موضوع خواندن نماز و اذان به زبانی غیر از زبان عربی در طول تاریخ همواره مطرح بوده است. اگر چه بسیاری از علمای دین خواندن نماز و اذان به غیر عربی را جایز ندانسته و بر ضرورت ادای آن به زبانی اصلی (عربی) تاکید کرده اند، اما بوده اند علمایی که مجوز خواندن نماز به غیر از زبان عربی و در صورت عدم توانایی فرد از ادای درست کلمات عربی را صادر کرده اند.

در ترکیه اما به ویژه پس از تأسیس جمهوریت و تلاش برای زدودن فرهنگ اسلامی، خاصه در دوره عصمت اینونو تلاش فراوانی برای خواندن اذان و نماز به زبان ترکی صورت گرفت. حتی به مدت ۱۸ سال اذان به زبان ترکی از مناره های مساجد پخش شد اما به دلیل مخالفت علما با نیات پشت پرده ی این اقدام و عدم همراهی مردم، موفقیتی به دست نیاورد. از آن روز تاکنون این موضوع همواره در محافل دینی و سیاسی این کشور مورد بحث بوده است.

این بحثها از آنجا آغاز شد که شهرداری استانبول همراه با بنیاد جهانی عاشقان مولانا، رویداد شب عروس را به مناسبت هفتصد و چهل و هفتمین سالروز درگذشت مولانا در استانبول ترتیب دادند و آیین سماع در این مراسم به صورت مختلط و با هنرنمایی زنان و مردان به اجرا درآمد که در سنت مولویه سابقه ندارد. هر چند که قبلا نیز نمونه هایی از سماع مختلط زنان و مردان مشاهده شده بود. اما برگزاری آن از سوی شهرداری بزرگترین و پر جمعیت ترین شهر ترکیه با سابقه تاریخی و فرهنگی و پایتختی عثمانی امری بی سابقه است. در این مراسم علاوه بر خواندن قرآن کریم به زبان ترکی، در قسمت نعت خوانی در مقدمه  آیین سماع، که به صورت سنتی به زبان فارسی خوانده می شود، بر خلاف معمول اشعار و جملات آن به زبان ترکی خوانده شد.

جالب اینجاست که ترتیب دهندگان این مراسم با مترقی و مصلح دانستن پیامبر اسلام و مولانا، برگزاری چنین مراسمی را مجاز و بلکه ضروری توصیف کرده اند:  "زنان سماع زن در زمان مولانا نیز وجود داشته اما متاسفانه نمی توانستند در کنار مردان به اجرای سماع بپردازند. اکنون مانعی برای این امر نمی بینینم چرا که حضرت محمد (ص) و مولانا انسانهای مترقی و مصلح بودند. آنها همیشه با جهل جنگیده اند. لذا مخالفت با این ابتکار معنی ندارد. مراسم سماع که زن و مرد با هم برگزار می کنند، در سراسر جهان مشاهده می شود. گروه ما همخوانی و سرودهای آتاتورک و آیین های مولوی را تهیه و اجرا می کند ".

به نظر می رسد طرح دوباره ی این مباحث در ترکیه از یک سو نشان دهنده ی حیات و استمرار ذهنیت لائیک در فراهم کردن بستر اسلام زدایی است، از سوی دیگر محافل لائیک بر این باورند که با توجه به گسترش ارتباطات جهانی و ضرورت آسمیله شدن در جریان گلوبالیسم و فاصله گرفتن قشر جوان از ارزشها و هنجارهای دینی، زمینه طرح اینگونه مباحث فراهم شده و می تواند با استقبال قشر جوان رو به رو شود.

واکنش های کاربران شبکه های اجتماعی

به اشتراک گذاشته شدن تصاویر این مراسم توسط اکرم امام اوغلو رئیس شهرداری استانبول از طریق حساب های شخصی خود در شبکه های اجتماعی و دفاع وی از عملکرد خود، واکنشهای زیادی را به دنبال داشت. بسیاری از کاربران شبکه های اجتماعی که این رویداد را تماشا کردند، با تقبیح نمایش سیمای زن و مرد در مراسم سماع و قرائت قرآن به زبان ترکی اعتراض کردند.

حسن حسین دده افندی، یکی از پیشگامان طریقت مولویه، اظهار داشت که اگرچه زنان می توانند منتسب به طریقت مولویه باشند اما هیچگاه در چله نشینی نرفته و لباس خاص آن را بر تن نمی کردند.

علاوه بر این، عبدالباقی گولپینارلی در کتاب "مولویه بعد از مولانا" می نویسد: "زنان مجاز به شرکت در آیین سماع نبودند و آنها از اتاقهای مخصوص که در تکایا (مطابق با سنت آن روز) ساخته می شد، مجاز به تماشای مراسم سماع بودند. با این حال گاهی اوقات زنان، مجالس سماع را در میان خود سازمان می دادند، همراه با نی نوازی چند نفر از فرزندان یا همسران پیر خود و در مجالسی که هیچ مردی در آن وجود نداشت."

