در جریان دهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب باکو، با حمایت وزارت فرهنگ، مراسم رونمایی از کتاب سید یحیی باکوئی با عنوان "اسرار طالبین" یا رازهای سالکان حقیقت نوشته جعفر حسن اف، شرق‌شناس، برگزار شد. در این مراسم، دانشمندان، ادبیات‌شناسان، خوانندگان، روزنامه‌نگاران و... حضور داشتند.
جعفر حسن اف، نویسنده کتاب، اطلاعات جامعی درباره سید یحیی باکوئی، عالم برجسته، ارائه کرد. او در مورد روند نگارش اثر و اهمیت میراث سید یحیی باکوئی در فرهنگ آذربایجان صحبت کرد. وی اشاره کرد که در این کتاب، اصول اصلی مسیر صوفی‌گری و تعالیم مکتب سید یحیی باکوئی به طور مفصل بررسی شده است. حسن اف گفت: آذربایجان با فرهنگ غنی خود، هدایای بی‌نظیری به شرق تقدیم کرده و این میراث در طول قرن‌ها در حوزه‌های مختلف خود را نشان داده است. اما در جریان تحقیقاتم درباره تاریخ اسلام در آذربایجان، متوجه شدم که برخی شخصیت‌های بزرگ به اندازه کافی شناخته شده نیستند. به‌خصوص بسیاری از متفکران آذربایجانی که در قرون وسطی می‌زیستند، هنوز توسط عموم مردم به خوبی درک نشده‌اند و میراث آن‌ها به‌درستی ارزیابی نشده است. بنابراین، من تصمیم گرفتم آثار و میراث آن‌ها را به جامعه معرفی کنم. این ماموریت را با یکی از مشهورترین صوفی‌های آذربایجان، سید یحیی باکوئی، آغاز کردم.
نویسنده تأکید کرد که در تاریخ آذربایجان، صوفی‌های بی‌شماری وجود داشته‌اند. اما مشهورترین و محترم‌ترین شخصیت در جهان، سید یحیی باکوئی است. در طول تحقیقاتم، به منابع بسیاری دست یافتم و هر یک از این اطلاعات، ارزش میراث سید یحیی باکوئی را بیشتر آشکار می‌کرد. بنابراین، برای من وظیفه‌ای مهم بود تا آثار این صوفی بزرگ را به جامعه آذربایجان و همچنین جهان معرفی کنم.
وی همچنین گفت: سید یحیی باکوئی، عارف بزرگ و معروف آذربایجان و بنیانگذار یکی از بزرگ‌ترین طریقت‌های صوفی در اسلام، آثار شگفت‌انگیزی از خود به یادگار گذاشته است. این اثر، یکی از پراستفاده‌ترین آثار در میان صوفیان است و امروزه نیز در بسیاری از مکاتب صوفی به عنوان یک منبع عملی و نظری مورد استفاده قرار می‌گیرد. کتاب «اسرار طالبین» در ۲۴ فصل، مطابق با تعداد حروف کلمه توحید، تقسیم شده است. در هر فصل، اسرار راه طریقت آشکار شده و دستورالعمل‌هایی برای پیشرفت در این مسیر ارائه شده است. سید یحیی باکوئی در توضیح هر موضوع، ابتدا به نور قرآن، سپس به نور حدیث و در صورت لزوم به سخنان حکیمانه اولیا و شخصیت‌های برجسته اسلام استناد کرده و به اثر جلوه‌ای خاص بخشیده است.
