علیرغم فضاسازی رسانه‌ای که هر روز در عرصه فارسی زبانی و پشتو زبانی صورت می‌گیرد و با وجود سیاه‌نمایی‌های گسترده‌ای که به دور از واقعیت‌های میدانی به خورد افکار عمومی داده می‌شود، نمی‌توان از این واقعیت هم عبور کرد که در شرایط کنونی زبان فارسی در افغانستان حال و روز خوشی ندارد.

این مسئله نیز نشأت گرفته از دلایل مختلفی است، یکی، آن که حاکمان فعلی با زبان فارسی آشنایی چندانی ندارند و بیشتر به زبان پشتو سخن می‌گویند. آنان الفتی بین خود و زبان فارسی، نه از گذشته دیده و نه اکنون می‌بینند، هرچند آشنایی با زبان فارسی سبب گشودن دیدگانشان به سوی ظرفیتی عظیم می‌شود. نکته قابل توجه آنکه در گذشته افغانستان، رقابت چندان شدیدی میان زبان فارسی و پشتو نبوده است اما به دلیل برخی حساسیت‌های بین پشتوها و فارس زبانان در حوزه قومیت‌ها، رقابت ها به عرصه زبانی نیز کشیده شده است.

اکنون، نوعی اصرار و پافشاری حیثیتی برای پشتون‌ها به وجود آمده که زبان خودشان را در برابر زبان قدرتمند فارسی تقویت کنند، جالب آن که آشنایی پشتون‌ها با زبان فارسی حتی بیش از آشنایی، فارسی‌زبانان با پشتو است. هر چند که زبان فارسی در افغانستان، قوام بخش پشتو و باعث گسترش ظرفیت‌های علمی ـ تکنیکی و ادبیاتی آن خواهد شد، کما اینکه تاکنون هم اینگونه بوده است.

البته این به معنای نفی زبان پشتو نیست، بلکه این اقدام کمک به زایش زبانی هر دو زبان به یکدیگر خواهد بود، با این حال در بین برخی پشتوهای فارسی ستیز و فارسی‌های پشتو ستیز، متاسفانه نگاهی برتری جویانه وجود دارد و این امر موجب شده که این دو گروه نیز برای نفی ظرفیت‌های زبانی یکدیگر قدم بردارند. این در حالی است که قدمت، قدرت و گستره زبان فارسی حتی نزد پشتوها امری پذیرفته است اما از آنجایی که سیاست قدم وارد عرصه شده، موارد دیگر را در مسلخ خود ذبح کرده است.

با توجه به مواردی که اشاره شد، زبان فارسی به‌دلیل ظرفیت‌های گسترده‌ای علمی و کاربردی که دارد، هم در نامه‌نگاری دولتی، هم در نهادهای آموزشی و تحصیلی دولتی و خصوصی افغانستان و هم در میان جامعه آنان همچنان اصلی‌ترین زبان است. طالبان کنونی به صورت رسمی تقابل بین فارسی زبانی و پشتو زبانی را نفی می‌کنند، این مسئله چند ماه به طور رسمی به نقل از  ملا حبت الله رهبر طالبان اعلام شد، او تأکید کرده بود که هر کسی برای ایجاد شکاف میان دو زبان فارسی و پشتو تلاش کند، از نظر منافع افغانستان و نگاه طالبان دست به امری مطرود و ناپذیرفتنی زده است.

با این وجود در حال حاضر، طیفی از پشتوهای فعلی، در حوزه زبان گفتاری دولتی و نشست‌های دولتی و خصوصی تا جای ممکن در تلاش برای استفاده از زبان پشتو هستند، آنان حتی تلاش می‌کنند با تفکیک‌گذاری بین دری و فارسی،از  قابلیت‌های زبان فارسی در افغانستان را بکاهند. اما در عمل بازهم به‌دلیل فقر زبان پشتو و در عوض باروری و کاربردی‌بودن زبان فارسی، لاجرم باید از زبان فارسی نیز بهره بگیرند.

به عنوان نمونه در ادارات مختلف افغانستان بیشتر نامه‌نگاری فارسی است، چون پشتوزبان‌ها نمی‌توانند نامه‌های معیار و طولانی اداری را به زبان پشتو بنویسند. حتی در پشتون‌گراترین‌ترین مناطق افغانستان مثل هلمند، قندهار، خوست، پکتیا و پکتیکا و امثالهم در دانشگاه‌ها و نهادهای آموزشی از منابع فارسی بهره گرفته می‌شود.

در نهایت با توجه به ظرفیت بالای زبان فارسی هم در حوزه علمی و هم در عرصه کاری و اجتماعی، در صورت اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه قادر به پاسداری و گسترش زبان فارسی خواهیم بود، اتفاقی که در نهایت هم برای ایران سازنده و پربازده خواهد بود و هم این که رهاوردهای زیادی نیز برای فارسی زبانان افغانستان در پی خواهد داشت.

البته در این مسیر با موانعی نیز روبرو خواهیم شد که برای مواجه اصولی با آنها نیز باید فکری کرد. به نظر می‌رسد دلسوزان عرصه فرهنگ و ادب افغانستان باید برای مقابله با تهدیدی که متوجه زبان فارسی شده کاری کنند، آنان باید تهدید فعلی را به فرصتی برای ایجاد پیشرفت و همدلی بیشتر در افعانستان تبدیل کنند.

در این بین، پیگیری اهداف منتهی به دیپلماسی عمومی از سوی ایران نیز می‌تواند، بسیار کارگشا باشد. نکته دیگری که طرفداران هردو زبان در افغانستان نباید فراموش کنند این است که زبان پشتو با زبان فارسی قابل مقایسه نیست، این را هر دو طرف ماجرا می‌دانند و می‌پذیرند، منتهی در مقام لجاجت و سیاست و برخی قومیت گرایی‌ها، این دو زبان شیرین در عرصه رقابت‌های ناسالم گرفتار و حتی خدشه دار شده‌اند.

زبان پشتو سرشار از کلمات زیبایی است که از زبان فارسی به آن راه پیدا کرده‌ است، زبان فارسی حافظ زبان پشتوست و نه رقیب آن! این دو زبان برای قرن‌ها کنار یکدیگر زیسته و به یکدیگر کمک کرده‌اند. هر چند که کمک زبان فارسی به پشتو، بیش از کمک پشتو به فارسی است. اصلا از نگاه زیباشناختی وجود هر دو زبان در کنار هم به ایجاد افغانستانی زیباتر کمک کرده است، آن هم به افغانستانی که اقوام و زبان‌های مختلفی را در خود جای داده است. در عین حال نباید فراموش کرد که عظمت و قدرت زبان فارسی فراتر از مدیترانه و تا سرزمین چین هم رفته است، هرچند زبان پشتو هم غیر قابل انکار است و نمی‌توان دست به حذف آن از اریکه و عرصه علم و ادب افغانستان زد.