موسیقی آذربایجانی به موسیقی سنتی مردمان آذربایجانی اطلاق می‌شود. هنرمندان آذربایجانی با خلاقیت خود، موسیقی منحصربه‌فردی را می‌آفرینند. کسانی که این نوع موسیقی را به‌همراه سروده‌های خود به‌زبان ترکی آذربایجانی می‌خوانند، عاشیق خوانده می‌شوند. عاشیق‌ها در وصف آذربایجان و دلاوری‌های بزرگان آن، در مراسم جشن، سروده‌های زیبایی را به‌همراه موسیقی آذربایجانی می‌خوانند و مورد توجه مردم قرار می‌گیرند. عاشیق‌ها از دوران قبل از اسلام در بین مردمان ترک‌تبار وجود داشته‌اند.
موسیقی فولکلور آذربایجان به دو بخش مجزا تقسیم می شود. یکی از این بخش ها موسیقی عاشق هاست. این نوع موسیقی ریتمیک است. عاشق ها ریشه ای ترین موسیقی آذربایجان را می نوازند. نوایی که دربین مردم ساری و جاری است.
عاشق ها یا هر نوع از موسیقی آذربایجانی خود ریشه در وسعت اساطیر و گذشته آذربایجان دارد. جنگ هایی که به جانب آذربایجان بوده و فشار و خفقان عصرها در موسیقی این منطقه ریشه دوانده است.
موسیقی موغام (موسیقی مقام)
اگرچه موسیقی موغام آذربایجان به دستگاه‌های موسیقی ایرانی نزدیک است و در بعضی مواقع حتی یکی هم هستند، ولی طرز اجرای این دو موسیقی ملی در انسان احساس بسیار متفاوتی ایجاد می‌کند.
موسیقی محلی آذربایجانی، خود را در سنت‌های شفاهی-سازی نشان داده‌است. این سنت در قالب هفت مقام اصلی دسته‌بندی شده‌است. این هفت مقام عبارتند از :- راست، سه گاه، شور (این سه بسیار رایج اند)، شوشتر، بیات شیراز،چهارگاه، همایون و سه مقام جنبی سارنج، شهناز و نوع دیگری از چهارگاه . هر مقام با گامی ساماندهی شده و با معنا و احساسات زنده همراه است، که در قالب مایه اجرا می‌شوند.
مقام‌های ضربی ۹ عدد هستند. حیراتی، ارسباری، سماعِ شمس، منصوریه، مانی، اوشاری، حیدری، شکسته قره‌باغ، شکسته کسمه
موسیقی مقامی مختص کشورهای شرقی نظیر ایران است که ریشه در آداب و سنن مناطق دارد. به طور کلی ملل شرق از این نوع موسیقی بهره می برند. هند، عربستان و ایران از کشورهایی هستند که ریشه و خواستگاه فرهنگی خود را در این نوع موسیقی دنبال می کنند.
اما در مجموع در بحث موسیقی مقام دو ملت و قوم هستند که این نوع موسیقی را خیلی آکادمیک و دقیق دنبال می کنند یکی ایران است و دیگری جمهوری آذربایجان.
موسیقی مقامی به ویژگی منطقه و فرهنگ بر می‌گردد و این نوع موسیقی پایه مشترک در کشورهای بهره‌مند دارد منتها به نام‌های مختلف خوانده می‌شود. در هند به مقام می‌گویند موگا، در آذربایجان موغام (مقام) و در ترکیه مکام.
موغام (مقامی) موسیقی فولکلور محلی است. دستگاه هایی در موسیقی آذربایجان هست که تمام شعبات ماهور را با اوج بالا اجرا می کنند. ویژگی بارز موسیقی آذربایجانی اوج خوانی است. در حالی که در فارسی اگر ماهور خوانده شود تا آخر باید ادامه یابد نه اینکه صدا اوج ناگهانی بگیرد.
به نظر اکثر بزرگان این رشته، موسیقی سنتی ایران و موسیقی موغامی آذربایجان جدایی ناپذیرند و در حد دو لهجه از یک زبان موسیقیایی هستند.
