در پی انتشار مجموعه سه جلدی «قرآن مورخین» که در بیش از ۳۴۵۰ صفحه زیر نظر محمد علی امیر معزی[۱]، شیعه پژوه و استاد دانشگاه پاریس (مدرسه کاربردی مطالعات عالی) و گیوم دای[۲] قرآن پژوه و استاد اسلام شناسی دانشگاه آزاد بروکسل با همکاری جمعی از استادان و پژوهشگران بین المللی در ماه نوامبر سالجاری از سوی انتشارات سرف[۳] در پاریس منتشر شده است، روزنامه لوموند چاپ پاریس مقاله ای را پیرامون این اثر تحلیلی و انتقادی در تاریخ ۱۹ دسامبر ۲۰۱۹ به قلم جون تولان[۴] منتشر کرد که در ادامه ترجمه کامل این گزارش عینا خواهد آمد:
«قرآن تاریخشناسان»: کتاب مقدس اسلام به عنوان سند تاریخی دسته اول
کارهای نقدگرایانه بر روی قرآن، منابع آن و روش شکلگیری آن در حال تکامل است. مطلب حاضر به این جنبههای چشمگیر و گرانبهای کتاب «قرآن تاریخشناسان» میپردازد.
از نگاه اسلامشناس آلمانی «تئودور نولدِکه» که کتاب «تاریخ قرآن» (چاپ ۱۲۳۹ خ/ ۱۸۶۰ م) او یکی از منابع بنیادین قرآنپژوهی درغرب بوده است، این کتاب مقدس به درستی به بیان موعظههای محمد(ص-م) پیامبر پرداخته است. نودِلکه آن چه را که در آن زمان و تا سالها بعد مورد پذیرش عموم پژوهشگران اروپایی و نیز پژوهشگران مسلمان تا سده ۱۹ میلادی بود را بیان کرد: قرآن کتابی است که در بر دارنده پیام محمد (۵۷۱ تا ۶۳۲ میلادی) میباشد که در مکه (سالهای ۶۱۰ تا ۶۲۲ میلادی) و مدینه (۶۲۲-۶۳۲ میلادی) به اطرافیانش بیان کرد. اما از دهه ۱۳۵۰ خورشیدی (۱۹۷۰ میلادی) این موضوع با دستاوردهای پژوهشی جدید پیرامون بستر شکلگیری متنهای قرآنی و روش انتقال مفاهیم بین عربها و غیرعربها در آن زمان، مورد پرسش و بحث قرار گرفته است.
مجموعه شگفتانگیز مطالب نگاشته شده زیر نظر گیوم دای و محمدعلی امیرمعزی در کتابی با نام «قرآن تاریخشناسان» دستاورد ۴۰ سال پژوهش علمی بر روی ریشههای قرآن است. نخستین جلد این مجموعه به منشاء شکلگیری قرآن پرداخته و بستر غنی و پیچیده آن را به طور دقیق شرح می دهد. طبق پژوهشهای علمی این کتاب منطقه عربنشین پیش از اسلام (حجاز) دنیایی جدا افتاده از سایرین نبود، بلکه منطقهای مرتبط با ایران و روم شرقی (بیزانس) بود که در آتش جنگ این دو کشور میسوخت و از همان زمان جولانگاه رقابت بین یهودیها، زرتشتیها، بتپرستان و انواع مسیحیان و بحثهای آخرالزمانی این ادیان در بین مردمان عرب بوده است. ۲۸ نویسنده جلد نخست، به جای این که اسلام را دینی کاملا نو و متفاوت ببینند، نشان میدهند که دین محمد (ص-م) صرفا بر پایه جریان فکری رایج در آن زمان و منطقه بوده و نتیجه همه آزمونها و خطاها در طول دویست سال پس از فوت محمد (ص-م) است.
فرآیند مقدسسازی[۵]
هر چند که امروزه شمار زیادی از اسلامشناسان بر این باورند که کل قرآن در زمان زندگانی محمد(ص-م) نگاشته شده، اما از دیدگاه گیوم دای برخی از بخشهای قرآن پس از فوت محمد (ص-م) به این کتاب افزوده شده است: بررسی مقایسهای عناصر مختلف که گاه در یک سوره با هم آمده است حاکی از آن است که امکان دارد چند نفر مختلف در نگارش قرآن دست داشتهاند. فرآیند مقدسسازی متنهای قرآنی صدها سال طول کشید: طبق اسناد تاریخی نشانههای بسیار کمی از ارجاع به آیههای قرآن در متنهای اداری و حکومتی، کتیبهها یا سکههای دوران خلیفههای نخستین دیده میشود. این مسئله برای نخستین بار پس از استقرار حکومت بنیاُمیه به ویژه از دوران عبدالملک (دوران حکومت ۶۸۵ تا ۷۰۵ میلادی)رواج پیدا کرد. در این دوران آیههای قرآن بر روی سکههایی ضرب شدند، زبان عربی رسما زبان اداری و حکومت شد و بنای قبةالصخره[۶]منقوش به آیههای قرآن در اورشلیم ساخته شد. همچنین دوران این خلیفه بنیامیه «دوران حیاتی انتشار متن قرآن و ایجاد جهانبینی و حافظهجمعی اسلامی[۷] بود».
