورد سرزنش یا اتهام قرار نمیگیرد.
فعالیتهای آموزشی و تربیتی مربوط به اخلاق و دین تحت نظر دولت انجام میگیرد. تعلیمات دینی و اخلاقی اجباری صرفاً در مقاطع ابتدایی و متوسطه داده میشود. آموزشهای دینی خارج از آن به خواست شخصی افراد و درمورد کودکان بهخواست نمایندگان قانونی آنان بستگی دارد.
هیچکس نمیتواند نظام اساسی حکومت را در امور سیاسی، اقتصادی، اجتماعیولو جزئاً به قواعد و مقررات دینی مبتنی سازد یا با هدف نفع سیاسی یا فردی و یا نفوذ،دین یا احساسات دینی و یا چیزهایی که از نظر دین مقدس هستند استثمار نماید یا بهصورت بد مورد بهرهبرداری قرار دهد. »
4. همچنین ، طبق اصل 25 قانون اساسی ترکیه هرکس در داشتن اندیشه و اعتقاد آزاد است. هیچ کس را به هر دلیل یا هدف باشد نمیتوان مجبور به ابراز فکر و عقیده کرد. هیچ کس به خاطر داشتن عقیده واندیشه مورد سرزنش قرار نمیگیرد.
طریقت های ترکیه ؛
طریقت ها یکی از ریشه دار ترین جریان های دینی ترکیه هستند . آنها که در ادوار اولیه امپراتوری عثمانی به شکل گروههای دراویش وارد صحنه اجتماعی ترکیه شده بودند، با اسلام محافظه کار، رسمی و خشونت بار حکومت مخالفت می کردند ، به برپایی سازمانهای غیر رسمی دست می زدند و در قرن هجدهم تقریبا" وارد همه قصبات و روستاها شده و به حاکمیت در حیات دینی بازرگانان واصناف ادامه می دادند. هرچند بعضی از رهبران طریقت ها که شیخ نامیده می شدند، در جنگ استقلال (1920) شرکت کرده بودند، کمی بعد با لائیسم رادیکال آتاتورک بنای مخالفت گذاشتند.در نتیجه مهر " اعتقادات باطل " و " تعصب " خوردند و فعالیتشان در سال 1925 ممنوع شد. ولی این ممنوعیت آنان را از حیات اجتماعی ترکیه محروم نکرد و از اواخر دهه 1940 به بعد به شهرها روی آوردند و با افزودن فعالیتهای سیاسی و فرهنگی خود شهرتی پیدا کردند.
در اواخر دهه1970 اخباری در روزنامه ها منتشر می شد که شیوخ به هنگام اجرای مراسم در تکایا و درگاهای خود دستگیر می شوند. طی سالهای اخیر تساهل بیشتری نسبت به اعضای طریقت ها نشان داده می شود و اینک بسیاری از سیاستمداران و دولتمردان، عضو یکی از طریقت ها هستند.
اطلاعات مربوط به ساختار و اهداف سیاسی طریقت ها اندک است و در حال حاضر طریقت هایی چون نقشبندیه ، سلیمانچی ها، قادریه، خلوتیه، رفاعیه و مولویه مشغول فعالیت هستند.
قانون شماره 677 که روز 30 نوامبر 1925 در مجلس ترکیه تصویب شد،حکومت را موظف کرد کلیه تکایا و زوایا و درگاههای شیوخ و بزرگان دین را که به هر شکلی احداث شده بودند ، ببندد.
دراواخر دوره عثمانی طریقتها به قدری در سطح کشور گسترش یافته بودند که تنها در استانبول 16 طریقت و 438 تکیه وجود داشت. متعاقب قیام شیخ سعید (13 فوریه 1925) بود که ضرورت بستن این مجامع پیش آمد. سیاستهایی که در دوره اول جمهوریت اجرا می شد، ظهور کانونهای مخالفت در آناتولی شرقی را فراهم کرد. وقتی فعالیت کمیته استقلال کرد که یکی از این کانونها بود برملا شد، بسیاری از رهبران کمیته دستگیر شدند. این جریان تظاهرات متعددی در شهرهای مختلف به همراه آورد. درگیری طرفداران شیخ سعید با نیروهای ژاندارمری به سرعت شدت یافت و حالتی فراگیر به خود گرفت. مجلس ضمن تصویب " قانون تقریر سکون " به حکومت اجازه داد وضع فوق العاده اعلام کند. دادگاه استقلال شرق در دیار بکر حکم اعدام شیخ سعید و 28 تن از همراهانش را صادر کرد و آنان یک روز بعد یعنی روز 29 ژوئن اعدام شدند.
آتاتورک در سخنرانی 30 اوت 1925 خود در کاستامونی به شدت به طریقت ها حمله کرد و از لزوم بسته شدن تکایا و زوایا و جلوگیری از فعالیت طریقت ها سخن به میان آورد. وی خطاب به حمدالله صبحی که با تصمیم آتاتورک مخالفت می کرد،گفت : " با این تصمیم مخالفت نکن ،10 سال بعد همه اش را دوباره باز می کنی".( نگاهی به ترکیه ، ص 370، علی حکیم پور )
1.نقشبندیه
نقشبندیه یکی از فرقه های بزرگ تصوف و عرفان اسلامی است که تاثیر قابل توجهی در عالم سنت داشته است وهنوز علاقه مندان و پیروان زیادی در جهان اسلام دارد .این فرقه به خواجه بهاء الدین محمد نقشبند (791-718 هجری قمری) منسوب است.خود او ازشاگران و علاقه مندان فرقه خواجگان بود که رهبری آن به خواجه یوسف همدانی و عبدالخالق عجدوانی برمی گشت . طریقت نقشبدیه در واقع ترکیبی است از آموزه های عبدالخالق و بهاد الدین محمد که در خراسان و ماوراء النهر گسترش یافت.سپس به مناطق دیگر از جمله هند ، آسیای صغیر و ... نفوذ یافت. جامی شاعر معروف ایرانی از عارفان بزرگ این طریقت بود.(ویکی پدیای فارسی ، نقشبندیه)
فعالیت های نقشبندیه همانند سایر فرق اسلامی که دارای تکیه و زاویه بودند ، در دوران حاکمیت مصطفی کمال آتاترک در ترکیه محدود شد اما بعد از دهه 1940 ، یعنی دو سال بعد از مرگ وی مجددا تحرک یافت و به حجم فعالیتش گسترش داد و برخی از استادان دانشگاه ،دولتمردان و بازرگانان نیز را وارد جرگه خود کرد. این طریقت همزمان با رشد و توسعه حزب سلامت ملی (MSP ) جان تازه ای یافت . برخی از رهبران این حزب چون نجم الدین اربکان، کورکوت اوزال و حسن آکسای گرایش نقشبندی داشتند. این امر سبب شد که طریقت نقشبندی مشروعیت بیشتری کسب کند و بتواند آزادانه به فعالیتش ادامه دهد . نقشبندیها با روی کار آمدن حزب مام میهن ( در دهه 1980 ) ، قدرت و نفوذ بسیاری در سیاست و اقتصاد کشور بدست آوردند.
بعضی از نشریات اسلامی چون " اسلام " ارتباط نزدیک با نقشبندیه دارند. هرچند تعداد جمعیت پیروان نقشبندیه معلوم نیست ، اما گمان می ورد قابل توجه باشد . نقشبندیها در شهرهای بزرگ ترکیه از جمله استانبول تکیه دارند و اکراد سنی از این طریقت جانبداری می کنند .
2. سلیمانچی ها
سلیمانچی ها دومین طریقت بزرگ در ترکیه تاریخچه ای نسبتا" جدید دارند. طریقت سلیمانچی گری در دهه 1960 از طرف سلیمان حلمی توناخان که شیخ نقشبندی بود ، تاسیس گردید. وی (1888-1959) در در روستای فرهادلار شهر silistre بلغارستان که درآن زمان وابسته دولت عثمانی بود، به دنیا آمد.
درسال 1907 به همراه خانواده اش برای آموزش دینی به استانبول آمد. وی درمیان سلیمانچی ها به عنوان سی و سومین و آخرین حلقه از مرشدان سلسه سعادت که از ابوبکر آغاز می شود ، شناخته می شود. وی قبل از درگذشتش در مسجد مشهور سلطان احمد استانبول انجام وظیفه می کرد. (Tr.wikipedia.org/wiki/Suleiman-helmi-tunahan)
وی که تا اواخر دهه 1930 کلاسهای آموزش قرآن داشت ، در سالهای 1939 و 1944 به زندان افتاد. عدم حمایت نقشبندی ها از وی سبب شد که از طریقت نقشبندیه جدا شود. وی در سال 1957 به سبب حادثه ای که در مسجد " اولو جامع " بورسا اتفاق افتاده بود، مجددا" زندانی شد و در سال 1954 در زندان درگذشت. پس از درگذشت او دامادش کمال کاچار آموزش قرآن را ادامه داد و طریقت سلیمانچی را بنیان گذاشت. وی که بعدا" از طرف حزب عدالت وارد مجلس شد، هم اکنون رهبری طریقت را بر عهده دارد.
سلیمانچی ها که امروز متفاوت از نقشبندی ها هستند، نشریه ای منتشر نمی کنند و گزارشهای خود را مخفی نگه می دارند. ولی آنچه مسلم است در مخالفت با نظام لائیک در ترکیه و سکولار بسیار رادیکال هستند. سلیمانچی ها که می گویند حلمی توناخان از اولیا و از نسل حضرت محمد (ص) است، کلاسهای قرآن دولتی را به عنوان نماینده " اسلام واقعی " نمی دانند و خود به ایجاد کلاسهای غیر رسمی آموزش قرآن اقدام می کنند. این گروه علاوه بر آموزش های دینی به انجام فعالیت های خیریه ازجمله نگهداری از یتیمان و ... نیز می پردازند. فعالیت های دینی آنها تنها به ترکیه منتهی نمی شود بلکه در سایر کشورهای مسلمان از جمله آسیای مرکزی نیز فعالیت می کنند. به طوری که در دیداری که با یکی از مسئولان مرکز آموزشی آنها در بیشکک داشتم، بنا به قول وی سلیمانچی ها در قرقیزستان هیجده مرکز فعالیت شامل مراکز دینی و یتیمخانه دارند.این در حالی است ادعا می کنند ازهیچ کشوری کمک مادی مستقیم نمی گیرند.بلکه این خیرین هستند که به مراکز مذکور کمک می کنند.
برای اطلاع بیشتر از حیات و اندیشه های سلیمان توناخان می توانید به پایگاه های اطلاع رسانی زیر مراجعه کنید.
http://www.tunahan.org
http://www.biriz.biz/evliyalar
http://ilahi.wordpress.com
3. نورجیه
علاوه بر دو طریقت نقشبندی و سلیمانچی ، از میان طریقتهایی که طرفدار زیادی دارد ، می توان به طریقت نور اشاره کرد که توسط سعید نورسی (1960 = 1873 ) ایجاد شده است .بدیع الزمان سعید نورسی یکی از علمای اسلامی آناتولی بود که زندگی خود را با وعظ و تألیف اثر به پایان رساند . وی فعالیتش را که از دوره "ترکان جوان" آغاز کرده بود ، تا چند روز پیش از کودتای 1960 علیه دولت عدنان مندرس ادامه داد . سعید نورسی که می خواست در شهر وان دانشگاهی همانند الازهر مصر تاسیس کند ، بجهت مغایرت برنامه های آن با سیاست لائیک رژیم آتاتورک با آن مخالفت شد و به نتیجه نرسید. او به بهانه شرکت در قیام اکراد (1925 ) به اسپارتا تبعید شد و بقیه زندگی خود را در آنجا گذراند.
