در میان مراسم فصلی که از زمان‌های قدیم تا به امروز در بین مردم آذربایجان حفظ شده، جشن‌های آخرین چهارشنبه که به مناسبت استقبال از بهار برگزار می‌شود، جایگاه ویژه‌ای دارند. جشن‌های آخرین چهارشنبه یک ماه قبل از عید نوروز آغاز می‌شود و در هر شب چهارشنبه یکی از چهار عنصر اصلی که در خلقت نقش دارند، به طور نمادین جشن گرفته می‌شود. در اسطوره‌شناسی مردم آذربایجان، اسطوره خلقت با خاک تکمیل می‌شود. پس از آب، گرما و هوا، خاک خلق می‌شود. خاک آخرین عنصر از چهار عنصر اصلی خلقت است. نام‌گذاری آخرین چهارشنبه به عنوان چهارشنبه خاکی بر اساس اسطوره‌شناسی مردم آذربایجان صورت گرفته است.
چهارشنبه آخر سال با نام‌های "چهارشنبه آخر سال"، "چهارشنبه زمین" یا "چهارشنبه خاک" نیز شناخته می‌شود. چهارشنبه آخر سال ارزشمندترین و مهم‌ترین چهارشنبه در میان چهارشنبه‌های نوروزی است. از دوران کهن، این روز در میان مردم آذربایجان به عنوان یکی از عزیزترین ایام شناخته شده است. چهارشنبه آخر سال با بیدار شدن زمین مرتبط است، زیرا خاک به عنوان عنصر اصلی در خلقت انسان، در این روند نقش بسیار مهمی دارد.
آداب، سنت ها و باورها:
مردم آذربایجان قرن‌هاست که چهارشنبه آخر سال را با آداب و رسوم ویژه‌ای جشن می‌گیرند. در پس هر یک از این رسوم، باورهایی درباره فراوانی، برکت، روزی، سلامتی و موفقیت نهفته است.
یکی از سنت‌های نوروزی نیز رسم رنگ‌آمیزی تخم‌مرغ است. مردم در طول سال تخم‌مرغ آب‌پز می‌خورند، اما در نوروز آن را رنگ‌آمیزی می‌کنند که این کار معنای خاصی در ارتباط با این جشن دارد. رنگ کردن تخم‌مرغ قرمز در چهارشنبه آخر سال و روزهای نوروز به باورهای کهن درباره احیای نیاکان، زنده شدن زمین و به طور کلی آیین‌های بیداری و تجدید حیات مرتبط است.
یکی از نمادهای اصلی چهارشنبه آخر سال و عید نوروز، سبزه است. سبزه نماد بیداری زمین، آغاز زندگی جدید و باروری محسوب می‌شود.
باورهای مختلفی درباره کاشت و رشد سبزه وجود دارد. سبز کردن سبزه نشانه فرارسیدن بهار و برکت و روزی است. اعتقاد بر این است که اگر سبزه به‌خوبی رشد کرده و سرسبز شود، سالی پر از موفقیت و برکت در پیش خواهد بود.
اولین سبزه‌ای که جوانه می‌زند، در زیباترین جای خانه قرار داده شده و روبانی قرمز بر روی آن بسته می‌شود. این کار نمادی از خوشبختی و رفاه برای خانواده است.
در چهارشنبه آخر سال چه کارهایی باید انجام داد؟
در چهارشنبه آخر سال، در حیاط‌ها و کوچه‌ها آتش روشن می‌شود، در هر خانه سفره‌ای زیبا چیده می‌شود و خانواده‌ها مراسم جشن و دورهمی برگزار می‌کنند. در این روز، کدورت‌ها باید کنار گذاشته شوند و افراد با یکدیگر آشتی کنند.
سنت‌هایی مانند قاپی‌پوسما (کوبیدن درها برای گرفتن هدیه)، روشن کردن شمع به نیت اعضای خانواده، دید و بازدید با همسایگان و اقوام همچنان پابرجاست. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این روز زیارت اهل قبور، قرائت قرآن و دعا برای درگذشتگان است.
شب هنگام، افراد هفت بار از روی آتش می‌پرند و باور دارند که با این کار، تمام دردها، بلاها و انرژی‌های منفی را پشت سر گذاشته و سال جدید را با سلامتی و آرامش آغاز خواهند کرد.
