طبق یافته ­های مطالعه صورت گرفته توسط مؤسسه تحقیق و مشاوره کوندا (KONDA) در طول ده سال گذشته نسبت جوانانی که خود را متدین محافظه­ کار معرفی می­کردند از ۲۸ درصد به ۱۵ درصد کاهش یافته است. [۱]  با افزایش شمار آتئیست­ها در آوریل ۲۰۱۴ انجمنی با نام «انجمن آتئیسم» در ترکیه تأسیس شد و فعالیت خود را آغاز کرد. رئیس این انجمن خانم سلین اوزکهن (Selim Özkohen) است. [۲]

براساس گزارش تغییرات اجتماعی در سال ۲۰۱۸ شمار کسانی که اظهار تدین می­کردند از ۵۵ درصد به ۵۱ کاهش یافته است. همچنین شمار کسانی که می­گفتند آتئیست هستند از ۱درصد به ۳ درصد افزایش یافته است. [۳]

بکیر آغیردیر (Bekir Ağırdır) مدیرکل مؤسسه تحقیق و مشاوره کوندا با شرکت در یک برنامه تلویزیونی یافته­ های مطالعه صورت گرفته در سال ۲۰۱۹ را اعلام کرد. طبق یافته­ های مطالعه، شمار جوانانی که روزه می­گیرند از ۷۴ درصد به ۵۸ درصد کاهش یافته است؛  شمار کسانی که می­گویند بطور منظم نماز میخوانند از ۲۷درصد به ۲۴ درصد کاهش یافته است؛ جوانان دیر ازدواج می­کنند؛ شمار کسانی که تنها زندگی می­کنند افزایش یافته است؛ شمار کسانی که اظهار تدین می­کنند کاهش یافته است. طی ده سال گذشته میزان آتئیسم از ۱درصد به ۴ درصد رسیده است. میزان بانوانی که حجاب دارند از ۵۷-۵۸ درصد به ۵۰ درصد رسیده است. میزان افرادی که خود را «محافظه ­کار سنتی» معرفی می­کنند از ۴۵ درصد به ۴۳ درصد کاهش یافته است؛ میزان افرادی که خود را «محافظه­ کار متدین» معرفی می­کنند از ۲۵ درصد به ۱۵ درصد کاهش یافته است و میزان کسانی که خود را «مدرن» معرفی می­کنند از ۲۹ درصد به ۴۲ درصد افزایش یافته است. [۴]

در نظرسنجی که شرکت تحقیقاتی ایپسوس (IPSOS) در سال ۲۰۱۹  از طریق اینترنت انجام داد، شرکت­ کنندگان ترکیه­ ای در خصوص مشاغل قابل اعتماد «دانشمند»، «دکتر» و «معلم»­ را قابل اعتمادترین مشاغل ارزیابی کردند. در این نظرسنجی «مسئولان دینی» در رتبه یکی مانده به آخر و «سیاستمداران» در رتبه آخر قرار گرفتند. [۵]

عصمت یلماز وزیر وقت آموزش و پرورش ترکیه در واکنش به گزارش پژوهشی تحت عنوان «جوانان و ایمان»  که اداره کل آموزش و پرورش استان قونیه تهیه کرده بود [۶] و در آن به افزایش دئیسم در ترکیه صحه گذاشته بود، چنین واکنش نشان داده بود: اینکه گفته شود جوانان ترک به سمت دئیسم گرایش پیدا کرده­اند یک دروغ بی­خردانه است.

علی ارباش رئیس سازمان امور دینی ترکیه در واکنش به تمایل جوانان به دئیسم و آتئیسم گفته بود: هیچ فردی از ملت ما به چنین درک انحرافی وقع نخواهد گذاشت. هیچ کس نباید به ملت ما و جوانان ما تهمت و افترا بزند. پس از این اظهارنظر و تبیین من، فکر نمی­کنم هیچ شهروند و یا جوانمان به دنبال چنین تفکر فلسفی انحرافی و باطل برود و به آن اعتبار ببخشد. [۷]