خمیر مایه ی اولیه و حس ها و شور و ذوق های گوناگون شکل یافته در آواز ها و ترانه های این دستگاه های چند گانه، در این دو کشور یکسان هست و بسته به بعضی دوری های سرزمینی و تاریخی رنگ و بوی ویژه ای به خود گرفته است.
کماکان شور و حال عاشقانه را در دستگاه شور و احساسات انقلابی را در ماهور و رجز خوانی های حماسی را در چهارگاه و لطافت و زیبایی را در بیات اصفهان (شیراز) و به قول ترکها: "عروس دستگاه های موسیقی" می بینیم و دوری و فراق و غربت و حسرت و اندوه خودمان را در دستگاه سه گاه (دستگاه حزن) می نوازیم و نوحه خوانی و عزاداری را عمدتا درسه گاه یا نوا.
سه‌گاه در موسیقی آذربایجان استعمال زیادی دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادی دارند. اما فارسی‌زبان‌ها آن را طور دیگری می‌خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تأثیر و تألم بسیار همراه است.
گوشه ها : مایه زابل ، زابل ، مانند مخالف ، مخالف ، سه گاه ، جوهری ، سه گاه زابل ، مویه ، حصارمخالف، منصوریه ، روح الارواح ، زمین خارا ، ناله زنبوری ، ، حجاز ، شاه ختایی ، نهاوند ، سارنگ ،
اورتا سه گاه » ، « خارج سه گاه » ، « میرزاحسین سه گاه » و« زابل سه گاه» از واریانت های سه گاه در موسیقی آذربایجان محسوب می شوند و هرکدام دارای پرده و تنالیته خاصی است. اوزئییرحاجی بی اف می نویسد « سه گاه » موجب پیدایش علایق انسانی و دوستی و مودت در شنونده می شود.
«سه گاه» تنها موغامی است که در (۶) فاصله اجرا و خوانده می شود:
۱- (می) زابل سه گاه ۲- (لا) میرزا حسین سه گاه ۳-(سی) خارج سه گاه ۴-( سول) تاتران سه گاه ۵-(ر) یالخین سه گاه ۶- (دو) آغی سه گاه
هریک ازاین موغام ها برای خود لحن مخصوصی دارند.
اکثرملودی ها و آوازه های ظریف و عاشقانه مردمی نیز براساس «سه گاه» سروده شده اند
زابل سه گاه یکی از قدیمی ترین و متداولترین نوع « سه گاه » است . سه گاه زابل با شعبه ها و گوشه های زیر اجرا می شود: کوک مایه این موغام بر اساس «می» است
برداشت ، زیل مویه ، مایه ، بم مویه ، مخالف کیمی (مانند مخالف) ، ترکیب ، کوراوغلو ، سه گاه ، غم انگیز، مبرغه ، زیل زابل ، زیل اینجه ، حاصارکیمی ، زیل مخالف ، زیل ترکیب ، مایه آیاق.
یونسکو در سال ۲۰۰۸ موسیقی مقام آذربایجانی را در میراث معنوی فرهنگی بشر ثبت کرد. همچنین فضاپیمای کاوشگر ویجر ۱ نیز قطعه‌ای از موسیقی مقام به زبان ترکی آذربایجانی را برای پخش در فضا انتخاب نموده است.
موسیقی اوپرا
تاریخ اوپرای آذربایجان به سال ۱۹۰۸ برمی گردد. عزیر حاجی بی اف آهنگساز معروف برای اولین بار اوپرای لیلی و مجنون را نوشته و به نمایش گذاشته است. این اولین اثر موسیقی اوپرا در کشورهای اسلامی بوده است. بعد از آن شیخ صنعان، رستم و سهراب، فرهاد و شیرین، زن و شوهر و دیگر اوپراها را نوشته است. از اوپرا نویسان معروف می توان از زلفقار حاجی بگ اف، مسلم ماقامایف، فکرت امیراف، افراسیاب بدلبیلی و دیگران نام برد.