عمر طغرل اینانچ ار از رهبران طریقت مولویه که در محفل دوستانه بنیاد بین المللی مولانا صحبت می کرد، در واکنش به ادعای اکرم امام اوغلو مبنی بر این که ‘مراسم شب عروس از ابتدا مملو از اشتباه بوده است’، این اظهارات را رسوایی توصیف کرد و گفت: آنچه ما آیین مولوی می نامیم با تکیه بر بالاترین ظرافت های سنتی به جا آورده می شود. شما نمی توانید میراث سنتی که به امانت به شما سپرده شده است را به بهانه مدرنیته از بین ببرید."

واکنش شدید اردوغان

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور  ترکیه نیز نسبت به اتفاقات مراسم شب عروس در شهرداری کلانشهر استانبول، به ویژه تلاوت قرآن به زبان ترکی به شدت واکنش نشان داد. وی که در در جلسه کار گروه حزب خود صحبت می کرد، با اشاره به تلاوت ترکی قرآن کریم، با انتقاد شدید از اکرم امام اوغلو شهردار استانبول بدون ذکر نام وی گفت: آنها در هر فرصتی که پیدا می کنند به فاشیسم یک طرفه روی می آورند. اقدام عجیب و غریبی مانند تلاوت قرآن به زبان ترکی در استانبول را به نمایش گذاشتند. وی خطاب به آنها گفت: اگر به قرآن اعتقاد دارید، باید نسبت به آن احترام لازم را قائل شوید.

رئیس جمهور ترکیه با یادآوری تلاوت قرآن توسط امام اوغلو در جریان تبلیغات انتخاباتی گفت:  تو در جریان تیلیغات انتخاباتی در مسجد ایوب سلطان، بلند شدی و بخشهایی از سوره یاسین را به زبان اصلی (عربی) تلاوت کردی. آیا اکنون متوجه شدی که این کار سودی عاید تو نکرد؟ پس چرا آن موقع هم به زبان ترکی هم نخواندی؟ اگر آن موقع هم به زبان ترکی نیز می خواندی می دیدی که مردم با تو چه می کند.

 ما اجازه نمی دهیم کسی نسبت به سنتها، فرهنگ و اعتقادات ما دست و زبان درازی کند. همه ی اینها برای سوء استفاده است. وی تهدید کرد که حساب این کارها را از آنها خواهد پرسید. اردوغان گفت: هر اقدامی که موجب پیشرفت کشور ما شود، روی سر ما جا دارد. اما هیچ تهاجمی را علیه ارزشها، تاریخ و فرهنگ ملت خود تحمل نمی کنیم. به کسانی که در گذشته مدت طولانی انرژی کشورمان را برای چنین مسائلی هدر داده اند اجازه نمی دهیم بازی های مشابه را انجام دهند.

اردوغان افزود: در حالی که چنین درخواستی از سوی مردم مطرح نیست، اینگونه اقدامات که با اهداف ایدئولوژیک، توریستی و تجاری مطرح می شود، دارای سوء نیت هستند.  سوال اصلی این است که چرا به این چیزها متوسل شده اید؟ در تصوف، قاعده ای وجود دارد که می گوید "ادب داشته باشید" اگر به این آموزه ها توجه نکنید رسوا می شوید. عاقبت اینها هم همین است. ما در طول زندگی خود، با نژاد، اعتقاد، مشرب و سبک زندگی کسی کاری نداشتیم و نخواهیم داشت.

اگر شما مدعی پیروی از راه مولانا هستید، باید به سنت های او نیز احترام بگذارید. یعنی مجبور هستید احترام بگذارید. ما نمی توانیم در برابر تهاجم به تاریخ و سنت های ملت خود بی تفاوت باشیم. به آنها پاسخی درخور خواهیم داد.

بیانیه سازمان دیانت

از سوی دیگر با توجه به اجرای آیین سماع و تلاوت قرآن به زبان ترکی در اثنای این آیین، بسیاری از مردم با توجه به سابقه تاریخی این اقدام، سوالاتی را در زمینه ی مجاز بودن قرائت قرآن کریم، اذان و نماز به زبانی غیر از زبان اصلی، مطرح کردند. همچنین تداعی اقدامات دولتهای لائیک در سالهای آغازین جمهوریت در جهت زدودن فرهنگ اسلامی از جامعه، نگرانی هایی را در بین مردم ایجاد کرد. به همین دلیل علاوه بر واکنشهایی که از سوی مردم نسبت به این اقدام صورت گرفت، سازمان امور دیانت ترکیه به عنوان متولی امور دینی نیز با صدور بیانیه ای ضمن تقبیح این عمل نسبت به آن واکنش نشان داد. در این بیانیه آمده است:

"در روزهای اخیر مشاهده شده است که موضوع خواندن اذان به زبان ترکی، تلاوت ترجمه قرآن همانند قرآن و همچنین انجام عبادات به زبان ترکی مورد بحث قرار می گیرد و سوالات زیادی در این خصوص به سازمان دیانت ارسال می شود که لازم دیدیم توضیحات زیر را به اطلاع عموم برسانیم.