نورجیه طریقتی است که اصول آن در کتاب "رساله نور " سعید نورسی ذکر شده است .از این اثر مهم چنین بر می آید که وی به اسلام سنتی اعتقاد داشت و با لائیسم مخالف بود . نظرات نورسی پس از درگذشت او از سوی طرفدارانش کمی تغییر یافت . نورچی ها در زندگی روزمره به اسلام اهمیت میدهند و سعی می کنند اسلام را با توجه به گسترش علم و فن آوری جهان جدید به اجرا در آورند. توجه به علم و فن آوری غرب سبب شده است که نورچی ها راه اعتدال را در مواجهه با غرب پیش گیرند. مع الوصف هنوز در مسأله ارزشهای فرهنگی با غرب مخالفت می ورزند. آنان در مقایسه با پیروان نقشبندیه و سلیمانچی اصلاح طلب و پیشرو هستند .(نگاهی به ترکیه، علی حکیم پور، 372)
درمکتوبات سعید نورسی آمده است: «دوستان ! من در جریان ایمان هستم. دربرابر من جریان بی ایمانی وجود دارد.اما من به جریان های دیگر علاقه ای ندارم.» از عبارات فوق چنین بر می آید او به دنبال آن بوده که ایمان خود و طرفدارانش را حفظ کند.این درحالی که نگاه وی به سیاست نیز با این معیار سنجیده می شود.( نگاه کنید به بدیع الزمان و سیاست در :SorularlaRisale.com ) از این رو ، امروزه بیشتر پیروان این طریقت علاقه چندانی به حوزه سیاست ندارند . به اعتقاد آنها سیاست آلوده است وایمان را لکه دار می کند. از نظر آنها باید به جای سیاست به امور مفید دیگری مثل آموزش و فعالیت های اقتصادی و فرهنگی پرداخت. در دیداری که با شمس الدین ترکان ، یکی از علاقه مندان این طریقت داشتم ، می گفت: اسلام خواهان رفع جهل ، رفع فقر و رفع خشونت است.برای رفع جهل باید آموزش داد.برای رفع فقر باید به فعالیت های اقتصادی رو آورد و برای جلوگیری از خشونت و جنگ به کارهای فرهنگی و صلح و.. پرداخت. این درحالی است که برخی دیگر از طرفداران این طریقت ، با استدلال به اینکه استاد بدیع الزمان با شرکت در نهادهای دموکراتیک مخالفت نمی ورزید ، در احزاب سیاسی فعالیت می کنند.
ملاحظه
غیر سیاسی شدن اسلام در عمده کشورهای مسلمان طرفداران زیادی دارد.دولت های لائیک علاقه ای به اعطای نقش سیاسی به نهاد های دینی ندارند.این در حالی است برای ساختن هزاران مسجد و مرکز دینی و برگزاری مناسبات و آیین های مذهبی کمک می کنند. اما اینکه آیا می توان عنصر سیاست را که در قرآن کریم و احکام اسلامی موج می زند ، در کشورهای اسلامی بکلی حذف کرد ، امری مشکل است.از نظر قرآن کریم حاکمان باید از میان صاحان برگزیده شوند و احکام اسلامی اعم از سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی را در میان مردم رعایت کنند.به بیان دیگر، دین اسلام در مقام مقایسه با ادیان دیگر به عنصر سیاست نیز پرداخته است.از این رو، نمی توان هم اسلامی بود وهم به بخشی از آموزه های سیاسی واجتماعی آن بی توجه بود.
لازم به ذکر است امروز طریقت نورجی در داخل و خارج ترکیه طرفدار زیادی دارد و تعداد زیادی کتاب و نشریه منتشر می کند.
برای اطلاع بیشتر ازفعالیت های طریقت مذکور می توان به پایگاه های اینترنتی زیر مراجعه کرد.
پایگاه های اینترنتی :
http://www.nur.gen.tr
http://www.risale-inur.org
http://www.nur.org
http://risaleler.com/
اقلیت های مذهبی ترکیه ؛
1.علویگری و بکتاشی گری
علویان و بکتاشی ها که بسیار نزدیک به هم هستند، به عنوان بزرگترین اقلیت ترکیه محسوب می شوند.آنها بدون اینکه از تشیع سخنی به میان آورند، عملا وجوه تصوف اسلامی آنرا نمایندگی می کنند.دردیداری که سال ها پیش با نامیک کمال زیبک وزیر فرهنگ وگردشگری دوران تورگوت اوزال ترکیه داشتم ، وی برجایگاه گسترده و والای علویت در قبل از جنگ میان شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی تاکید داشت.ازنظر او جنگ چالداران وشکت ایران موقعیت آنان را متزلزل کرد. آنها در روستا ها پناه گرفتند و قرن ها شرایط دشواری را تجربه کردند. نمی توانستند به عنوان علوی – بکتاشی در مساجد حضور پیدا کنند.از این رو، گذر زمان ، دوری از حوزه های فقهی و سخت گیری های دولت های سنی دست به دست داد که آنان به طور کلی ازهرگونه احکام فقهی شیعه فاصله بگیرند. به طوری که امروزه ، برای حفظ و بقای خود تلاش می کنند از فرهنگ علویت دفاع کنند. به بیان دیگر، دوست دارند خود را نه به عنوان یک مذهب، فرقه یا نحله بلکه به عنوان جزئی از فرهنگ آناتولی مطرح کنند. با این حال ، از نظر برخی از صاحب نظران جنبه های اخلاقی تصوف اسلامی در ابواب چهارگانه علویت دیده می شودکه عبارت است از شریعت،طریقت ،معرفت و حقیقت که هر کدام از آنها ده اصل دارد که در راس آنها به ترتیب ایمان ،توبه ،ادب و فروتنی قرار دارد (وضعیت اقلیت ها در ترکیه از منظر حقوق بین الملل ،دکتر احمد کاظمی ، ص 100)
وجه مشترک میان تشیع و علویت ترکیه علاقه آندو به دوازه امام است.علویان و بکتاشی ها علاوه بر امام علی(ع) به امام حسین (ع)نیز علاقه ویژه ای دارند. همچنین، کتابی به نام بویورک (فرمان ) دارند که منسوب به امام جعفر صادق(ع) است . بکتاشیه به آثاری از حاج بکتاش ولی توجه خاصی دارند که مقالات وی در راس آنهاست.علویان در همه ترکیه منتشرند با این حال، شهر های تونجلی ، چوروم ، استانبول ، آنکارا و مناطق کرد نشین از مراکز مهم سکونت آنهاست. با وجود قرابت اعتقادی میان آذری ها و بکتاشیه و علویان ، آذری ها عمدتا شیعه هستند و گرایشی به علویت ندارند.در مقابل، درصد ناچیزی از علویان به تشیع گرویده اند. همین امر ، به بدبینی و ایستادگی علویان در برابر تشیع افزوده است.از نظر برخی از آنان ، شیعیان به دنبال کاستن از جمعیت علوی در ترکیه هستند و همین امر را به عنوان تهدید قومیتی خود تلقی می کنند.
علویان به خاطر سختی هایی که از دولت های عثمانی دیده بودند ، بعد از تاسیس ترکیه نوین به آتاترک دلبستگی پیدا کردند.چرا که به دلیل نزدیکی عقاید و رفتار مدنی آنها به سکولاریسم و کمالیسم با برخورد نرم دولت های لائیک مواجه شدند. از این رو، همیشه ازحزب جمهوری خلق که مدافع سکولاریزم و اصول کمالیسم ترکیه است ، حمایت می کنند. با این حال، دولت اردوغان تلاش می کند، با اقدامات سازنده خود دیدگاه آنها را به سوی خود جلب کند که به نظر می رسد اندکی موفقیت پیدا کرده است.
یکی از بنیاد های مهم علویت بنیاد جم است.این بنیاد درسال 1995 تشکیل یافت..هدف ازتشکیل آن عبارت از آگاه سازی علوی ها ،دفاع ازحقوق شهروندی علوی - بکتاشی ،معرفی فرهنگ وباورهای علوی ، تلاش برای اقناع دولت برای تامین حقوق علویان به ویژه درحوزه های آموزشی،اعتقادی،فرهنگی وبرخورداری از امکانات دولت و...است.
این بنیاد خود را به عنوان طرفدار جمهوریت معرفی کرده است وگرایش سیاسی چپ ترکیه را تعقیب می کند.
رئیس بنیاد جم آقای پروفسور عزالدین دوغان است. مرکز بنیاد دراستانبول قراردارد ودرشهرهای مختلف ازجمله آنکارا شعبه دارد.
علویان علاوه بر بنیاد جم، درشهرها ومحیط های کوچک وبزرگ خانه های جمع (Cem evi ) نیزدارند که معمولا مراسم سماع واعتقادی خودرا درآنجا به عمل می آورند. درآنکارا نیز انجمنی به نام درگاه غازی حسین در بالای تپه ای قراردارد.علویان هرهفته ، یکشنبه در آن اجتماع می کنند و به اجرای مراسم دینی خود می پردازند. دراین انجمن زن و مرد در برابر دده که به مثابه روحانی دینی علویت تلقی می شود ، می نشینند و به دقت به موعظه اخلاقی او گوش فرا می دهند و آنگاه دست به دست داده داده سماع کنان در برابر دده مراتب احترام و خضوع خود را به جا می آورند.
یکی از احکام دینی مهم علویان و بکتاشیان گرفتن روزه است.اما آنها به جای ماه مبارک رمضان در ده روز اول ماه محرم به یاد امام حسین (ع) و سختی های او و یارانش در کربلا روزه می گیرند و در آخرین روز با خوردن غذایی به نام عاشوره که درآن گوشت به کارنرفته، پایان روزه را جشن می گیرند. گاهی از سراسر دنیا برای بزرگداشت آن دعوت به عمل می آورند.
شخصیت هایی چون حاج بکتاش ولی،یونس امره،پیرسلطان ولی ، کایگوسیز ابدال،قاراجا اوغلان، نیازی مصری، عاشیق ویسل، شاه اسماعیل وآتاترک محبوبیت ویژه ای نزد علویان دارند.
علویان علاوه بر تاکید به آزادی،محبت،صلح،انسانیت به دو اصل کلیدی: نخوردن حق مردم ، حاکم شدن بردست ،زبان وکمر اهمیت زیادی قائلند.
ملاحظه : با توجه به تاکید علویان بر حفظ هویت فرهنگی خود ، پیش شرط انس ، نزدیکی و آشنایی بیشتر آنان با تشیع از طرق آگاهی بخشی ، گردشگری و آموزش است.اعطای بورس تحصیلی به تعدادی از فارغ الحصیلان مقاطع کارشناسی و بالاتر می تواند به افزایش بلوغ دینی آنان کمک کند.