باله آذربایجان
این طرز از سال ۱۹۴۰ آغاز شده است. اولین باله قلعه دختر نام داشت و آن را افراسیاب بدلبیلی نوشته بود.
آلات موسیقی آذربایجان
آلات موسیقی به چند دسته تقسیم می شود:
آلات موسیقی که از زمانهای قدیم تا امروز آمده اند: تار، کمان، تولوم، توتک، ساز، بالابان، زورنا، ناغاره، دفع
آلات موسیقی که از یاد رفتند و دوباره بازسازی شده اند: بربد، رود، چنگ،قاشیغک، چاناق
آلات موسیقی معاصر: رباب قوشقار، دوتار، سه تار، تنبور، داوول، دایره، کرنای، موسیقار
آلات موسیقی سیم دار: تار، کمان، قانون، عود، تنبور، البوتا، قوربوتا، جانبوتا، جانقور، ساز
آلات موسیقی نفسی: بالابان، توتک، زورنا، نی، تولوم
آلات موسیقی چرمی (ضربی): ناغاره، قاوال، قوشا ناغاره، دمبک
ارکستر های آذربایجان
۳ ارکستر در آذربایجان موجود است: ارکستر دولتی آلات موسیقی مردمی، ارکستر موسیقی کامرا، ارکستر سیمفونیک
ارکستر دولتی آلات موسیقی مردمی در سال ۱۹۳۱ با پیشنهاد "عزیر حاجی بی اف" تاسیس شده است. رهبر این ارکستر خود عزیر حاجی بی اف و دستیار وی نیز سعید رستم اف بودند که هم اکنون رهبری این ارکستر بر عهده آقاوئردی پاشایف می باشد.
ارکستر کامرا (Azerbaijan State Chamber Orchestra)
این ارکستر در سال ۱۹۶۴ با پشنهاد دو آهنگساز معروف قارا قارایف و فکرت امیراف تشکیل شده است. اولین رهبر ارکستر ناظم رضایف بود و هم اکنون رهبری ارکستر بر عهده تیمور گویجای اف می باشد.
ارکستر سیمفونیک آذربایجان
این ارکستر یکی از اولین ارکسترهایی است که در شوروی تشکیل شده است. در سال ۱۹۲۰ توسط عزیر حاجی بی اف تاسیس شده است و برنامه ها و کنسرت های بیشماری اجرا کرده است.
آکادمی موسیقی باکو - https://www.musicacademy.edu.az/
آکادمی موسیقی باکو یکی از مراکز عالی تحصیل موسیقی در جمهوری آذربایجان است که در ۲۵ می ۱۹۳۰ در باکو با نام کنسرواتوار دولتی اوزیر حاجی‌بی اف تأسیس شده‌است.
در سال ۱۹۳۹ عزیر حاجی‌بی اف به عنوان رئیس کنسرواتوار انتخاب شد و تا پایان عمر در این سمت باقی‌ماند. پس از مرگ عزیر حاجی‌بی اف، قارا قارایف مدیریت کنسرواتوار را چند سال به عهده گرفت و پس از او اشرف عباس اف به عنوان مدیر انتخاب شد. رئیس این آکادمی فرهاد بدلبیلی است.
کنسرواتورا ملی آذربایجان National Conservatory of Azerbaijan
کنسرواتورا ملی در سال ۲۰۰۰ با دستور حیدر علی اف رئیس جمهور فقید ج. آذربایجان تاسیس شده است. کالج موسیقی و مدرسه هنر نیز در ترکیب آن می باشد. رئیس این مرکز سیاوش کریمی هستند.
http://conservatory.edu.az/ru/
موزه دولتی فرهنگ موسیقی آذربایجان
این موزه در سال ۱۹۶۷ تاسیس شده و نزدیک به ۳۵ هزار اشیاء و آلات موسیقی در آن به نمایش گذاشته شده است که از جمله آنها می‌توان به سازهای ملی آذربایجانی همچون؛ تار، کمانچه، ساز، دف، نقاره، سرنا، نی، و نیز به سازهای متفاوت به‌لحاظ ویژگی‌های خود نظیر؛ گرامافون، پاتفون و غیره … و همچنین به دست‌نوشته‌های نت عزیر حاجی‌بیگف، بنیان‌گذار هنر موسیقی حرفه‌ای آذربایجانی و آهنگسازان برجسته «قارا قارایف» و «فکرت امیروف» و نیز به وسایل شخصی موسیقیدانان، پسترها، برنامه‌ها، عکس‌ها، نمونه‌های هنر کاربردی، نت‌ها، کتاب‌ها و غیره … اشاره نمود.