حسن اف افزود که آثار صوفیانی مانند سید یحیی باکوئی نه تنها در مسائل دینی و فلسفی، بلکه در زمینه‌های رشد معنوی و خودشناسی انسان نیز اهمیت فراوانی دارند. معرفی میراث او به عموم مردم، به مطالعه عمیق‌تر تعالیم صوفی در آذربایجان و درک بهتر سهم آن‌ها در تمدن جهانی کمک خواهد کرد. شرکت‌کنندگان در مراسم رونمایی، نظرات خود را درباره سید یحیی باکوئی بیان کردند و بر اهمیت چنین تحقیقاتی برای تاریخ و فرهنگ آذربایجان تأکید کردند. آن‌ها معتقدند که این کتاب، انگیزه‌ای برای تحقیقات جدید در محافل علمی خواهد بود.
مختصری از زندگینامه سید یحیی باکوئی:
سید یحیی باکوئی، فیلسوف، شاعر و یکی از بنیان‌گذاران فرقه‌ی خلوتیه بود که در آذربایجان متولد شد. وی همچنین مؤلف "ورد السّتار" (ذکری خاص در تصوف) است. در سال ۲۰۱۳، یونسکو تصمیم گرفت تا پنجصدمین سالگرد تولد او را در سطح جهانی جشن بگیرد. سید یحیی در سال ۸۱۰ هجری قمری (برابر با ۱۴۰۳ میلادی) در شهر شَمَاخی (یکی از شهرهای مهم آذربایجان در آن زمان) متولد شد. اطلاعات دقیقی درباره تاریخ تولد او در دست نیست، اما بر اساس برخی شواهد، او در اواخر قرن چهاردهم میلادی به دنیا آمده است. نام کامل او سید جمال‌الدین یحیی بن سید بهاءالدین الشماخی الباکوی است. لقب "باکوئی" به دلیل اقامت طولانی و فعالیت‌های گسترده‌اش در شهر باکو به او داده شده است. سید یحیی در منابع مختلف با القاب و اوصافی چون "اشرف الاعیان"، "عارف بالله"، "منبع فیض فرقه‌ی خلوتیه" و ... ذکر شده است. بعضی از القاب وی عبارتند از:
- اشرف الاعیان، نجیب النجباء، شیخ الشیوخ، سید السادات
- شیخ، عارف بالله
- منبع فیض طریقت خلوتیه
- قدوت ثانی، امام ربانی، قطب العارفین
- قطب زمانه و فرد عصر
- یکی از بزرگان علمای صافیه، قدوه ثانی، گووس
- پیر ثانی طریقت خلوتیه
لقب "پیر ثانی" بیشترین لقبی است که به سید یحیی اطلاق می شود. در تصوف، "پیر" به بنیانگذار یک طریقت اطلاق می شود. به عنوان مثال، پیر طریقت خلوتیه، تمام عمر در خلوتی است. اما "پیر ثانی" به کسی گفته می‌شود که پس از بنیانگذار، طریقت را احیا کرده و به آن جهت جدیدی بخشیده است. برای مثال، در طریقت قادریه، اسماعیل رومی) پیر عبد القادر گیلانی(محسوب می‌شود و در طریقت خلوتیه، این عنوان به سید یحیی تعلق دارد.
سید یحیی از نوادگان ائمه اطهار و از سادات محسوب می‌شود. پدر او از نوادگان امام موسی کاظم (ع) بود. وی در اشعار خود از تخلص "سید" استفاده می‌کرد و در پایان آثارش با نام یحیی الحسینی خود را معرفی می‌کرد تا نسب خود را به امام حسین (ع) برساند. نیاکان او از نقباء (پیشوایان قومی) بودند و پدرش بهاءالدین نیز مقام نقبای اشراف دولت شیروانشاهان را داشت.
دوران کودکی و جوانی
دوران کودکی سید یحیی در شهر شَمَاخی و در کنار خانواده‌اش سپری شده است. اطلاعات دقیقی درباره دوران کودکی او در دست نیست، اما روایات موجود نشان می‌دهد که او در یک خانواده‌ی ثروتمند و بانفوذ متولد شده است. نسب سیدی او نیز باعث شده بود که در جامعه‌ی خود فردی محترم و محبوب باشد. علاوه بر این، از همان کودکی اخلاق نیکو و تربیت صحیح او باعث تأثیرگذاری مثبت بر اطرافیانش شده بود.