پایگاه اینترنتی: http://www.cemvakfi.org
2.شیعیان ترکیه
تشیع دوازده امامی که یکی از شاخه های اصلی مذاهب اسلامی است، در دو گرایش تصوفی و فقهی در منطقه وسیعی از جهان اسلام به ویژه خاورمیانه ظهور و بروز داشته است.این دو گرایش در آناتولی نیز به چشم می خورد.گرایش تصوفی در قالب بکتاشی، علوی و نصیری است.این گرایش تا زمان تشکیل دولت صفوی وجه غالب علاقه مندان اهل بیت در آسیای صغیر را تشکیل می داد.اما وقوع جنگ میان صفویه و عثمانی درزمان سلطان سلیم و شاه اسماعیل صفوی در محل چالداران اختلاف میان علویان و سنیان را تشدید کرد.همین امر، موجب فرار بسیاری از علویان به محیط های خلوت مانند روستاها شد. دراین میان ،گرایش فقهی نیز به عنوان تشیع اهل بیتی از زمان صفویه به این طرف به تدریج در آن خطه جغرافیایی نضج گرفت. نکته مهمی که در میان این دو گرایش دیده می شود وجود وجه تقابلی در نگرش ها و فعالیت های دینی آنهاست. به طوری که علویان و شیعیان جز در مراسم امام حسین اجتماع مشترکی ندارند. انجام فعالیت تقریبی میان این دو گرایش، نیازمند برنامه ریزی فکری و علمی زیادی است.امروزه ، علویان گسترش تشیع را به نفع خود نمی دانند برای اینکه احکام مشترک دینی میان شیعه و اهل سنت را به مثابه تهدیدی برای حذف خود ارزیابی می کنند.به بیان دیگر، آنان شیعیان و اهل سنت را به لحاظ فقهی نسبت به خود نزدیک تر می دانند.
شعیان ترکیه عمدتا آذری زبان ودرشهرهای قارص،اغدیر،استانبول ،آنکارا و...ساکن هستند.آمار دقیقی درمورد جمعیت آنان وجود ندارد،اما براساس تخمین هایی که وجود دارد، تعداد آنان بیش از 2میلیون نفر ارزیابی می شود.
شیعیان ترکیه، نقش وحضور چندانی درحاکمیت ندارند. اما غالبا در انتخابات طرفدار حزب حرکت ملی(M.H.P) به ریاست دولت باغچه لی هستند. در دولت کنونی ترکیه ، حزب حاکم عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان برای تشکیل حکومت مجبور به ائتلاف با حزب حرکت ملی شد.
شیعیان مراسم عبادی خودرا صرفا درمساجد شیعی برگزار می کنند و همین امر ، همدلی وهمبستگی آنان را تضمین کرده است.این درحالی است سازمان امور دیانت ترکیه که عمدتا حنفی مذهب است، تلاش می کند با کمک های خود زمینه جذب شیعیان را به سوی خود فراهم کند که دراین میان ، بین آنان اختلاف نظر جدی وجود دارد.چرا که عمده شیعیان دریافت کمک مالی از دولت وسازمان دیانت را موجب از دست دادن استقلال خود تلقی می کنند.
شیعیان ترکیه به لحاظ سطح آگاهی های دینی نسبتا ضعیفند و علمای فعال نیز به دلیل ضعف علمی شان نتوانسته اند آگاهی های دینی آنان را ارتقا ببخشند.وانگهی، نبود مدارس و حوزه های دینی مستقل شیعی در ترکیه سبب دوری آنان از محافل علمی و فکری شده است.هیچ دانشکده الهیاتی در دانشگاه های ترکیه به آموزش فقه و مبانی کلامی تشیع نمی پردازد و همین امر ، به فاصله میان شیعه و اهل سنت دامن می زند.این در حالی است ایجاد کرسی های مذهبی تشیع در دانشگاه های مطرح می تواند جایگاه واعتبار آنان را تقویت کند.
متاسفانه، هیچ وقت مراجع عالی شیعه دراندیشه دینی مردم ترکیه تاثیرگذار نبوده است واین خلاء بزرگ تقریبی با وجود علمای موجود جبران نشده است. از این رو، می طلبد حوزه های دینی جمهوری اسلامی ایران و عراق برای فعالیت های دینی خود تعریف جدیدی داشته باشند.همکاری علمی با مدارس و دانشکده های الهیات ترکیه نکته قوت حوزه های علمیه ایران خواهد بود.
گفتنی است عمده فعالیت های علمی شیعیان دراستانبول متمرکز است.انتشارات کوثر نقش زیادی درترجمه وانتشار آثار شیعی دارد. ترجمه وانتشار المیزان به زبان ترکی استانبولی از جمله آنهاست. انتشارات علی طاها نیز به انتشار آثار شیعی همت می گمارد رئیس آن اقای ح.عبدالله توران است.
سایت کربلا نت نیز مطالب خوبی درمورد امام حسین (ع) وحادثه کربلا دارد.همچنین ،پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه اهل بیت (ع) امکان استفاده ازکتب شیعی را به صورت آن لاین فراهم می کند.
دوشخصیت برجسته کوثر آقایان موسی آیدین و قدیر آکاراس از فعالان شیعی هستند.آقای موسی آیدین علاوه بر استانبول درآنکارا وقیریک قلعه نیز فعالیت های دینی خوبی دارد . غالب شرکت کنندگان درجلسات او از قشر جوان هستند.
درکنار انتشارات کوثر، زینبیه استانبول نیز فعالیت های دینی قابل توجهی دارد.این مرکز به ریاست شیخ صلاح الدین اوزگوندوز اداره می شود. امکانات زینبیه قابل توجه است. آیت الله سیستانی نیز از مجموعه فوق پشتیبانی مادی و معنوی می کند.
پایگاه اطلاع رسانی زینبیه درزمینه های مختلف فعال است و مطالب خودرا به زبان های ترکی ،آذری، فارسی ،انگلیسی ،فرانسه وآلمانی عرضه می کند. آقای اوزگوندی درمحافل عمومی ترکیه به عنوان رهبر مذهبی شیعیان آن کشور مطرح می شود. این در حالی است با جمهوری اسلامی ایران زاویه دارد. وی انتظار دارد که جمهوری اسلامی ایران نیز ایشان را به عنوان رهبر دینی شیعیان آناتولی بشناسد.این درحالی که نقطه نظرات متفاوت وی زمینه ساز چنین موقعیتی نمی شود.ضمن اینکه به لحاظ علمی نیز از وجاهت و جایگاه والایی برخوردار نیست.با این حال، دولت ترکیه ایشان را به عنوان فرد اول اهل بیت ترکیه می شناسد و همین امر ، موجب نزدیکی بیشتر وی به دولت شده است.
به نظر می رسد جمهوری اسلامی ایران در عمق بخشی به فعالیت های علمی ، فکری و دانشگاهی شیعیان ترکیه موفق نبوده است.اعطای بورس تحصیلی دانشگاه های جمهوری اسلامی ایران برای علقه مندان اهل بیت در گرایش های مختلف الهیات از راه های تقویت علمی دانشگاهی آنان در دراز مدت ارزیابی می شود.
مساجد شیعیان:
درشهر آنکارا دومسجد شیعی به نام های "محمدیه" و"الله اکبر" ونیز مسجد دیگری درشهرسینجان که در نزدیکی آنکارا قراردارد،وجود دارد.همچنین،بنیاد باب عالی به فعالیت های شیعی مشغول است.روحانی برجسته این بنیاد آقای موسی آیدین است. وی در شهر کریک قلعه نیز همچون باب عالی فعالیت هایی دارد.
درشهر استانبول، نزدیک به 38 مسجد اهل بیت وجود دارد. مسجد والده یکی ازمساجد استانبول است که عمدتا ایرانیان مقیم ازآن بهره می برند. مجموعه فرهنگی بزرگی دراستانبول ساخته می شود که علاوه برمسجد باشکوهی فعالیت های فرهنگی،تجاری وتلویزیونی نیز خواهد داشت.این مجموعه با حمایت نماینده آیت الله سیستانی و تلاش صلاح الدین اوزگوندوز و کمک های مادی شیعیان ساخته می شود.
پایگاه های اینترنتی اهل بیت به زبان ترکی استانبولی :
http://www.kevsernet.com
http://www.zeynebiye.com
http://www.caferilik.de
http://ehlibeytkutuphanesi.tripod.com
http://www.kerbela.net
http://www.alevisesi.com
http://www.iqraa.de
http://www.al-mehdi.com.tr.tc
http://www.kerbela.4t.com
http://www.asura.com.tr.tc
3.وهابیت و جایگاه آن در ترکیه
ظهور و گسترش وهابیت به دوره حاکمیت عثمانی ها بر سرزمین حجاز بر می گردد. زمانیکه اندیشه های محمد بن عبدالوهاب توسط محمد بن سعود حاکم دریه (از شهرهای حجاز) مورد پسند قرار گرفت و چهره ای سیاسی به خود گرفت. (سال 1744 میلادی). در حالیکه پسر عبدالوهاب اندیشه های خود را با تکیه بر قدرت امیر دریه ترویج می کرد، زمینه ی حاکمیت این تفکرات در کل حجاز فراهم می گشت. زیرا وی معتقد بود که انسانها آلوده به شرک هستند و لذا جان و مال آنان را برای پیروان خود حلال می دانست. امیر محمد ابن سعود از قبل این فتوا غنائم زیادی بدست آورده و توانست قلمرو حاکمیت خود را گسترش دهد. پس از مرگ او (1766.م) فرزندش عبدالعزیز به توسعه قلمرو آل سعود ادامه داد. تا اینکه در آغاز قرن نوزدهم میلادی (1811.م) حکومت خاندان سعود توانسته بود قلمرو خود را از حلب تا اقیانوس هند و از خلیج فارس تا دریای سرخ گسترش دهد، در حالکیه مروج اعتقادات محمد بن عبدالوهاب بود.
پس از آنکه وهابیت موجودیت خود را به عنوان یک مسئله جدی در برابر عثمانی نشان داد، مراد دوم پادشاه عثمانی، محمدعلی پاشا حاکم مصر را مأمور حل این مسئله کرد. محمد علی پاشا سپاهیان خود را به فرماندهی فرزندش توسون پاشا برای سرکوبی وهابیها گسیل داشت و توسون پاشا توانست مکه، مدینه و طائف را از وجود وهابیها پاکسازی کند (1813-1812.م). تعقیب و سرکوبی وهابیها همچنان ادامه داشت تا اینکه سرانجام محمد عاکف پاشا فرمانده ارتش عثمانی، عبدالله پسر عبدالعزیز و فرزندان او را اسیر کرده و به استانبول فرستاد. با به داور آویخته شدن عبدالله و فرزندانش در استانبول (17 دسامبر 1819) دور اول فعالیتهای وهابیت در قلمرو عثمانی تقریبا تمام شده تلقی گردید.