تمام این‌ها از نمونه‌های ارزنده موسیقی آذربایجانی می‌باشد. شعب موزه به شرح ذیل است:
نمایشگاه دائمی سازهای مردم
موزه خانگی نیازی
موزه خانگی واقف مصطفی‌زاده
یک گروه موسیقی سازهای ملی باستانی که متشکل از ۱۴ نفر است، تحت موزه فعالیت دارد. منحصر به فرد بودن این گروه موسیقی در این نکته نهفته‌است که، موسیقیدانان آن با استفاده از سازهایی که، در دوران باستان در سرزمین‌های آذربایجان رایج و مورد استفاده بوده و به تدریج فرسوده و از بهره‌برداری خارج شده و بعداً از سوی «م. کریموف»، کارمند موزه و رهبر گروه موسیقی مزبور، احیاء گریده‌اند، موسیقی قرن ۱۴ و نیز موسیقی سنتی آذربایجانی را می‌نوازند.
مرکز بین المللی مقام Beynəlxalq muğam mərkəzi
http://www.mugamradio.az/
در ۲۷ دسامبر سال ۲۰۰۹ مراسم افتتاحیه مرکز بین‌المللی مقام در بلوار باکو برگزار گردید. این مرکز فرهنگی به ابتکار مهربان علیوا، بانوی اول جمهوری آذربایجان، سفیر حسن نیت یونسکو، آیسسکو و نائب اول رئیس جمهوری آذربایجان و رئیس بنیاد خیریه حیدر علی اف تأسیس گردیده است. در یک گردهمایی با مشارکت خوانندگان و استادان موسیقی مقامی، در نتیجه مذاکرات و رایزنی‌هایی تصمیم بر آن گرفته شد که، جهت توسعه بیشتر و تبلیغ موسیقی مقامی جمهوری آذربایجان چنین مرکز بین‌المللی مقام ایجاد گردد.
الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان فرمانی برای ایجاد مرکز بین‌المللی مقام صادر نموده بود. بنابراین گام‌های مؤثری برای پا بر جا ماندن موسیقی مقامی مردم آذربایجان که، الگویی از فرهنگی منحصر به فرد آن ملت محسوب می‌شود و نقش تکرار ناپذیری در راستای شکل‌گیری موسیقی آذربایجانی بر روی مبنایی فلسفی غنی ایفا کرده‌است، برداشته شد. ثبت موسیقی مقامی جمهوری آذربایجان در یک رده با نمونه‌های نادر فرهنگ بشر در فهرست میراث جهانی یونسکو، تأیید می‌نماید که، آن الگوی هنری به‌طور کلی نمونه ای فرهنگی تکرار نشدنی می‌باشد.
مساحت کل مرکز بین‌المللی مقام که، مراسم طرح افکنی آن با حضور الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان، مهربان علی اوا، بانو اول جمهوری آذربایجان و «کویشیرو ماتسورا»، مدیر کل یونسکو برگزار گردیده بود، ۷٫۵ هزار متر مربع می‌باشد. ساختمان این مرکز سه طبقه است.
شکل و نمای ساختمان اجزای تار، یکی از سازهای موسیقی قدیمی جمهوری آذربایجان را در ذهن همگان زنده می‌کند. تجهیزات این بنا که، با برخورداری از فناوری‌های روز ساخته شده‌است، از کشورهای ایتالیا، اتریش، ترکیه و فرانسه آورده شده‌اند.
مرکز بین‌المللی مقام از سالن کنسرت ۳۵۰ نفره، کلوب، رستورانی ۸۰ نفره، اتاق‌های آموزشی و استودیوی ضبط صدا برخوردار می‌باشد. بنای مرکز مجهز به سیستم تهویه و گرمایش مدرن است.