بر اساس برخی از باورهای مردم آذربایجان در شب آخرین چهارشنبه، تخم‌مرغی که یک طرف آن با قلم قرمز و طرف دیگر آن با قلم سیاه رسم شده است، در کنار آب جاری پنهان می‌شود. اگر نیت فرد برآورده شود، روی تخم‌مرغ خط قرمز کشیده می‌شود و اگر برآورده نشود، خط سیاه کشیده می‌شود – چنین گفته می‌شود. این فال یک نسخه‌ای نیز دارد که در آتش اجرا می‌شود. همچنین در شب آخرین چهارشنبه، مقداری آب در ظرفی ریخته و دو سوزن که یکی از آن‌ها با پنبه پیچیده شده است، در آن می‌گذارند. اگر سوزن‌ها به هم نزدیک شوند، گفته می‌شود که فرد به زودی به آرزوی خود خواهد رسید. از دیگر باورها این است که در شب آخرین چهارشنبه، دختران پشت به در ایستاده و یک لنگه کفش را به سمت در می‌اندازند. اگر نوک کفش به طرف در بیافتد، گفته می‌شود که همان دختر به زودی ازدواج خواهد کرد. برخی از باورها هم بر این است که در شب آخرین چهارشنبه، همه شب را با خوردن نان شور پخته شده در تنور، که در خلوت تهیه شده است، به خواب می‌روند. گفته می‌شود اگر در خواب تشنه شوید، فردی که قسمت شماست، به شما آب خواهد داد.
اعتقادات درباره پریدن از آتش
بر اساس باورها، پریدن از روی آتش در چهارشنبه آخر سال به پاکسازی روحی و جسمی کمک می‌کند. هنگام پریدن از آتش، مردم چنین می‌گویند:
"سنگینی و بدشانسی‌ام در آتش بسوزد! "
این جمله نشان‌دهنده اعتقاد به این است که تمام غم‌ها و مشکلات در آتش از بین خواهند رفت و زندگی با امید و موفقیت ادامه خواهد یافت.
آداب و رسوم آخرین چهارشنبه در مناطق مختلف
در مناطق مختلف آذربایجان، آخرین چهارشنبه با آداب و رسوم و باورهای متفاوتی جشن گرفته می‌شود. در مناطق قازاخ، تووز و شکی، رسم است که به خانه‌ها آب بریزند و روی سفره عید غذاهای خاصی مانند قاطلمه، فَصَلی و قوورقا بگذارند. در نخجوان، در شب آخرین چهارشنبه، آتش‌های بزرگی در حیاط‌ها روشن می‌شود و همه از روی آن می‌پرند و آرزو می‌کنند. در مناطق قوبا و قُصار، جوانان در آخرین چهارشنبه به خانه‌ها می‌روند و صاحب‌خانه‌ها به آن‌ها شیرینی، میوه و هدیه می‌دهند. در منطقه جنوبی آذربایجان نیز در شب آخرین چهارشنبه، پارچه‌ای قرمز به درختان حیاط‌ها می‌بندند تا برای خانواده شانس و برکت به ارمغان بیاورد.
فال‌های نوروزی
"فال گوش"، "فال درب"، "فال گوش دادن" با این نام‌ها در مناطق مختلف آذربایجان رواج دارند.
یکی از فال‌های مشهور آخرین چهارشنبه، "فال انگشتری" نام دارد. در این فال، دختران مجرد در آخرین چهارشنبه در یک اتاق جمع می‌شوند و ظرفی برای آرزوها آماده می‌کنند. آن‌ها یک ظرف مسی بزرگ وسط می‌گذارند و سپس هر دختر انگشتری‌اش را درون ظرف می‌اندازد. پس از مخلوط کردن انگشترها، یک پسربچه کوچک را می‌آورند تا از ظرف یکی از انگشترها را بیرون بیاورد. سپس بر اساس انگشتر بیرون آمده، آنچه که در متن شعر بیاتی بیان شده را به عنوان آرزوی فرد تفسیر می‌کنند.
آخرین چهارشنبه – پیش‌خبر نوروز
با وجود پیشرفت تکنولوژی و سبک زندگی مدرن، آداب و رسوم آخرین چهارشنبه همچنان حفظ شده است. مردم با خانواده‌هایشان گرد هم می‌آیند و سفره‌های عید می‌چینند، شیرینی‌ها می‌پزند و در شبکه‌های اجتماعی درباره آخرین چهارشنبه پست می‌گذارند. به ویژه رسم‌هایی مانند پرتاب کلاه، روشن کردن آتش، فال باز کردن همچنان در میان جوانان رواج دارد. در شهرها بازارهای نوروزی برپا می‌شود و جشن‌های آخرین چهارشنبه برگزار می‌شود.
آن شب همه چیز به شکلی متفاوت به نظر می‌رسد. در خیابان‌ها چراغ‌ها روشن‌تر می‌درخشند، لبخند روی صورت مردم است. سبزی سمنو خبر از آمدن بهار می‌دهد. بچه‌ها دور آتش در حیاط می‌چرخند و بزرگترها خاطرات سال‌های گذشته را بازگو می‌کنند. در پشت در خانه‌ها کلاه‌هایی دیده می‌شود که داخل آن شیرینی، میوه و گاهی هدیه‌های کوچک قرار دارد. دختری که سمنو در دست دارد، با آرزویی صادقانه چشم به آسمان می‌دوزد:
"سال نو، امیدهای نو، آغازهای نو بیاورد…"
آخرین چهارشنبه با زیبایی‌هایش پیام‌آور نوروز است. این جشن نه تنها نماد زندگی آداب کهن است، بلکه یکی از زیباترین نمونه‌های همبستگی و شادی مشترک مردم است.
نظر شما