بولنت آرینچ یکی از بنیانگذاران حزب عدالت و توسعه و رئیس سابق پارلمان ترکیه طی اظهارنظری عنوان کرد: تعداد روزه­داران کم شده است. شمار کسانی که در نماز جمعه شرکت می­کنند کاهش یافته است. در زندگی دینی ما یک ضعف وجود دارد. انسان­ها دئیست شده­اند. شمار آتئیست­ها افزایش یافته است. اگر به روندهای گذشته نگاه کنیم در مقایسه با گذشته انسان­ها عبادت را کنار خواهند گذاشت. ترس و نگرانی من از این است که انسان­ها از حجاب و مسجد نیز بیزار و متنفر شوند. آرینچ ضمن انتقاد از دعاها، ذکرها و مولودهای شریفی که در دوره کرونا در مساجد خوانده می­شود این سئوال را مطرح کرد: آیا ما باعث نفرت انسان­ها از دین می­شویم یا احساسات دینی را زنده نگاه می­داریم؟ بهتر است کارشناسان نظرسنجی از مردم سئوال بکنند. [۸]

احمد داوداغلو رئیس حزب جدیدالتأسیس آینده که در گذشته نزدیک وزیر امور خارجه و نخست وزیر ترکیه بود در این باره اظهار داشت: از دین در سیاست استفاده ابزاری شد. اگر ما سهمی در این امر داشتیم همگی باید با تبعات آن رودررو شویم. اگر در یک نظرسنجی دینی مردم می­گویند که کمترین اعتماد را به علمای دین می­کنند، همگی بایستی بنشینیم و در مورد آن فکر بکنیم. [۹]

 متین کاراباش­اغلو نویسنده و پژوهشگر قرآن و حدیث معتقد است درگیری و جنگ­ها بین گروه­های مختلف مسلمانان در جغرافیای اسلام، جنگ­های داخلی و اقدامات تروریستی گروه­هایی نظیر داعش، القاعده و بوکوحرام باعث ایجاد ذهنیت پیوند دین و خشونت شد. این امر نیز به پدیده «فاصله گرفتن از دین» شتاب بیشتری بخشید. [۱۰]

کاراباش­اغلو علت افزایش آتئیسم در میان جوانان را ناسازگاری در گفتار و کردار متدینینی می­داند که از سال ۲۰۰۲ تمرکز قدرت را در ترکیه در اختیار گرفتند. [۱۱]

احسان شن­اوجاک استاد الهیات و مؤسس و رئیس مرکز تحقیقات علمی و فکری (İFAM) که یک مؤسسه غیردولتی که با هدف آموزش­های دینی است و در چارچوب درک سنتی از دین فعالیت می­کند، در این خصوص چنین اظهار داشت: جو حاکم بر مسلمانان در دوره صدر اسلام که باعث گسترش دین اسلام شد دیگر وجود ندارد و دلیل این امر فقدان «زبان حال» است. [۱۲]

 پروفسور دکتر مصطفی اوزترک که از طرفداران تفسیر تاریخ­محور قرآن در ترکیه است مهم­ترین عامل افزایش گرایش به آتئیسم در ترکیه را «ساختارهای دینی سنتی» می­داند. پروفسور اوزترک تصریح می­کند: گروه­ها و جماعت­های دینی به جای آنکه به دنبال وظیفه اصلی خود که نمایندگی و معرفی دین است باشند در تلاش­اند تا نزد قدرت حاکم اعتبار و نفوذ بیشتری به دست آورند. این وضعیت به خودی خود نگران­کننده است. ساختارهای دینی سنتی پیوسته باعث ایجاد درگیری و نزاع می­شود. در نتیجه رفتار غیرمسئولانه گروه­ها و جماعت­­های دینی، سکولارها که پیوند ضعیفی با زندگی دینی دارند پیوندشان با دین کلاً گسسته می­شود.

ابوبکر سفیل استاد الهیات و پژوهشگر علوم دینی گرچه مطرح کردن فقط یک عامل به عنوان علت افزایش آتئیسم را درست نمی­داند اما بر این باور است که مشاجره بین ساختارهای دینی باعث افزایش این گرایش شده است. سفیل در این باره چنین اظهارنظر کرد: افزایش شمار آتئیست­­ها در جامعه می­توانند دلایل دینی، سیاسی، روان­شناختی و اقتصادی متعددی داشته باشد. آموزش دینی در ترکیه پیس از گذشت دهه­ها هنوز مسیر خود را پیدا نکرده است. مؤسسات بیشماری وجود دارند که در حوزه آموزش دینی فعالیت دارند اما هیچ هماهنگی بین آنها وجود ندارد. از سازمان امور دینی ترکیه و وزارت آموزش و پرورش ترکیه گرفته تا دانشکده­های الهیات در دانشگاه­ها و مؤسسات غیردولتی که به ارائه خدمات آموزش دینی می­پردازند، گرچه شمارشان زیاد است اما این امر باعث حاکم شدن فضای چندصدایی شده است. در بسیاری از موارد چندصدایی چیز خوبی است اما در خصوص آموزش ارزش­های اساسی دین باعث بحث و مشاجره می­شود. انسانهایی که با هدف نیاز به آرامش در زندگی دنبال دین هستند با مشاهده مشاجره­ها و نزاع­ها  با مشکلات جدیدی روبرو می­شوند. اما مشکل از دین نیست. دین اسلام در طول ۱۴۰۰ سال الگوهای موفقی خود را تشکیل داده است. از زمان اعلام جمهوریت تاکنون حتی یک اثر بدیع که مفاهیم اساسی «اصول دین» و «اصول فقه» را توضیح دهد منتشر نشده است.