کتاب مقدس قرآن به زبان عربی نازل شده است (یوسف، آیه ۲؛ سوره زخرف آیه ۳). قرآن کریم هم در لغت و هم در معنای آن قرآن است. جدای از الفاظی که در آن نازل شده است، ارائه ی معنای آن به زبان دیگر، حتی به زبان عربی، کلام خداوند متعال نیست، بلکه معنایی است که مترجم از آن می فهمد. بنابراین، معنای درک شده از این کلمات و بیان آن به زبان دیگر، قرآن نیست. قرآن به اعتبار لفظ و معنا یک معجزه است. از آیاتی که عربی بودن قرآن را بیان می کنند، به روشنی درک می شود که نه تنها معنا بلکه کلمات نیز در محتوای مفهوم قرآن گنجانده شده اند. دانشمندان اسلامی اتفاق نظر دارند که ترجمه قرآن را نمی توان قرآن نامید و ترجمه آن در حکم قرآن نیست. اگرچه برای یادگیری نصایح و دستورات پروردگار متعال خواندن معانی و تفاسیر قرآن ضروری است، اما نامگذاری این ترجمه ها به عنوان قرآن جایز نیست و خواندن ترجمه به جای قرآن صحیح نیست. هنگام عبادت نیز قرآن باید با کلمات و الفاظ اصلی آن خوانده شود. حکم خواندن معانی، ترجمه ها و تفاسیر قرآن جداست و حکم جایگزینی این ترجمه ها با قرآن و تلقی آنها به عنوان قرآن کاملاً متفاوت است.

خواندن قرآن به شکل اصلی در نماز و توانایی شخص در خواندن دعا به زبان خود نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شود. زیرا نماز یک عبادت واجب است که باید از انجام صحیح آن اطمینان حاصل کنیم. بنابراین، قرائت قرآن که رکن نماز است تنها در صورت به جا آورده می شود که با کلمات و الفاظ اصلی آن خوانده شود. از آنجا که قرائت قرآن در نماز بنا به اجماع علما واجب است و هیچ یک از ترجمه ها را نمی توان اجماعا قرآن نامید، خواندن ترجمه و معنای آیات در نماز به صورت تلاوت، با اجماع علمای امت اسلامی مشروع دانسته نمی شود. در واقع، این مسئله به وضوح در تصمیم شورای مشاوران مورخ ۹ رمضان ۱۳۲۴/ ۲۳ مارس ۱۹۲۶ و تصمیم شورای عالی امور دینی به شماره ۷۴۳ و به تاریخ ۴/۱۲/۱۹۹۷ بیان شده است.

در مورد اذان نیز که از شعائر دین مبین اسلام و هویت مسلمانان محسوب می شود، کلمات و الفاظ آن در سیره و سنت پیامبر گرامی اسلام به اثبات رسیده است. اذان، حاوی اصول اساسی اعتقادات اسلامی و ارزشهای مشترک جامعه اسلامی بوده و نماد اتحاد و وحدت اسلامی است.

اذان از نظر معنا و محتوای آن، به منزله ی یک ندا و دعوت هم برای نماز و هم برای اسلام است. به عبارت دیگر، در حالی که مردم از طریق اذان به نماز دعوت می شوند، از سوی دیگر، اذعان به وجود و یگانگی خداوند و بیانگر این واقعیت است که محمد (ص) پیام آور او است و نجات واقعی (رستگاری) در سعادت اخروی است.

به اعتقاد دانشمندان اسلامی و مسلمانان جهان ندای خوانده شده به هر زبانی غیر از شکل اصلی اذان به عنوان اذان معتبر نیست. در حقیقت، دانشمندان اسلامی معتقدند هر دعوتی که به غیر از زبان عربی خوانده شود، نمی تواند واجد شرایط اذان باشد و جایگزین اذان تلقی شود. به عنوان مثال کلماتی که به زبان فارسی خوانده می شوند به عنوان اذان معتبر نیستند.

در طول ۱۵ قرن گذشته اتفاق بر این بوده که اذان به اعتبار شکل منحصر به فرد آن به عنوان یک سنت به شکل اصلی خوانده شود. از آنجا که اذان از شعائر اسلام است و برای اعلام وقت نماز خوانده می شود، این دعوت برای تمام مسلمانان که به زبانهای مختلف صحبت می کنند، تنها با خطاب قراردادن شعور مشترک همه آنها منتقل می شود و این مهم با خواندن اذان به زبان عربی که کلمات اصلی آن است، محقق می شود. بنابراین خواندن اذان به زبان دیگر غیر از شکل اصلی آن جایز نیست."                 

سازمان دیانت ترکیه ۲۴/۱۲/۲۰۲۰

تهیه کننده سید اصغر سیدترابی

منابع:

= پایگاه رسمی سازمان امور دیانت ترکیه

= پایگاه خبری تحلیل بولتن جهانی

= پایگاه رسمی روزنامه ینی شفق

= پایگاه خبری تحلیل روزنامه سوزجو