ترکی بن عبدالعزیز ابن سعود که توانسته بود از با فرار از اعدام جان سالم به در ببرد، پس از بازگشت به حجاز فعالیت خود را در منطقه نجد مجددا آغاز کرد. این دوره را که از 1821 تا 1891 ادامه داشت، دور دوم نهضت وهابیت می نامند. وی موفق شد در این منطقه دولتی وهابی را تشکیل دهد. حکومت وهابی خاندان سعود طبق معاهده ای که با فرماندار وقت انگلیس در هندوستان انجام داد، توانست حاکمیت خود را بر مناطقی از حجاز از جمله : نجد، حصا، قطیف و جبیل رسمیت ببخشد. براساس این توافق وی این مناطق را به صورت ارث بین فرزندانش تقسیم کرده و مقرر شد ولیعهد منتخب او به انگلسی ها پایبند باشد.
پس از جنگ جهانی اول که منجر به شکست عثمانیها شد، وهابیها مناطق حائل، طائف، مکه، مدینه و جده را نیز به قلمرو خود الحاق کردند (1926-1921) و عبدالعزیز ابن سعود به عنوان پادشاه نجد و حجاز به رسمیت شناخته شد (1926). در 20 مه 1927 نیز براساس معاهده جده با دولت بریتانیا، رسما استقلال کشورش را اعلام نمود. بدین ترتیب عبدالعزیز ابن سعود به عنوان پاشاه عربستان سعودی تمام مناطق حجاز را تحت حاکمیت خود درآورد. این دولت از آن روز تاکنون همچنان بر منطقه حجاز و حرمین شریفین حکمرانی می کند و اندیشه های وهابی در عربستان محور شریعت اسلام را تشکیل می دهد.
دولت عربستان با تأسی از تفکر وهابی تمامی مظاهر اسلامی مانند بارگاه ائمه اهل بیت(ع) را که در دوره عثمانی از عزت و عظمت ویژه ای برخوردار بود، از بین برد. همچنین قلاع و بناهای تاریخی بازمانده از دوره عثمانی را به دو دلیل؛ اول به دلیل مخالفت تعالیم وهابیت با آن و دوم به دلیل پاک کردن آثار عثمانی از این کشور تخریب کرد. دولت ترکیه و مردم این کشور بارها مراتب اعتراض و ناراحتی خود را از این موضوع به اطلاع حکام سعودی رسانده اند اما ترتیب اثری بدان داده نشده است.
موضوع دیگری که در عدم موفقیت رشد اندیشه های وهابیت در ترکیه نقش مؤثری دارد، وجود ریشه های قوی تصوف در این کشور است. به گونه ای که تصوف و گرایشات صوفیانه جزء لاینفک اعتقادات مردم ترکیه محسوب می گردد. روایت معروفی در میان مسلمانان ترکیه در افواه وجود دارد مبنی بر اینکه کسی که شیخ نداشته باشد، شیخش شیطان است. لذا سرزمین آناطولی در طول تاریخ مهد طریقتهای بزرگی مانند : مولویه، بکتاشیه، علویگری و نقش بندیه بوده است. طریقت نورجیه که در حال حاضر از قویترین گروههای تصوفی اهل سنت در ترکیه محسوب می شود، به دلیل ارادت بنیانگذار آن یعنی بدیع الزمان سعید نورسی به اهل بیت (ع) دارای وجوه مشترکی با تشیع و وجوه متضاد با وهابیت است.
با توجه به پیشینه روابط حکام آل سعود با دولت عثمانی و وجود کینه و دشمنی تاریخی بین مردم و دولتهای دو کشور، طبعا نمی توان انتظار داشت که اندیشه وهابی که به عنوان مذهب رسمی دولت عربستان قلمداد می شود، بتواند در بین مردم ترکیه جایگاهی محکم داشته باشد. زیرا علما و نویسندگان مسلمان ترکیه همواره وهابیت را جریانی خطرناک برای جهان اسلام میدانند.
اما یادآوری این نکته نیز ضروری است که عنوان «وهابی» صفتی است که سایر مسلمانان به پیروان اندیشه های محمد ابن عبدالوهاب داده اند و خود آنها نه تنها این عنوان را مورد استفاده قرار نمی دهند، بلکه از بکار بردن آن توسط دیگران نیز به شدت خشمگین می شوند. بیشتر وهابیها از واژه «سلفی» به عنوان صفت برای بیان عقاید خود استفاده کرده و سعی می کنند فعالیتهای خود را در قالب عناوین، تشکلها و گروههای دیگر تحقق ببخشند.
صرف نظر از اختلافات تاریخی میان ترکان و اعراب سعودی و تأثیر تصوف در آناطولی، افکار و عقاید ابن تیمیه که منبع و منشاء اصلی اندیشه های سلفی یا همان وهابی محسوب می شود، در میان علما و بالطبع مردم ترکیه کم و بیش به چشم می خورد هرچند که موضع گیری آنها به شدت وهابیون عربستان نیست. مواردی از قبیل : مخالفت با توسل، طلب شفاعت از پیامبر و ائمه و یا اولیاءالله، حمایت از اندیشه ی شایع (اتهام شرک) درباره تشیع و مانند آن. اما جریانات دیگری نیز درصدد دامن زدن به این تفکرات و گسترش آن هستند که در برخی موارد موفقیتهایی نیز بدست آورده اند.
وهابیگری و سلفی گری به طور مشخص از سال 1970 میلادی با حزب التحریر و سازمانهای مشابه به عنوان یک مدل فکری وارد ترکیه شد. با اینکه در ابتدا یک حرکت فکری محسوب می شد، اما بعدها ادامه دهنده راه جماعتها، فرقه ها و طرز فکرهایی شد که بیشتر در سرزمینهای عربی جریان داشت. به عبارت بهتر فعالیتهای خود را به عنوان نماینده غیر رسمی این مکاتب در ترکیه ادامه داد. «مجله خلافت» ارگان تبلیغاتی حزب التحریر می باشد که در ترکیه به صورت اینترنتی با مخاطبان خود در ارتباط می باشد.
ناشران کتب وهابی در ترکیه
محمد امین آکین اولین کسی بود که انتشارات «مدارک» را با تکیه بر طرز تفکر سلفی در آنکارا بنیان گذاشت. این ناشر با انتشار کتابهای تألیفی و ترجمه ای مبلغ و مبتکر شعارهای ضد شیعی در ترکیه به شمار می رود. سایر ناشرانی که کتب وهابی و سلفی را در ترکیه منتشر می کنند :
انتشارات پینار در استانبول : کلیات آثار ابن تیمه را منتشر کرده است. انتشارات توحید در استانبول : آثار ابن تیمیه را به همراه زندگینامه او اثر محمد ابوزهرا که از مدافعان سرسخت اندیشه های ابن تیمیه می باشد، چاپ و منتشر نموده است. انتشارات اسلام اوغلو در استانبول : که کتاب زندگی، افکار و آثار ابن تیمیه را منتشر نموده است. این کتاب نوشته محمد ابوزهرا بوده و توسط نصرالدین بول اللی و وجدی آکیور به زبان ترکی ترجمه شده است. انتشارات هلال ، درگاه واشاره در استانبول از جمله ناشرانی هستند که برخی از آثار ابن تیمیه و یا کتابهایی در باره افکار و عقاید وی منتشر کرده اند.
همچنین یک مرکز تحقیقاتی به نام بنیاد تحقیقاتی فرهنگی و علمی (ایلکاو) فعالیتهایی در اشاعه اندیشه های وهابی انجام می دهد. ریاست این مرکز با محمد پاماک نویسنده اسلامگرای ترک می باشد. همچنین یک سایت اینترنتی ((http://www.ilkav.org به عنوان ارگان تبلیغاتی این مرکز فعالیت می کند. این مرکز نگاه مثبتی نسبت به ایران ندارد.
شخصیتهایی مانند فیض الله بیر ایشق و یارپوزی و پیروان وی در استانبول، فردی به نام شمس الدین حوجا در ملاتیه و دیاربکر از جمله کسانی هستند که به ترویج اندیشه های وهابی و سلفی می پردازند. کتاب «آنچه شیطان را عصبانی کرد»، نوشته فیض الله بیر ایشیق ، در سال های گذشته یکی از پرفروش ترین کتابی وهابی در ترکیه بود. (نگاهی به ترکیه ، 66-365، علی حکیم پور)
وضعیت اقلیت های دینی در ترکیه ؛
بیشتر اقلیت های دینی ترکیه از میان ارمنی های ارتدوکس هستند و در رتبه بعدی یهودیان قرار دارند. در گزارش چند سال پیش وزارت خارجه ترکیه که از شبکه خبری « ترک خبر » منتشر شد ، شمار اقلیت های دینی ترکیه 89 هزار نفر اعلام شد.
در این گزارش با اشاره به این که در ترکیه 60 هزار ارمنی، 25 هزار یهودی و نزدیک به سه الی چهار هزار نفر نیز مسیحی ارتدوکس وابسته به پاتریکخانه فنر ( کلیسای فانوس ) وجود دارد، آمده است : تعداد 270 کلیسا، صومعه و کنیسه متعلق به این اقلیت ها در سطح کشور فعالیت دارد.
بنا به گزارش یاد شده از 60 هزار ارمنی در ترکیه، 45 هزار نفر آنان در استانبول زندگی می کنند و افراد وابسته به این اقلیت ترکیه علاوه بر پاتریکخانه ارمنی ها در استانبول دارای 55 کلیسا می باشد.
ارمنی های ترکیه دارای یک کودکستان، 17 دبستان و پنج دبیرستان هستند و در این اماکن در مجموع دو هزار و 906 دانش آموز به تحصیل اشتغال دارند. تعداد آموزگاران شاغل در مدارس ارمنی ترکیه نیز 488 نفر می باشد.
گزارش مذکور افزوده است: تعداد اوقاف متعلق به ارمنی های ترکیه 52 فقره است و ارمنی های این کشور پنج روزنامه و یک مجله منتشر می کنند.
از 25 هزار یهودی ترکیه نیز 22 هزار نفر از آنان در استانبول زندگی می کنند. تعداد کنیسه های یهودیان ترکیه نیز طبق گزارش وزارت خارجه ترکیه، 36 باب است و آنان دارای یک کودکستان، یک دبستان و یک دبیرستان هستند و در مدارس یاد شده در مجموع 522 دانش آموز به تحصیل اشتغال دارند. تعداد آموزگاران مدارس یاد شده نیز 76 نفر می باشد. تعداد اوقاف متعلق به یهودیان ترکیه 18 فقره است و این اقلیت نیز دارای یک بیمارستان متعلق به خود هستند و یک روزنامه یهودی که به زبان های عبری و ترکی منتشر می شود هم در ترکیه فعالیت دارد.
ریشه یهودیان ترکیه به یهودیان « سفارادیم» بر می گردد.یهودیانی که به دلیل گردن ننهادن به آیین کاتولیک مجبورشدند در اواخر قرن پانزدهم که با حمایت سلطان بایزید عثمانی مواجه شد، از اسپانیا و پرتقال به آن سرزمین مهاجرت کنند. دفتر مرکزی خاخام های ترکیه که در نزدیکی کنیسه « نوه شالوم» قرارگرفته است، یکی از مهمترین ساختمان های یهودیان ترکیه است.(وضعیت اقلیت ها در ترکیه ازمنظر حقوق بین الملل ، ص 106-7 ، دکتر احمد کاظمی)
ناگفته نماند یهودیان ترکیه از نظر مادی در موقعیت بسیار مناسبی قرار دارند. شرکت ها و فروشگاه های زنجیره ای فراوانی دارند. هلدینگ رحمی کچ که از ثروتمندان آن کشور محسوب می شود ،گرایش یهودی دارد.فروشگاه های زنجیره ای زیادی ؛ ازجمله میگروس ( Migros ) به هلدینگ مذکور وابسته است.