 عایشه هور (Ayşe Hür) نویسنده آتئیست بر این باور است که میزان افزایش آتئیست­ها در ترکیه بیشتر از درصدی است که اعلام شده است. خانم هور خاطرنشان ساخت: بنده نمی­دانم آیا «ندانم گراها»(آگنوستیک­ها)، طبیعت­گراها (نچرالیست­ها) و تنغری­ها (دین الهه آسمان) که تعداد آنها در ترکیه رو به افزایش است در این آمار لحاظ شده­اند یا خیر. آتئیسم تا حدود ده سال پیش  در محیط­های نسبتاً لیبرال به زبان آورده می­شد. اما در شرایط حاضر اینکه کسی بگوید من آتئیست هستم دارای تبعات است و شهروندان ریسک بیان آن را قبول نمی­کنند و از بیان آتئیست بودن خود خودداری می­کنند.  بنابراین نتیجه نظرسنجی­ها نمی­تواند منعکس­کننده واقعیت­های موجود در جامعه باشد.

جاندان بادم استاد دانشگاه و نویسنده آتئیست بر این باور است در ترکیه دئیست­هایی هستند که خود را مسلمان معرفی می­کنند. بادم هم جزء کسانی است که معتقد است بین افزایش آتئیسم و سیاست­های حکومت ارتباط مستقیمی وجود دارد. حزب عدالت و توسعه در ترکیه با تأکید بر دین به قدرت رسید. فساد گسترده  این حزب اسلام­گرا و اقدامات خونین داعش باعث روشنگری شد. امروز نمی­توان مردم را مثل گذشته فریب داد. با زیر سئوال رفتن دین و افزایش روزافزون ساختارهای فاسد مدعی اسلام­گرایی در کشور و پارتی­بازی­ها، واکنش مردم را به دنبال دارد. در این میان برخی به دئیسم و آتئیسم روی می­آورند برخی دیگر نیز از اینکه متدین باشند صرف نظر می­کنند. [۱۳]

نویسنده و پژوهشگر دینی احسان الیآچیک  (İhsan Eliaçık) افزایش آتائیسم در ترکیه را در مقایسه دیگر نقاط جهان بیشتر ارزیابی می­کند. الیآچیک در این خصوص عنوان کرد:  این امری که در ترکیه رخ داده تحولی است که در شرایط مشابه در کشورهای دیگر شاهد آن بوده­ایم. به طور خاص در سه کشور عربستان سعودی، ایران و ترکیه شاهد رشد آتئیسم  و دئیسم هستیم.  در طول ۱۸ سال گذشته در ترکیه مسئولانی با عقبه محافظه­کاری با پیش کشیدن موضوع خدمت به اسلام روی کار آمده­اند. اما به تدریج این سئوال مطرح شد که «آیا مسلمان بودن این است؟» مردم ابتدا از دین دلسرد شده سپس به دئیسم روی آوردند و سپس آتئیست شدن خود را اعلام کردند. بنده شخصاً این مسئله را نه یک تحول منفی، بلکه یک تحول مثبت می­دانم. گرایش جوانان به دئیسم و آتئیسم در ترکیه امر مثبتی است چراکه حداقل از سلطنت حاکم امویان و دین آمیخته با خرافات­شان خارج می­شوند. [۱۴] اجازه بدهیم اذهان و قلوب این جوانان از دین آمیخته با خرافات خالی شود. بنده فکر می­کنم در این صورت حداقل فرصت دیدن و درک اسلام راستین در میان جوانان افزایش خواهد یافت. [۱۵]