این بنا در جنوب شهر کهنه هرات و بعد از میدان فیروزآباد/خونچه‌آباد که بعدها به دروازه قندهار و اکنون به میدان شهدای ۲۴ حوت معروف گردیده، واقع است. پیرامون شخصیت مدفون در این آرامگاه اختلاف وجود دارد.

برخی منابع او را از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) گزارش کرده‌اند. همینطور گفته شده است که او پدر عبدالعظیم حسنی است. اسیر هروی در کتاب «رساله سلطان میر عبدالله الواحد شهید»، امامزاده مدفون را یکی از نوادگان امام حسن مجتبی می‌داند و گزارش می‌کند که گروهی بر این باورند که وی یکی از فرزندان مسلم بن عقیل است. در کتاب «هرات، دیروز، امروز» به استناد تاریخ شفاهی هرات، گفته شده که این مزار، مدفن پدر عبدالعظیم حسنی است.

ساخت اولیه­ی این آرامگاه به زمان شیخ ابونصر نسبت داده شده است. گفته شده که شیخ ابونصر در خواب، پیامبر اسلام (ص) را دیده و به اشارت ایشان، جسد مبارک میر عبدالواحد شهید را در منطقه خمچه‌آباد (فیروزآباد کنونی) کشف کرده است. آرامگاه این بزرگوار را احیا کرد و خود نیز در همین مکان دفن شد.کتیبه‌ای که مربوط به زمانی پیش از دوره تیموریان است و در آرامگاه حفظ شده، بنای فعلی را به امیرعلی‌شیر نوایی نسبت می‌دهد که در سال ۸۹۲ هـ.ق (۱۴۸۷ میلادی) ساخته شده است. در این کتیبه، اشاره شده که شیخ ابونصر بر اثر رؤیایی بر این کار برانگیخته شد. در زمان سلطنت امیر حبیب‌الله‌خان در سال ۱۳۲۵ هـ.ق، این بنا مرمت و گچ‌کاری شد.

سپس در سال ۱۳۵۳ هـ.ش به همت آقای عارفیان بازسازی در آن صورت گرفت. اما در سال ۱۳۶۵ خورشیدی، به دلیل درگیری‌های شدید بین نیروهای مجاهدین و شوروی، تمامی آثارخشتی حضرت میر عبدالواحد شهید تخریب گردید. نیروهای مجاهدین به فرماندهی دایی عبدالعلی و هماهنگ با عملیات شکستن کمربند اول امنیتی، آرامگاه و بنای ارزشمند آن را منفجر کردند. سرانجام در سال ۱۳۷۲ خورشیدی، به همت حاجی حبیب‌الله عزیزی، ایوان و ملحقات این بنا به سبک قدیم و با گنبد بزرگ و گلدسته‌ها مجدد بنا شد. ضریح آرامگاه نیز در سال ۱۳۸۶ خورشیدی توسط حاجی علی فروغی ساخته شد. بنابر این، هیچ نشانه‌ای از بناهای پیش از دوره­ی تیموریان در ساختمان فعلی وجود ندارد.

داخل بنای آرامگاه (گنبدخانه) نقشه‌ای مستطیل ‌شکل دارد. نمای داخلی گنبدخانه و ایوان‌های ورودی، بازسازی شده و دارای ویژگی‌های معماری جدید است. کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌هایی در این بنا وجود دارد که مطالبی درباره میر شهید و بنای تیموری آن ارائه می‌دهند. حوض خشتی تاریخی که در جنوب‌غرب آرامگاه واقع بود، در سال ۱۰۵۹ هجری قمری در عصر سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. اما این حوض اخیراً به‌منظور توسعه حیاط آرامگاه تخریب شده است. این بنای تاریخی که در اثر جنگ‌های چند دهه­ی اخیر نیمه‌ویران شده بود، در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بازسازی گردید. بسیاری از رویدادهای تاریخی هرات در این محل رخ داده است. زنده‌یاد اسیر هروی می‌نویسد: "پهلوانی‌ها، قهرمانی‌ها، سر بریدن‌ها و دار زدن محکومان در همین محل انجام می‌شده است." این مکان مقدس، همه‌روزه، به‌ویژه در روزهای جمعه، پذیرای مشتاقان خاندان پیامبر اسلام(ص) است. در هر صبح جمعه، مردم با خواندن دعای ندبه به راز و نیاز می‌پردازند و سپس به زیارت اهل قبور می‌روند. از گذشته‌های دور، این زیارتگاه یکی از قبرستان‌های اصلی اهل تشیع در هرات بوده است. در روز اول نوروز نیز مردم هرات مراسم خاصی را در این مکان برگزار می‌کنند و علم «شاه اولیا علی (ع)» را در صحن زیارتگاه برافراشته می‌کنند. این علم تا ۴۰ روز برافراشته می‌ماند و زائران بسیاری برای شفا به این مکان مقدس می‌آیند.

منبع: هرات باستان

نویسنده: حمیدالله کام‌گار

لینک:

https://www.heratbastan.com/%d9%87%d8%b1%d8%a7%d8%aa%d8%8c-%d8%a7%db%8c%d9%88%d8%a7%d9%86-%d9%88-%da%af%d9%86%d8%a8%d8%af-%d8%a2%d8%b1%d8%a7%d9%85%da%af%d8%a7%d9%87-%d8%b3%d9%84%d8%b7%d8%a7%d9%86-%d9%85%db%8c%d8%b1/