بنا به گزارش وزارت خارجه ترکیه، تعداد جماعت مسیحیان ارتدوکس ترکیه که از پاتریکخانه فنر استانبول پیروی می کنند سه الی چهار هزار نفر می باشد.
نزدیک به تمامی جماعت یاد شده در استانبول اقامت دارند و 15 دبستان و شش دبیرستان نیز متعلق به آنان است که در این مدارس 217 دانش آموز توسط 103 آموزگار تحت تعلیم و تربیت قرار دارند.
ارتدوکس های ترکیه دارای 75 فقره اوقاف هستند و یک روزنامه متعلق به این گروه نیز همه روزه منتشر می شود. تعداد کلیساهای متعلق به ارتدوکس های ترکیه در مجموع 108 باب است که از این کلیساها 90 کلیسا فعالیت دارند. یک بیمارستان هم متعلق به ارتدوکس های ترکیه فعالیت دارد.
بنا به این گزارش، نزدیک به 60 هزار تبعه ترک ارتدوکس نیز در حال حاضر در یونان زندگی می کنند.
وزارت خارجه ترکیه در این گزارش با تاکید بر این که جهان شمولی پاتریکخانه فنر استانبول به رسمیت شناخته نخواهد شد، بر این نکته که این وزارتخانه به اطلاق لفظ پاتریک جهان شمول از سوی پاتریک بارتلمئوس (پاتریک اعظم پاتریکخانه فنر استانبول ) در خارج از کشور اعتراضی نکرده ، تاکید شده است.
در این گزارش همچنین آمده است، در حال حاضر امکان بازگشایی مدرسه علوم دینی متعلق به ارتدوکس ها در جزیره هیبلی نیز موجود نمی باشد.
پیروان پاتریکاخانه فنر در استانبول در رقابتی سخت با ارتدوکس های سایر نقاط جهان از جمله روسیه معتقدند که "پاتریکخانه فنر" در استانبول مرکز ارتدوکس های جهان است و این کلیسا و پاتریک اعظم آن وضعیتی جهان شمول دارد. (نگاهی به ترکیه ، علی حکیم پور، ص 367-369)
جریانهای آموزشی دینی ترکیه؛
با توجه به اینکه تحول یکی از عناصر اصلی آموزش شمرده می شود، میان تحول اجتماعی و آموزش رابطه تنگاتنگی وجود دارد. این ارتباط از ویژگی دوگانگی برخوردار است. یعنی همانگونه که تحولات اجتماعی نتیجه گسترش آموزش است، آموزش نیز مسیر تحولات اجتماعی را هموار می سازد.
در دولت عثمانی نظام آموزش آن بردین که یک نهاد مهم اجتماعی به حساب می آمد، استوار بود.هزینه آموزش از طرف نهادهای دینی تامین می شد و مقامات دینی مراحل آموزش را کنترل می کردند. نظام آموزش عالی پس از قرن شانزدهم روی به قهقرا گذاشت. در این دوره بسیاری از علمای اسلامی را عقیده بر این بود که همه حقایق در قرآن موجود است و هدف آموزش باید به توجه کامل قرآن معطوف گردد. در نتیجه توجه به علوم طبیعی کاهش یافت و مدارس وظیفه رسالت اصلی خود را فراموش کردند.
نوسازی نهادهای نظامی در دوره عثمانی مقدمه نوسازی بقیه نهادها از جمله نهاد آموزش بود.احداث وزارت معارف نخستین قدمی بود که در این راه برداشته شد.با احداث این وزارتخانه مدارس فنی شروع به کار کرد و تحصیل در مدارس ابتدائی مجانی شد.
اصلاح طلبان و نوگرایان عثمانی این بار آموزش را وسیله پیشرفت می دیدند.احداث مدارس مختلف در سرزمین عثمانی به سرعت ادامه یافت و برنامه آموزش اروپایی در این مدارس پیاده شد. از این جمله بودند دبیرستان غالطه سرای که برنامه مدارس فرانسه را تعقیب می کرد و آکادمی های طبیه و عسکریه که عوامل اساسی در تحقق اصلاحات به حساب می آمدند.
دولت عثمانی می خواست با نوآوری در آموزش قدرت خود را حفظ کند. در اوایل قرن بیستم و در آستانه انقلاب جمهوریت دو نوع آموزش رقیب در ترکیه جریان داشت. یکی از این دو از آموزش دینی و جهان بینی دینی حمایت می کرد و دیگری از لائیسم، اثبات گرایی و ماده گرایی غرب جانبداری می کرد.
نخستین اقدام جدی در امپراتوری عثمانی در مورد اصلاح آموزش در دوره سلطان محمود دوم صورت گرفت. بر اساس فرمانی که از سوی وی صادر شد، ارائه آموزش ابتدایی جزو وظایف دولت قرار گرفت.با تعیین نخست وزیر معارف و کمیسیون " مجلس معارف موقت " (1869) تاسیس دارالفنون پیشنهاد شد."نظارت مکاتبت عمومیه "که در حقیقت هسته اصلی وزارت آموزش ملی را تشکیل می دهد در سال 1847 احداث شد.
با صدور " نظامنامه معارف عمومیه " (1869) آموزش نهادینه شد و در چهار مرحله صبیان، رشدیه، عدادی و عالی قرار گرفت.
پس از مشروطیت دوم (1908) به منظور تجدید نظر در آموزش ابتدایی، قانون تدریسات ابتدائیه تصویب شد که بر اساس آن آموزش 6 ساله ابتدایی شکل اجباری و مجانی به خود گرفت.
با تاسیس جمهوریت (29 اکتبر 1923) که نقطه عطفی در تاریخ ترکیه شمرده می شود، آموزش نیز گسترش یافت. زمامداران حکومت نقش مهمی بر عهده آموزش گذاشته بودند و می خواستند از طریق آموزش، نظام ارزشها، طرز زندگی و اندیشه سابق را از میان بردارند. این آموزش همچنین می خواست آرمان آتاتورک گرایی را گسترش دهد و ملت را بصورت افرادی درآورد که از جهان بینی دینی و سنتی دست کشیده، روی به غرب و ارزشهای غربی آورده اند. در نتیجه در فاصله سالهای 1923 تا 1946 آموزش بصورت رکن مهم تحولات اجتماعی و فرهنگی کمالیسم درآمد.
توحید تدریسات
مجلس در نشست 3 مارس 1924 ضمن حذف وزارت شرعیه و اوقاف وتاکید بر خروج اعضای خاندان عثمانی از کشور، قانون شماره 430 توحید تدریسات را تصویب کرد.
با تصویب قانون توحید تدریسات ساختار دوگانه مکتب ـ مدرسه (آموزش دینی ـ آموزش لائیک) از بین رفت و با حذف تکثر قدرت در آموزش، همه مدارس اعم از مدارس مسلمانان و غیر مسلمانان به وزارت معارف وابسته شدند. وقتی مدارس دینی بسته شدند، آموزش دینی به تدریج به بوته فراموشی سپرده شد و برنامه ها و کتابهای درسی موجود با توجه به اصول مورد قبول رژیم جدید مورد تجدید نظر قرار گرفت.
در جریانهای سالهای 1923 تا 1946 اصلاحات آموزشی به شدت ادامه یافت.الفبای لاتین جای الفبای عربی نشست (1928)، خانه های خلق (1932) ارتباط میان طبقه روشنفکر را با توده ملت برقرار کردند و انستیتوهای روستایی که در سال 1937 شروع به کار کرده بودند، نقش بسیار مهم در تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایفا کردند .
با تصویب قانون توحید تدریسات نظام آموزشی کشور شکل لائیک به خود گرفت. حکومت می خواست بدین وسیله موانعی را که از عثمانی به ارث رسیده بود از میان بردارد و صداقت به اصول جمهوریت را به فرزندان کشور تلقین کند.
روی گردانی از آموزش دینی ( که با بسته شدن مکتب ها شروع شده بود)، با بخشنامنه اول فوریه 1949 شکسته شد. قرار شد درسهای دینی و اخلاق وارد برنامه مدارس شود. بدین ترتیب نخستین رخنه در آموزش لائیک پیدا شد. وقتی درسهای دینی وارد برنامه مدارس شدند،احتیاج به تربیت افرادی که بتوانند این درسها را تدریس کنند، پیش آمد.در نتیجه بر تعداد مدارس امام ـ خطیب افزوده شد. ( نگاهی به ترکیه ، علی حکیم پور ، ص 114-117)
مدارس امام خطیب
عثمانی ها در سال 1913 در چهارچوب برنامه " اصلاح مدارس " به احداث نخستین مدرسه تربیت مبلّغ دینی با عنوان " مدرسه الائمه و الخطبا " دست زدند. این مدرسه در حقیقت هسته اصلی مدارسی بود که بعدا" به نام مدارس امام خطیب شهرت یافتند. درست سیزده روز پس از تصویب قانون توحید تدریسات، بخشنامه ای که از طرف وزارت معارف وقت صادر شد، نقطه پایان بر کلیه مدارس از جمله " مدرسه الائمه و الخطبا " گذاشت. ماده 4 قانون توحید تدریسات پیش بینی کرده بود که در 29 مرکز، مدارس چهارساله امام ـ خطیب احداث گردد. قرار بود در این مدارس قرآن کریم، غنا (موسیقی)، تفسیر، حدیث، علم توحید، درسهای دینی، زبان عربی، فن خطابت و ارشاد، اخلاق، معلومات وطنیّه و زبان ترکی به دانش آموزان یاد داده شود.
نخستین فارغ التحصیلان این مدارس از سال تحصیلی 55 ـ 1954 به بعد به تحصیلات خود در دوره دبیرستان این مدارس ادامه دادند. در برنامه مدارس امام ـ خطیب 40 درصد به درسهای حرفه ای و 60 درصد به درسهای فرهنگی اختصاص یافته بود.
برای اینکه فارغ التحصیلان مدارس امام ـ خطیب امکان ادامه تحصیل در مؤسسات آموزش عالی به دست بیاورند، در سال 1959 به گشایش انستیتوی عالی اسلام در استانبول دست زده شد.بر اساس مفاد قانون شماره 2547 مورخ 4 نوامبر 1981 و مصوبه هیأت دولت (20 ژوئیه 1982) قرار شد این مدارس تا زمانیکه به شکل دانشکده های الهیات درآیند، تنها فارغ التحصیلان مدارس امام ـ خطیب را بپذیرند
ساختمان مدارس امام ـ خطیب از همان آغاز اکثرا از سوی خود مردم ساخته می شد. بر اساس تحقیقی که در سال 1995 صورت گرفته از مجموع 400 ساختمان مدرسه امام ـ خطیب 263 مدرسه را انجمنها و موقوفه جات ساخته اند.