دوران این خلیفه شاهد رویاروییهای خونین بین جامعه تازهشکل گرفته مسلمان نیز بود، به ویژه بین خاندان امیه و خاندان پیامبر، یعنی علی (۶۵۶ تا ۶۴۱ میلادی) و پسرانش حسن و حسین، که پس از مرگ حسین (ع-م) در کربلا (۶۸۰ میلادی) در نبرد با سپاه بنیامیه، شکاف بزرگی بین شیعیان (طرفداران خانواده علی) و سنیها (طرفداران خاندان بنیامیه) ایجاد شد. از نگاه شیعیان حکومت سه خلیفه نخست و بنیامیه غیرمشروع است و بر این باورند که محمد خودش علی را به عنوان جانشین برگزید و صرفا حکومت فرزندان او مشروع است.
در نتیجه آنگونه که آقای محمدعلی امیرمعزی نشان میدهد، برخی از مفسیرین شیعه دستنخورده بودن متن قرآن موجود را زیرسوال بردهاند و بر این باورند که در آن تغییراتی صورت گرفته است، به ویژه در مورد مطالبی که مربوط به جانشینی علی پس از محمد بوده است. برخی دیگر کتاب موجود را ناقص دانسته و از آن با عنوان «قرآن صامت»[۸] یاد میکنند به طوری که بدون وجود «قرآن ناطق»[۹]، یعنی یک پیشوا یا امام، راهنمای معنوی و سیاسی شیعیان، فهم آن امکانپذیر نیست. آقای امیرمعزی در بخش نتیجهگیری جلد نخست کتاب «قرآن تاریخشناسان» با کمک اسناد تاریخی، نقش محوری خلیفه عبدالملک را در بنا نهادن این «نسخه رسمی» از قرآن مطرح کرده است. منابع موجود در دنیای شیعه از نظر بیطرفانه بودن[۱۰] تفاوت زیادی با منابع سنی (بنیامیه) ندارد. اختلافات این متنها بیش از هر چیز در بسترهای سیاسی و اجتماعی دورهای که نگاشته شدهاند ریشه دارد.
ابزاری ضروری
جلد دوم کتاب «قرآن تاریخشناسان» به تفسیر کل قرآن میپردازد. تفسیر و تحلیل هر سوره به یک یا دو پژوهشگر سپرده شده است. آنها ابتدا محتوا و ساختار آن سوره را مطرح کرده و آیه به آیه (در برخی موارد چند آیه با هم) جزییات آن سوره را تفسیر میکنند. این پژوهشگران شرح نزول تکتک آیهها را از منابع مختلف شرح میدهند. در نتیجه این کتاب ابزاری بسیار با کیفیت برای آشنایی با آخرین دستاوردهای پژوهشی پیرامون متنهای قرآنی است.
این اثر به یادماندنی با کمک گروهی از متخصصان بینالمللی نگاشته شده است و از این پس ابزاری ضروری برای کسانی است که میخواهند قرآن را به عنوان یک سند تاریخی دسته اول درک کنند و جایگاه آن را در قلب یک شبکه پیچیده فرهنگی، دینی و تاریخی بیابند.
با توجه به شرایط موجود، نویسندگان این اثر کار آموزشی ارزشمندی را انجام دادهاند. آنها نشان میدهند که دین اسلام و قرآن ریشه در فرهنگ مشترکی دارد که انواع جریانهای مسیحیت و یهودیت در آن اثرگذار بودند. این نشان میدهد که جدا دانستن اسلام از فرهنگ مسیحیت و یهودیت امری غیرمنطقی است. همچنین کتاب «قرآن تاریخشناسان» پاسخ محکمی به بنیادگراهای مذهبی است که مخالف به کار گرفتن رویکرد علمی در تحلیل متنهای مقدس هستند. شاید که روزی هر دو طرف ماجرا به حرف هم گوش کنند.
نظر شما