بدون شک، سید یحیی تحصیلات جامعی را پشت سر گذاشته است. تسلط او بر زبان‌های عربی و فارسی که در آثارش مشهود است، نشان می‌دهد که او علاوه بر زبان مادری‌اش (ترکی آذربایجانی) به این دو زبان نیز تسلط کامل داشته است. آثار او حاکی از آن است که او در بسیاری از علوم اسلامی تبحر داشته است. اگرچه زمان دقیق ترک شَمَاخی توسط او مشخص نیست، اما احتمالاً تحصیلات خود را در همان شهر به پایان رسانده است.
در کتاب "شفا العسرار"، سید یحیی نام اساتید خود را ذکر کرده است. او از شیخ شمس‌الدین اخیسکتی فقه، از مولانا حافظ‌الدین الغردری زبان عربی، بلاغت و خطابه، از مولانا تاج الدین (استاد او محسوب می شده) حدیث و فقه و از قطب‌الدین الاسرابی عقاید و کلام آموخته است.
دوران زندگی سید یحیی در باکو
سید یحیی بیش از چهل سال در شهر باکو زندگی کرده است. با بررسی منابع تاریخی، صحت این مدت‌زمان مشخص می‌شود و هیچ مدرک متناقضی وجود ندارد. بر اساس این اطلاعات، می‌توان نتیجه گرفت که سید یحیی در دهه ۲۰ قرن پانزدهم میلادی به باکو آمده است. علت اصلی انتقال او به باکو، اختلافاتی بود که پس از مرگ شیخ صدرالدین بر سر جانشینی او با پیرزاده به وجود آمد. شیخ صدرالدین پیش از مرگ خود، سید یحیی را جانشین خود معرفی کرده و از پیروانش خواسته بود تا از او اطاعت کنند. اما پس از مرگ شیخ، پیرزاده به قدرت رسید و سید یحیی مجبور به ترک آن مکان و مهاجرت به باکو شد.
در زمان ورود سید یحیی به باکو، خلیل‌الله اول حاکم شروان بود. سید یحیی با حمایت خلیل‌الله اول، اولین خانقاه بزرگ خلوتیه را در باکو تأسیس کرد. ساخت مسجد و سایر بناهای اطراف مقبره سید یحیی توسط خلیل‌الله اول نشان از حمایت و احترام او به سید یحیی دارد. منابع تاریخی نیز به حمایت‌های گسترده خلیل‌الله اول از سید یحیی اشاره می‌کنند.
یکی از نشانه‌های روابط خوب بین سید یحیی و خلیل‌الله اول، تقدیم کتاب "کشف القلوب" به خلیل‌الله اول است. در ابتدای این کتاب، سید یحیی با عباراتی بسیار احترام‌آمیز از خلیل‌الله اول یاد کرده و کتاب خود را به او تقدیم کرده است. سید یحیی در دعای خود برای طول عمر مریدانش، از آن‌ها می‌خواست که برای خلیل‌الله دعا کنند و می‌گفت: برای خلیل‌بیگ دعا کنید، زیرا عمر من به عمر او گره خورده است. " جالب اینجاست که حدود نه ماه پس از مرگ خلیل‌الله اول، سید یحیی نیز درگذشت.
وفات سید یحیی باکوئی
سید یحیی در شهر باکو درگذشت. تاریخ دقیق وفات او در منابع مختلف، متفاوت ذکر شده است. برخی منابع، سال‌های ۸۶۸ و ۸۶۹ هجری قمری را برای وفات او ذکر کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر سال ۸۶۹ و برخی دیگر سال ۸۶۲ را ذکر کرده‌اند. با این حال، اکثر منابع نشان می‌دهند که سید یحیی حدود ۹ ماه پس از مرگ خلیل الله اول شیروانشاه درگذشت.