بعد از کودتای 1960 پیشنهاد شد جلوی فعالیت این مدارس در شهرهایی جز استانبول ، آنکارا ، ازمیر و ارزروم گرفته شود، پیشنهاد به مورد اجرا گذاشته نشد و در دوره نخست وزیری عصمت اینونو علاوه بر تاسیس اداره کل آموزش دینی، مدرسه جدیدی در بورسا احداث گشت.
در دوره نخست وزیری سلیمان دمیرل(1965) اقداماتی صورت گرفت که فارغ التحصیلان مدارس امام ـ خطیب بتوانند در دانشگاهها و مدارس عالی ادامه تحصیل دهند. این جریان افزایش تعداد مدارس امام ـ خطیب و دانش آموزان این مدارس را در پی آورد.
مدارس امام ـ خطیب از همان آغاز همیشه مورد توجه مردم بودند. بعضا با استفاده از این مدارس به سیاستگذاری های موافق و مخالف دست زده می شد، ولی این مدارس همواره در قبال گرایشهای سیاسی بیطرفی خود را حفظ کردند.مع الوصف در دوره های بعد از دهه 1980 بعضی محافل سیاسی به استفاده از این مدارس در راستای اهداف خود متوسل شدند.در نتیجه مدارس امام – خطیب به ویژه از اواخر دهه 90 جوّ سیاسی کشور را اشغال کردند.در نتیجه همانگونه که بخش متوسطه این مدارس تعطیل شد، ضریبی که در مسابقات ورودی دانشگاه ها برای فارغ التحصیلان مدارس امام ـ خطیب در نظر گرفته شده است، جلوی ادامه تحصیل آنان در مؤسسات آموزش عالی جز دانشکده های الهیات را گرفت . اما اکنون فارغ التحصیلان مدارس امام خطیب بدون مشکل می توانند در سایر رشته های دانشگاهی نیز کنکور بدهند. رجب طیب اردوغان مهمترین شخصیت سیاسی ترکیه است که از مدارس امام خطیب فارغ الحصیل شده است.
براساس آمار سال 2013-14 تعداد فارغ الحصیلان مدارس امام خطیب 450969 نفر بوده است. امروزه فارغ التحصیلان امام خطیب نقش زیادی در اداره امور دینی و مساجد ترکیه ایفا می کنند. ( ویکی پدیای ترکی ، مدرسه امام خطیب )
ملاحظات
1.مدارس امام خطیب و دانشکده های الهیات متولی و دوستدار علوم دینی ترکیه هستند. معمولا مدرسان آنها افراد مطلعی هستند و در مقام مقایسه با بسیاری از مراکز دینی کشورهای اسلامی از جایگاه شایسته تری برخوردارند.
2.به نظر می رسد باید تمهیداتی جدی اندیشید که تعاملات و همکاری های علمی حوزه های علمیه ، دانشگاه مذاهب اسلامی، جامعه المصطفی و دانشکده های الهیات جمهوری اسلامی ایران افزایش یابد. از این طریق، از یک سو تجارب فکری و علمی مراکز آموزشی دینی ایران و ترکیه افزایش می یابد و از سوی دیگر، این تعاملات زمینه ساز رفع سوء تفاهمات و تقریب دینی آنها می شود.
وضعیت کرسی های اسلام شناسی در ترکیه ؛
مصطفی کمال (آتاترک) در سال 1923 در اثنای دیدارش از شهر قونیه در جمع دانش آموزان مدرسه دارالخلافه حاضر شد و جمله ای گفت که به عقیده برخی نشاندهندة رضایت وی از وجود مدارس دینی در ترکیه بود و زمینه تأسیس مکاتب امام خطیب را فراهم کرد : «با خوشحالی می بینم که وزارت آموزش و پرورش توجه جدی به آموزش دینی دارد، ان شاءالله از بین شما فارابی ها و ابن سیناها تربیت خواهد شد» . با تصویب قانون تدریسات توحیدی توسط مجلس ملی ترکیه در سال 1924 برای اولین بار زمینه تأسیس 27 مکتب امام خطیب هموار شد. برخی از دروس این مکاتب عبارت بودند از : قرآن کریم، تفسیر، علوم توحیدی، جغرافی، حساب، ریاضی، جانور شناسی، گیاه شناسی، دروس دینی، معنویات، اخلاق، زبان ترکی، فیزیک و شیمی، معلومات حفظ الصحه (بهداشت)، تربیت بدنی، ادبیات ترک، فن خطابه، زبان عربی و تاریخ. 6 سال بعد یعنی در سال 1928 مکاتب امام خطیب بتدریج تعطیل گردید، بگونه ای که در سال 1932 تقریبا فعالیت تمامی آنها متوقف شد.
حذف مکاتب امام خطیب از سیستم آموزشی ترکیه به مرور مشکلاتی را در زمینه صدور فتوا، برگزاری نماز میت و مانند آن بوجود آورد. به گونه ای که بعد از 20 سال دانش آموزان هیچگونه اطلاعاتی از دین نداشتند، کسی را برای ادای نماز میت پیدا نمی کردند. با ادامه این وضعیت در سال 1951 مجدا اجازه تأسیس مدارس دینی به تعداد محدودی در 7 شهر و با نام مدارس امام خطیب در مقطع ابتدایی داده شد. در سال 1955 دوره سه ساله راهنمایی نیز بدان اضافه گردید و بدین ترتیب دوره تحصیل در مدارس امام خطیب به هفت سال افزایش یافت. در سالهای بعد بتدریج به تعداد این مدارس افزوده شد و به 500 باب در مناطق مختلف ترکیه رسید. در سال 1957 انستیتوهای عالی اسلامی به عنوان ادامه مدارس امام خطیب ایجاد گردید.
انستیتوهای عالی اسلامی در واقع پیشینه دانشکده های الهیات بودند که در اواخر دهه 50 به همت عدنان مندرس نخست وزیر فقید ترکیه تأسیس گردید. بر اساس جمله ای که از عدنان مندرس نقل شده می توان گفت که این انستیتوها بخش عالی مدارس امام خطیب بوده اند. به نوشته روزنامه زمان عدنان مندرس در مواجهه با موانعی که در مسیر تأسیس این انستیتوها وجود داشت می گوید : «حتی اگر به قیمت جانم هم تمام شود، بخش عالی مدارس امام خطیب را ایجاد خواهم کرد.»
مندرس پس از کش و قوس های فراوان و مخالفتهای بسیار سرانجام توانست در سال 1957 با تغییر وزیر آموزش ملی انستیتوی اسلامی استانبول را بگشاید. این انستیتو با 59 دانشجو کار خود را آغاز کرد. اما سه سال بعد در روز 27 مه 1960 با یک کودتای نظامی از کار برکنار و پس از محاکه در دادگاه به اتفاق 14 تن از همفکرانش به جرم خیانت به وطن به اعدام محکوم گردید و در بامداد روز 17 سپتامبر 1961 به دار آویخته شد.
انستیتوهای عالی اسلامی در سال 1982 به دانشکده های الهیات تبدیل شدند. تبدیل شدن این مراکز به دانشکده های الهیات باعث گردید که آموزش های دینی به سطح آکادمیک ارتقا یابد و بخشها و رشته های مختلفی ایجاد گردد. وقفه ی طولانی که در آموزش دینی و به تبع آن کم رنگ شدن فرهنگ اسلامی (از دهه سی تا اوایل دهه پنجاه) در ترکیه ایجاد شده بود، در سایه تأسیس انستیتوهای اسلامی و دانشکده های الهیات تاحدودی مرتفع گردید. به گونه ای که امروزه وجود دهها دانشمند و عالم تحصیل کرده در رشته های مختلف الهیات حاصل سالها تلاش در این زمینه است. نشر کتب و مجلات دینی چه در بعد دانشگاهی و چه از سوی سازمان دیانت علرغم محدودیت های فراوان نشان دهنده توجه افراد دلسوز به این بخش است. اکنون در ترکیه بیش از 90 هزار مسجد و بیش از صد مرکز صدور فتوا وجود دارد که امام جماعت و مفتی های آن از میان فارغ التحصیلان دانشکده های الهیات برگزیده می شوند. هر یک از دانشکده های الهیات دارای یک نشریه و بولتن آکادمیک هستند که مقالات اساتید این رشته در آنها منتشر می شود. امروزه در بیش از 23 دانشگاه ترکیه دانشکده الهیات وجود دارد .
ملاحظه
1.سازمان اموردیانت ترکیه خدمات آموزشی دینی را در مناطق مختلف دنبال می کند. این خدمات شامل آموزش های مدرسه ای و کلاس های قرآن می شود. فعالیت های آموزشی آن به صورت سمعی و بصری است. تهیه کاست های مربوط به قرآن، وعظ و... فیلم های کارتونی آموزش دینی برای کودکان، سریال ها و فیلم های مستند، برنامه های آماده برای پخش از رادیو و تلویزیون، برنامه های سمعی و بصری موسیقی مذهبی، پخش سمعی و بصری برنامه های دینی از کانال های تلویزیونی خصوصی و دولتی ، به ویژه کانال 4 دولتی از جمله فعالیت های آموزشی سازمان می باشد.
2.در 9 مرکز آموزش سازمان امر تعلیم پرسنل شاغل در مناطق مختلف انجام می پذیرد. علاوه بر این، دو مرکز آموزشی استانبول و قونیه به عنوان مراکز ویژه آموزشی تعیین شده اند. در کلاس های مذکور پرسنلی که از دانشکده های الهیات فارغ التحصیل شده اند مدت 5ـ2 سال به امر یادگیری تخصصی دین مشغول می شوند و افراد موفق با عنوان مفتی و واعظ منصوب می شوند.
3. با توجه به ظرفیت فوق العاده ای که سازمان دیانت درترکیه وجهان اسلام دارد پیشنهاد می شود همکاری های جمهوری اسلامی ایران با آن سازمان بیش از بیش گسترش یابد.این همکاری ها می تواند در زمینه هایی ؛ چون حج، انتشار ، ترجمه، حفظ و قرائت قرآن کریم ، معماری اسلامی، برگزاری نمایشگاه درماه مبارک رمضان در حوزه های فیلم ، کتاب و آثار مجازی دینی ، مبادله استفتائات دینی میان حوزه های علمیه و سازمان دیانت ، برگزاری کارگاه های آموزشی دینی ، تبادل استاد و دانشجوی دینی و اعطای بورس تحصیلی برای فارغ التحصیلان امام خطیب و دانشکده های الهیات ، برگزاری گفتگو های تمدنی در زمینه های مختلف دینی و مانند اینها باشد.
فعالیت های آموزشی فتح الله گولن؛
فتح اله گولن برای اولین بار در دوران حکومت اجویت وارد صحنه شد. وی ازشاگردان سعید نورسی بوده است. وی مانند استادش بدیع الزمان سعید نورسی (1960- 1878) در مکتب تحصیل کرده ، سپس متوجه فلسفه، جامعه شناسی، ادبیات، هنر و تاریخ شد.