فرهنگسرای حیدر علی اف
فرهنگسرای حیدر علی‌اف در ۱۴ دسامبر سال ۱۹۷۲ گشایش یافت. همان روز، اولین کنسرت با مشارکت هنرمندان مطرح اهل این کشور در فرهنگ‌سرا اجرا شد. از همان ابتدای تاسیسش، هنرمندان پرآوازه ای از کشورهای ترکیه، جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی، چکسلواکی، انگلستان، ایالات متحده آمریکا و تمامی جماهیر عضو شوروی در این فرهنگ‌سرا روی صحنه رفته‌اند.
در ۳۰ سال گذشته، مهمترین رویدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای اهمیت بین‌المللی، کشوری و دولتی در فرهنگسرای حیدر علی اف برگزار شده و می‌شود. فرهنگ‌سرا دارای نگارخانه‌ای می‌باشد، که عکس‌های هنرمندان روی صحنه رفته و اطلاعاتی راجع به رویدادهای برگزار شده در این مکان را دربرمی‌گیرد. بسیاری از این عکس‌ها منحصر به فرد است، که برای اولین بار در این نگارخانه به نمایش گذاشته شده‌است
این فرهنگ‌سرا قبلاً «فرهنگسرای لنین» و بعد از آن «فرهنگسرای جمهوری» نامیده می‌شده‌است که، در ۱۰ مارس سال ۲۰۰۴ نام حیدر علی‌اف به آن گذاشته‌شد . فی‌مابین سال‌های ۲۰۰۷ الی ۲۰۰۸، بازسازی‌هایی در فرهنگستان صورت گرفت. در نتیجه این بازسازی‌ها، فرهنگ‌سرا به فناوری‌های روز مجهز شد
مرکز موسیقی جاز باکو
مرکز جاز باکو (Bakı Caz Mərkəzi) با هدف حمایت از جاز و رونق آن در جمهوری آذربایجان، در سال ۲۰۰۲ تأسیس شد. می‌شود گفت که، هر شب آنجا برنامه‌های زنده اجرای موسیقی جار اجرا می شد. این مرکز دارای موسیقیدانان و نوازندگانی می‌باشد که در سبک‌های مختلف جاز فعالیت می‌کنند. گاهی اوقات کنسرت‌ها و فیلم‌های جاز در یک صفحه بزرگ در مرکز نمایش داده می‌شود.
توسعه موسیقی جاز در جمهوری آذربایجان به اوایل قرن ۲۰ بازمی‌گردد. آنگاه تجار مبتکر، معمارها، تاجران، دانشمندان، هنرمندان محلی و خارجی بیشتری ظهور کردند که، جهت ترویج روال جدید موسیقی در آذربایجان نقش بسزایی ایفا نمودند. نیازی» و «توفیق قلیف» در سال ۱۹۳۸ اولین ارکستر جاز را در آذربایجان دایر نمودند. آنها بنیان‌گذاران جاز آذربایجانی محسوب می‌شوند. جاز دولتی شامل سه ترومبون، پنج سکسوفون، سه ترومپت، یک پیانو، یک گیتار و سازهای کوبه‌ای بود. موسیقیدانان در نخستین اجرای کنسرت، در کنار آثار پیشکسوتان کلاسیک، آثار «نیازی» و «توفیق قلیف» را نیز ایفا کرده‌اند. همزمان ایفای تصنیف «چهارگاه» برای اولین بار به همراه بداهه پردازی‌های ساکسوفونی انجام شده‌است. گفتنی ست، هنرمندان جاز آذربایجانی، شرکت کنندگان و برندگان جشنواره‌ها و مسابقات بین‌المللی جاز می‌باشند. آذربایجان واجد نوازندگان با قریحه‌ای جاز ماننده «واقف مصطفی‌زاده» و «رفیق بابایف» می‌باشد.
پورمرجان
اسفند ۱۳۹۹ – باکو
نظر شما