سارا آشور بیلی، پژوهشگر برجسته تاریخ شیروان، با استناد به آثار عبدالرحمن جلال‌الدین سیوطی و محمد بن احمد بن الیاس، سال ۸۶۹ هجری قمری را برای وفات خلیل الله اول شیروانشاه تأیید می‌کند. سیوطی در کتاب "نظم العقباء فی الاعیان" می نویسد: «خلیل بن محمد الدربندی، حاکم شیروان، مردی بزرگوار، مؤمن، شریف و عادل بود. او تقریباً پنجاه سال بر شیروان و شاماخی حکومت کرد و در سال ۸۶۹ هجری قمری درگذشت. سن او حدود صد سال تخمین زده شده، با این حال از سلامت و توانمندی بالایی برخوردار بود.» اطلاعات سکه‌شناسی نیز این تاریخ را تأیید می‌کند. با توجه به این اطلاعات، محمد رهطیم احتمال می دهد که سید یحیی در ماه رمضان سال ۸۷۰ هجری قمری درگذشته باشد. خلوی در شرح سفر چلبی خلیفه به باکو، از مراسم تشییع جنازه سید یحیی نیز یاد می‌کند. چلبی خلیفه هنگام ورود به باکو، متوجه مراسم تدفین سید یحیی شد. او بسیار اندوهگین شد و همراه با مردم در مراسم تدفین شرکت کرد و شب را در کنار آرامگاه سید یحیی به عبادت گذراند.
آثارسید یحیی باکوئی:
فهرست جامع و دقیقی از آثار دینی و عرفانی سید یحیی در هیچ منبعی ارائه نشده است. اگرچه از وجود آثاری چون "ورد السّتار" و "اسرار الطالبین" آگاهی داریم، اما محتوای دقیق و جامع سایر آثار وی در منابع موجود، مورد بررسی قرار نگرفته است. سید یحیی، عالمی فاضل و صاحب تألیفات متعدد، آثار نثر خود را به زبان‌های ترکی، عربی و فارسی و آثار نظم خود را به زبان فارسی سروده است. وی در اشعار فارسی از تخلص "سید" استفاده می‌کرده است. محمد رهیطم در پژوهش‌های گسترده خود در کتابخانه‌های ترکیه و آذربایجان، بیش از صد نسخه خطی از آثار سید یحیی را شناسایی کرده است.
در منابع مختلف و کاتالوگ‌ها به آثاری همچون "علم لدنی"، "منازل العارفین"، "اسرار الوحی"، "اسرار القلوب"، "گنجع الاسرار" و "کتاب الاصول" از سید یحیی اشاره شده است. برخی از این عناوین ممکن است اشاره به نسخه‌های دیگر یا نسخه‌های متفاوت از آثار قبلی داشته باشد، زیرا تحقیقات نشان داده که برخی از این آثار وجود خارجی ندارند.
آثار سید یحیی در زمینه‌های مختلف عرفان، از نظر زبان، ویژگی‌های ادبی و غنای محتوا، عمق اندیشه نویسنده را نشان می‌دهد. تعداد زیاد آثار نثر و نظم او نیز قابل توجه است، زیرا پیش از او کمتر خلوتی‌ای به این اندازه و تنوع اثر خلق کرده بود. وی در آثار خود از سه زبان عربی، فارسی و ترکی آذربایجانی بهره برده است و اشعار فارسی او نشان از غنای زبانی و گستردگی بیان وی دارد. یکی از ویژگی‌های بارز آثار سید یحیی، تکیه بر قرآن و احادیث است. وی اغلب مباحث آثار خود را بر اساس آیات قرآن و احادیث پیامبر اسلام استوار کرده است که نشان از تسلط او بر قرآن و حدیث دارد. علاوه بر این، وی از آثار بسیاری از عرفای پیشین نیز بهره برده است.
نظر شما