فتح اله گولن برای اولین بار به احداث خوابگاه دانشجویی در ازمیر پرداخت و بدین وسیله قدم اول را در تاسیس مدرسه در کشورهای مختلف و عرضه خدمات آموزشی برداشت. این اقدام سبب شد که توجه گولن و حرکت او به سوی مطبوعات و وسایل ارتباط جمعی معطوف گشت. وی با ارائه خدمات جدید و گسترده،اهداف جدیدی به انسانها نشان داد و کلاسها و مدارس متعدد در داخل ترکیه گشود و بدین وسیله نقشی در فعالیتهای آموزشی بر عهده گرفت.وقتی در سال 1991 اتحاد جماهیر شوروی فرو ریخت و جمهوریهای ترک نشین در آسیای میانه به استقلال دست یافتند،گولن متوجه این کشورها شد و در این کشورها به احداث 6 کالج، 236 دبیرستان و 21 خوابگاه دانشجویی تاسیس کرد .
علاوه بر کشورهای آسیای میانه و قفقاز درکشور های آفریقایی نیز مدارس وابسته به جریان گولن به فعالیت های آموزشی خود ادامه می دهند. (منبع: جریان شناسی تحولات، روندها و موقعیت جریانهای فکری- فرهنگی ترکیه،اصغر دلبری پور)
ملاحظات
1. بعد از کودتای 15 ژوئیه سال 2016 میلادی علیه دولت اردوغان ، اتهام کودتا متوجه گروه فتح الله گولن شد. ازآن پس تاکنون همه آنهایی که به جریان گولن وابستگی داشتند، از کار اخراج شدند و عده زیادی نیز محکوم به حبس شدند. فتح الله اتهام دولت را رد کرد.این درحالی است دولت ترکیه استرداد ایشان را از ایالت متحده آمریکا مطالبه کرد.اما آمریکا به خواسته آن پاسخ مثبت نداد.
2.گولن از جمهوری اسلامی ایران دل پری دارد. وی در یک نوار صوتی اظهار کرده« اگر بهشت از راه جمهوری اسلامی ایران بگذرد ، من از آن راه نمی روم.» از این رو، می توان گفت ایشان و طرفدارانش به عنوان معارضان جمهوری اسلامی ایران تلقی شوند. ناگفته نماند سال ها پیش گولن خواستار موافقت جمهوری اسلامی ایران با ایجاد مدرسه گولنی در تهران شده بود اما ایران با موافقت وی موافقت نکرد.این اظهارات بی ارتباط با موضع گیری منفی جمهوری اسلامی ایران نسبت به سیاست های آموزشی وی نداشت.
3. به نظر می رسد فعالیت های آموزشی مدارس و دانشگاه های وابسته به تشکیلات فتح الله گولن در کشورهای مختلف جهان نشان دهنده موفقیت آنها در این زمینه است. جا دارد مدارس عصری جمهوری اسلامی ایران که با مساعدت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در کشورهای مختلف فعالیت می کنند ، با بررسی دلایل توفیقات ایشان در زمینه های آموزشی از راهبردها ، سیاست ها و متد های موفق آنها بهره بگیرند.
برخی ازنویسندگان دینی ترکیه وآثار آنان؛
ترکیه یک کشور مهم اسلامی است.این کشوردردوره عثمانی سردمدار گسترش اسلام به اروپا ، آفریقا ودیگر مناطق جهان بود. با وجود برخی تنگناهای دوران جمهوریت ، مردم مسلمان آن کشور همچنان به پژوهش و تولید آثار مختلف درزمینه های دینی اهتمام می ورزند.
دراین میان ، با توجه به اینکه معرفی همه نویسندگان دینی ترکیه وآثار آنان در این نوشته نیازمند پژوهش بیشتری است. از این رو، با هدف آگاهی اجمالی ، در این مقال صرفا به ذکر اسامی ومعرفی آثار تعدادی از نویسندگان ترک که در زمینه های مختلف دینی کوشیده اند ، پرداخته می شود:
محمد پاکسو
آثاروی: قرآن کریم وترچمه توضیحی آن ،نمونه های اخلاق پیامبرمان،احکام ویژه خانواده، حلال وحرام،یوسف ها وزلیخاها ، رساله توضیح المسائل دینی ، پرسشها وپاسخ های دینی،عبادت،اندرزهای بزرگان اسلام به جوانان،نوردده(زندگی سعید نورسی)
توران دورسون
الله،نامه هایی به ایلخان آرسل،این است دین (4جلد)،دائرة المعارف قرآن ( 8جلد)،مسلمانی ونورجی گری،آیا هستی شوخی است؟ منابع کتب مقدس( 3جلد)،دین ومسائل جنسی،قرآن،شریعت چنین است،فرازونشیب درمقدمه ابن خلدون،
ایلخان آرسل
شریعت وزن، کتاب جیبی مجادله با شریعت چی، جاهلیت (تاریخ اسلام)، نامه هایی به توران دورسون، ارمغان شریعت: تسامح،پاسخ به دیانت( درمورد احکام تحقیرکننده زنان)،ملی گرایی عرب وترکان،ازدولت دینی به دولت لائیک، نقد قرآن (3جلد)، ادیان ازدیدگاه اسلام،قصه های شریعت (دوجلد)،مردان دین،مسئول عقب ماندگی اجتماعی ما،آیدین(روشن) وآیدین(فلسفه اسلامی)،ما پروفسوران، اهل کتاب درقرآن،شریعت ونابرابری،شریعت وبردگی،نقد تورات وانجیل کتب شناخته شده مقدس،
یاشارنوری اوزترک
با خدا فریب دادن،دینداری اهانت جونده انسانیت، اسلام درقرآن،تجدید ساختار(بازگشت به قرآن)،زندگی ابراهیم خلوتی حیاتی کوش آدالی واندیشه ها ونوشته هایش، مولانا وانسان، مسئله عبادت به زبان مادری،مبارزه اسلام وسرمایه داری،ترجمه ترکی قرآن کریم،محمد توفیق بوسنوی متصوف بزرگ ترک،آثار زلزله( هشدار برای قرن جدید)،دین وفطرت،تفسیر سوره فاتحه،نسل جدید رودررو با قرآن، دفاع امام اعظم(ابوحنیفه)، سوسیالیزم اسلامی،به سوی فهم اسلام،سیاحت ازدیدگاه قرآن،قرآن هشدار می دهد،به سوی فهم قرآن، دعاهای آموزنده قرآن، موضوعات اساسی قرآن،حضرت فاطمه دختر آخرین پیامبر،اسلام چگونه به انحراف کشیده شد
عبدالباقی گلپینارلی
ترجمه نهج البلاغه،ترجمه مثنوی، مولانا، مولوی گری بعد ازمولانا، زندگی یونس امره واشعار او، آداب وارکان مولوی،امثال وحکم وارد شده به زبان ما ازتصوف،گلچینی از شعر ترک تصوف، دیوان ندیم، مکتوبات مولانا جلال الدین، مذاهب وطریقت ها درترکیه،نفس های علوی بکتاشی،دیوان فضولی،یونس امره وتصوف،ملامی گری وملامی ها، ملانصرالدین
عمر نصوحی بیلمن
رساله توضیح المسائل بزرگ اسلام، اخلاق اسلام عالی،تاریخ استانبول وتفسیر سوره حمد
یاسین ایپک
ازشیعه تا قیزیل باشی علویگری درترکان ،بابیگری وبهاییگری دردوره سلسله قاجاریه
هابیل شن ترک
عناوین روانشناختی زندگی اسلامی، مقدمه ای بر روانشناسی دین
خیرالدین کارامان
مسائل روزدرآیینه اسلام،اسلام زندگی ما( 2جلد)،اسلامیت با سوالات، اسلام ربانی واسلام تصوف، حقوق تطبیقی اسلام (3جلد)، تاریخ حقوق اسلام، مذاهب اعتقادی اسلام درعصر ما، حلال وحرام درزندگی روزمره ما،روابط دین ودولت، اسلام وترکیه،اصحاب کرام، وحدت دراسلام حقیقی،زندگی دینی درنظام لائیک (2جلد)،
ادهم روحی فغلالی
امامیه شناسی :پیدایش مذهب جعفری گسترش ودیدگاه هایش، دوره تشکل اندیشه اسلامی،آتاترک ودین،بابیگری وبهایی گری،مذاهب اعتقادی اسلام درعصرما، امام علی ،روابط دین ودولت،مقدمه ای برمذاهب اعتقادی اسلام، قادیانی گری، حاجی بکتاش ولی وتمامیت ملی ما، علوی گری وبکتاشی گری درترکیه،
رئوف پهلوان
دعاهای ترکی ، استاد بزرگ نماز،ترجمه قرآن کریم براساس تاریخ نزول، دائرة المعارف بزرگ دعا، توضیح المسائل دینی ویژه زنان، 40روزدرنزد حضرت رسول،اسماء الحسنی واسامی زیبای خدای متعال، استاد نماز با حکمت هایش درشب های مبارک،نمازها ودعاها،حضرت محمد رحمت کائنات، چرا نمازمرا ترک کرد،اسراردعاها، حج وعمره، راهنمای نماز،وضو وغسل با پرسشهای دینی جوانان مسلمان، چهل حدیث، علائم قیامت، دعاهای مورد قبول درقرآن، ادعیه خواندنی درزمان های سخت، ادعیه ترکی
فهمی مندش
معرفة الله وارکان ایمان براساس قرآن وسنت، اصول اسلام براساس قرآن و سنت، فضایل عبادات نافله وشب های مبارک درآیات واحادیث
سلیمان یشیل یورت
علوی های مشهور،زنان نماز،کلیسا های مسیحیان ترک
بدیع الزمان سعید نورسی
رساله نور، عصای موسی،جوشن کبیر، 29تفکرنامه (مذاهب اسلامی وطریقت های متصوفه)،راجع به ایمان علی یک تفکرنامه وراجع به توحید یک معرفت نامه بزرگ، حقیقت الایمان،رساله بانوان، مفتاح الایمان، تسبیحات نماز، رساله تصوف، راهنمایی برای جوانان،اشارة الایجاز، معجزات قرانی،رساله حشر،آیت الکبری، لاحقه بارلا(تصوف وطریقت ها) ،
عارف پاموک
ادعیه لرزاننده عرش،صلوات شریف ودعاهای رازدار،اسرار،حکمت ها وفضایل دعا ها اززبان رسول الله، ادعیه ودواها شفا دهنده، دعای کنزالعرش ، لقمان حکیم،اسامی اصحاب بدر،اسراروفضیلت های آنها، شرح اسما الحسنی ،حکایات دینی ازاولیا، فتح الرحمان،برای آخرت چه کردی،اسرارآیات، دعای جوشن کبیرواسرارآن، حکایات دینی، چهار بارچهل حدیث، دعاهای حضرت رسول، هشدار های الهی به غیبت کنندگان، اسرارسوره اخلاص، اشعار دینی،
مصطفی نجاتی بورسالی
حیات الصحابه، حضرت فاطمه بزرگ زنان بهشتی اهل بیت وحوری انسانیت، حضرت خدیجه، اولیا استانبول وآناتولی،حضرت یوسف وزلیخا، آداب معاشرت، بانوان مبارک اهل بیت، اعمال نیک وثواب های بزرگ، برگزیدگان عشق الهی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی تعبیر خواب، مذاهب اهل سنت وامامان آنها،حضرت حسن وحضرت حسین، تاریخ انبیا، حکایات صوفیانه اززبان اولیا، حضرت محمد رحمت للعالمین، راه بهشت، حضرت علی شیرخدا وسلطان عارفان، حضرت آمنه،حضرت مریم وحضرت عیسی، سورهای قرآن کریم وفضیلت های آنها، تاریخ مذاهب،آنان چگونه بندگانی هستند، معجزات انبیا، بانوان مبارت دردوره سعادت، حکایات برگزیده دینی، مظلومان دینی تاریخ نزدیک، زندگانی واشعار یونس امره، ویسل کارانی، سخن صحبت:اسلام واحسان
فاروق بشر
فعالیت زن دراسلام وتامین اجتماعی آن، فقر وغنا دراسلام، تامین اجتماعی دراسلام، خانواده وزناشویی، احکام ویژه بانوان، حیات اجتماعی ما ازدیدگاه اسلام،زن،خانواده،انسان،کودک وعشق دررساله نور، اسلام وحیات در334برنامه،
علی آکین
دین ودنیا، خرافات وواقعیت ها
میکائیل بایرام
ماهیت حادثه فیل، ملانصرالدین وآخی اورن درآیینه تاریخ، دیوان سرای، پایه های اندیشه تصوف، مناقب نامه شیخ اوحدالدین کرمانی ، ابعاد ایمان
عبدالجلیل جاندان
دائرة المعارف بدعت واعتقادات باطل، افراط واعتدال دردین، آیاتی که هنگام تلاوت قرآن به ذهن می آید، مسلمان ومذهب، انحراف ودلایل آن درتفسیر قرآن، قدرت علما، مجادله حق وباطل درقرآن،
اسماعیل حکیم اوغلو
تفکر، عقل وحقیقت، هرچیز خدا را معرفی می کند (مجموعه دائره المعارفی)،موسی که ازطرف فرعون کشته نشد، خداوند با بندگانش چگونه سخن می گوید، به چه چیزی چگونه باور می کنم، اعمال نزدیک کننده به خدا، پول ومسلمان، اندیشه ها، ایمان به کتاب ها،ایمان به ملائک، بدیع الزمان سعید نورسی، ایمان به انبیا، مرگ عدم است، ایمان به خدا،بیماری های مادی وداروهای معنوی، ایمان به آخرت، ایمان به قضا وقدر، من یک مسلما نم،
صالح سوروچ
زندگانی محمد رسول الله(2جلد) ، حضرت فاطمه مادرمومنان، پیامبررا می شناسم، نوه نور،
افضل الرحمان
حضرت محمد به عنوان رهبر نظامی، حضرت محمد به عنوان رهبرومرد دولت، حضرت محمد به عنوان یک شوهر شایسته، حضرت محمد به عنوان بنده ورسول خدا
محمد آیدین
مقدمه ای برتاریخ ادیان،جریان های دینی غربی نسبت به ترکیه ، مولانا وصوفیگری، کتاب جیبی اسلام، فرهنگ دائرة المعارفی ادیان،پدیده دین، تجربیات متدلوژی درتاریخ ادیان،فلسفه دین،زندگانی حسن وحسین
سعید آلپ سوی
دوستان حضرت محمد، بانوان دوست خدا، مسافران راه خدا، زندگی قرآنی، اگر تاریخ قدر را اثبات کند، درمزار چه اتفاقاتی می افتد، راهنمای رمضان، دعای قرآنی، حضرت محمد بهترین محبوب، خدارا دوست داشتن وازطرف اومحبوب واقع شدن، اشتباهات انجیل وراستی های قرآن، 30روز حضرت محمد، تغذیه وسلامتی درسنت حضرت محمد، دلایل وجود خدا، زندگی همانند حضرت محمد، بلا ومصیب برای چه می آید، حضرت محمد به عنوان یک انسان، قرآن بزرگترین معجزه
عبدالکریم زیدان
مقدمه ای برحقوق اسلام، حکمت های قوانین الهی، مناسبت های فرد ودولت دراسلام، سنت ربانی
ندیم ماجد
دین دیگر، عبادت روزه،آتاترک دین ولائیسم، سیاست های قدرت جهانی، زبان انسانی قرآن، پیدایش مکتب اهل سنت، توحید وعقاید، بررسی تئولوژیک روابط دین وسیاست(2جلد)
جعفرصادق یاران
اخلاق وقومیت، اسلام چقدر شرط اخلاقی دارد، به دنبال دانستن(فلسفه دین)، عقلانیت ایمان به خدا
آثارترجمه شده دکتر شریعتی درترکیه
هبوط، گفتگوهای تنهایی، تاریخ ادیان، دعا، چه باید کرد، مذهب علیه مذهب، اسلام چیست ومحمد کیست، ما واقبال، بازگشت به خویشتن، ابوذر،حج، اسلام وساختار طبقاتی، هنر، انسان، علی، با چهره های اشنایان، شهادت،تشیع علوی وصفوی، مارکسیزم، تاریخ مهدویت ،هرهجرت یک انقلاب است، اسلام علم، زیرساخت توحیدی، چهار زندان انسان ودیگرآثارش
علی بولاچ
موضوعات ونظام های معاصر، قرآن کریم ومعنای ترکی آن، آیا باید ازاسلام ترسید، قرآن کریم براساس سیرنزول،کشورهدف:ایران اسلام انقلاب جمهوریت،دین شهر جماعت: نمونه فتح الله گولن، رابطه عقل فلسفه ودین دراندیشه اسلامی،دین ومدرنیزم، اسلام وبنیاد گرایی، مدرنیزم،ارتجاع ومدنی شدن، ازخاورمیانه به دنیای اسلام، سوارشدن به کشتی نوح،مسائل فکری دردنیای اسلام، اسلام ودموکراسی
هیئت(heyet)
پوشش دراسلام، اندرزهایی ازبزرگمرد کائنات ، مسیح کجاست ومهدی کیست، حرکت گولن، چهل حدیث ، گزیده هایی ازآثار مولانا، تبسم، داستان های دده کورکود، کودکان شیرین، اهل کتاب درقرآن کریم و...
مصطفی ارسلان
ازخدمت به هدایت، چرا رساله نور، آموزش قرآن و اطلاعات اساسی اسلام، دینداری توده ترک، بیداری
فائق بولوت
گروهای اسلامی(3جلد)،خراسان سرزمین کیست، اسلام درزمان جهانی شدن(3جلد)، راهیان جهاد:رازهای القاعده، ارتش ودین، تاریخ زبان کردی، سرمایه طریقت، رویای فلسطین، زندگی جنسی دراسلام، دموکراسی دردولت خدا، علوی گری بدون علی، ابومسلم خراسانی، نقد اقتصاد اسلامی
حنفی توسون
شرح چهل حدیث، اخلاق اوقرآن است
م. فتح الله گولن
دراقلیم زرین قرآن، پریزما(4جلد)، بعد متافیزیک وجود، درسایه ایمان،بخش زرین زمان، عشق درونی انسان، تردد های عصر، قدر،میزان وانوارمیان راه، نورافق، مضراب شکسته،بیان، اعلای کلمه یا جهاد، مجموعه دعا، محمد پیامبر به عنوان فرمانده، محور ارشاد،دینم را یاد می گیرم(مجموعه لوح فشرده)
محمت ییلماز
دائره المعارف صحابه کرام، فرهنگ سخنان چهار خلیفه، واژه های اسلامی درادبیات ما
مراد ساری جیک
حضرت علی درعلم، با تمام زوایا دوره چهار خلیفه، دوستی اهل بیت، دعوت حضرت محمد، حضرت پیامبراززبان خودش(2جلد)،جاهلیت به عنوان ذهنیت وایمان، فرهنگ جاهلیت قبل ازاسلام
مصطفی عاصم کوک سال
توضیح المسائل اسلام، حضرت محمد واسلامیت، تاریخ اسلام (14جلد)، راهنمای دین برای جوانان، نوشته های دین تصوف انسان وایمان، پیامبرما، کتاب وسنت، پیامبران، حضرت حسین وفاجعه کربلا،تاریخ پیامبران
یحیی زکریاگیل
مسائل الزکات، مرآت الجهاد( 3جلد)
محمد کسکین
توضیح المسائل اسلامی ، نمازدرچهار مذهب، کتاب ادعیه، توضیح المسائل اسلامی شافعی، توضیح المسائل بانوان وتربیت کودک،
زکریا کتابچی
انتشار اسلام درآسیاسی میانه، آسیای میانه ومدنیت ترک اسلام، ترکان درعصر سعادت
لطفی شن ترک
توضیح المسائل احکام دینی ( با همکاری سیف الدین یازیجی)مورد تایید سازمان اموردیانت ،عقائد، محرمات وگناهان کبیره دراسلام
علی بارداک اوغلو
قرآن .حقوق،آزادی دین ووجدان درفرهنگ اسلامی، پیرامون اسلام ودموکراسی، اسلام ودموکراسی ازدیدگاه نظری، بسط حقوق خانواده ترک ازدیدگاه تاریخی، طلاق ازدیدگاه حقوق واجتماع، مذهب حنفی
محمت گورمز
ترجمه" کتاب السنه" موسی جارالله، مشکل متدولوژی درفهم سنت وحدیث، حدیث وسنت ازدیدگاه غزالی، منابع اصلی دین اسلام،ترجمه کتاب الزهد احمد بن حنبل به ترکی،
نهاد خطیب اوغلو
نقش احادیث درفهم قرآن کریم، نگاهی دیگر به آیات قرآن، انعکاس برخی احادیث به زندگی امروزی ما، دسته گلی ازاصحاب، رهبران مشرک ومنافق درعصر سعادت، اصول دعوت اسلامی، آینده انسانیت واسلام، ترجمه قرآن کریم، فتاوای االازهر، حضرت محمد درچراغ قرآن
مصطفی کارتاش
پیامبر بنده، زبان بدنی حضرت پیامبر، روح وشکل درعبادات، چهار مکتب برای یک زندگی سعادتمند، تعداد احادیث وافزایش آنها
عثمان اونلو
چشمه دل، به سوی آرامش(3جلدی)،حقوق زنان، وظایف مرد،ترور،
الهامی گولر
مسئله اخلاقیت خداوند، مسئله اخلاقیت خداوند، مسئله اخلاقیت خداوند
منبع :
ملاحظه
از آثارمنتشر شده در زمینه های مختلف دینی در ترکیه پیداست که همچنان مردم مسلمان آن کشور علقه ویژه ای به حفظ ، پایبندی و گسترش ارزش های اسلامی دارند.از این رو، به به نظر می رسد باید تمهیداتی اندیشید که روابط وهمکاری های نهاد های دینی و نویسندگان مسلمان دو کشور فزونی یابد. برگزاری همایش های مشترک ، معرفی نویسندگان برتر دو کشور و اعطای جایزه به آنان و نیز ترجمه و انتشار آثار برتر دینی نمونه ای از همکارها خواهد بود.
علی حکیم پور، کارشناس فرهنگی اداره کل توسعه روابط فرهنگی آسیا و اقیانوسیه
نظر شما