مقدمه :

در ادامه واکاوی و ریشه یابی برخی برداشت های متفاوت از وقایع تاریخی و برخی سوء تفاهم های موجود در میان مردمان منطقه قفقاز ،جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان و نوع نگاه ، تفکر و واکنش آنها در برابر برخی رویدادها که حاصل برخی القائات ذهنی در منطقه قفقاز ،جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان و نوع روایت خلاف واقع در این منطقه  از این رویدادها می باشد. بدین منظور کتب درسی و آموزشی ادبیات مربوط به پایه های دهم ،ششم و هفتم  نظام آموزشی ج.آذربایجان مورد بررسی قرار گرفت و به شرح زیر تقدیم می گردد:

الف: معرفی اجمالی کتاب "ادبیات (پایه دهم) با تاکید بر معرفی حکیم نظامی گنجوی

کتاب درسی" ادبیات "  کلاس پایه دهم در مدارس جمهوری آذربایجان در سال 2017 میلادی در شهر باکو، در انتشارات تحصیل" تجدید چاپ شده است. نویسندگان کتاب درسی" ادبیات " سلطان علی اف، بیلال حسن اف، آینور مصطفی اوا هستند این کتاب توسط وزارت آموزش و پرورش جمهوری آذربایجان منتشر شده است. در این کتاب زندگی و شخصیت حکیم نظامی گنجوی به شرح زیر روایت می گردد:

"مطلع بودن نظامی از روح انسان برای او این امکان را فراهم ساخت که انواع قهرمانان را خلق کند. شیرین، فرهاد، لیلی، مجنون، بهرام، اسکندر تا ابد در ادبیات جهان باقی خواهند ماند. "

یوگنی برتلس

زندگی و راه خلاقیت نظامی گنجوی

الیاس ابن یوسف که در آذربایجان – وطن خود با نام نظامی گنجوی استاد کلام معروف است در شهر گنجه متولد شد. شهر گنجه تحت فرمانروایی ایلدنیزها به نام آتابی های آذربایجان در آن زمان به سرعت در حال توسعه اقتصادی بود. عبور جاده ابریشم از این شهر نیز تاثیر بسزایی در اقتصاد آن داشته و در تبدیل آن به یک مرکز فرهنگی نقش مهمی داشته است.

اطلاعات دقیقی از زندگی نظامی گنجوی از آثار وی بدست می آید. نظامی گنجوی که عمر خود را در گنجه گذراند، به علوم دینی و دنیوی تسلط یافت و از دانشمندان مشهور زمان خود بود. او علاوه بر فارسی و عربی، چند زبان دیگر را نیز یاد گرفت و تا زمان مرگش از خواندن دست برنداشت. دایی اش خواجه عمر که از تأثیرگذارترین افراد زمان خود بود، به طور جدی مشغول به تحصیل او پرداخت.

از آثار و منابع دیگر شاعر برمی آید که او از زندگی در قصرهای تحت حمایت پادشاهان امتناع کرده و به عنوان یک انسان بشردوست و خردمند بسیار مورد توجه هم عصر خود بوده. نظامی گنجوی که در سال 1209 درگذشت صاحب فرزندی به نام محمد بود.

اگرچه در منابع آمده است که غزلیات فراوانی وجود دارد، اما تعداد بسیار کمی از آنها باقی مانده است. محققان خاطرنشان می کنند که امروزه 120 غزل، 30 رباعی و 6 قصیده متعلق به نظامی وجود دارد. بین غزلیات و اشعار او پیوند محکمی وجود دارد. اولین چیزی که در غزلیات شاعر جلب توجه می کند عشق عمیق به انسان، احساس اطمینان به قدرت اوست. شاعری که با عشق بی وقفه زیبایی انسان را می ستود، برای او آرزوی خوشبختی می کرد.

نظامی گنجوی به مدت 30 سال پنج منظومه سرود که برای او شهرت جهانی به ارمغان آورد. این آثار که بعد ها خمسه نامیده شد، در آن مشکلات مهم زندگی را مطرح کرد و برای آنها راه حل های هنری داد. اگرچه منظومه ها عمدتاً درباره موضوعات مختلف سروده می شد، اما چیزهای زیادی وجود داشت که آنها را به هم دیگر متصل می کرد. عدالت در حکمرانی ، مردم و حاکم، انتقاد از کار های بد، نقش عشق در تکامل انسان و موضوعات دیگر، مضامین اصلی همه منظومه های اوست. این اتفاقی نیست آرمان های انسان گرایانه ای که شاعر در طول عمر به آن می اندیشیده ، نمی توانست در آن آثار تجلی پیدا نکند.

· مخزن الاسرار (1174 میلادی) نخستین منظومه نظامی گنجوی و اثر ارزشمندی می باشد که بازتاب دیدگاه های فلسفی-اجتماعی اوست. این منظومه امروزه نیز مورد توجه خوانندگان است. شاعر در منظومه مخزن الاسرار، بر ایده های عدالت اجتماعی، عظمت اخلاق انسانی، احترام به کار، علم و هنر را تأکید می کند. شاعر در بیست گفتگوی شعر به این موضوعات اهمیت بیشتری داده است. او در این منظومه توجه خواننده را به رویداد های آموزنده جلب می نماید و او را به تفکر و نتیجه گیری سوق می دهد. دلیل توجه ویژه به روابط مردم و حاکم در این منظومه از عشق شاعر به مردم ناشی می شود. در حماسه ‌ها و داستان ‌های منظومه(در مورد درجات انسان)، (در مورد عدالت و انصاف)، (در مورد توجه پادشاه به مردم)، (داستان انوشیروان و جغد ها)، (داستان  پیرزن با سلطان سنجر)، (داﺳﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ظالم ﺑﺎ ﻣﺮد راﺳﺘﮕﻮ) شاعر می‌کوشد تا بر حاکمان تأثیر بگذارد و آنان را به نیکوکاری دعوت کند.

· منظومه دومین نظامی گنجوی "خسرو و شیرین" (1181 میلادی) درباره عشق است. نظامی که افسانه ها و روایت های عشق خسرو پرویز - پادشاه ساسانی و شیرین - زیبای آذربایجان را به دقت بررسی کرد ، اثر هنری جاودانه ای را سرود. نمی توان آن را به عنوان یک داستان عاشقانه معمولی ارزیابی کرد. مشکلات اجتماعی-سیاسی و قواعد اخلاقی آن زمان در منظومه "خسرو و شیرین" منعکس شد. مضامین اصلی منظومه "خسرو و شیرین"  شامل حکومت با عقل و عدالت، کرامت زن، اخلاق پاک، اعتقاد به قدرت انسان، عشق به هنر و هنرمند می باشد. شاعر به طرز ماهرانه ای این احساس را منعکس می کند که عشق انسان را پاکیزه می کند و آن را نیز در تصویر خسرو بیان می نماید.

گرچه خسرو عاشق شیرین بود، غرور سلطنتی اش باعث ارتکاب وی به اشتباهات جدی شد. عشق شیرین او را ناگهان تغییر نداد. این واقعاً ممکن هم نبود. اراده استوار و رفتار هوشمندانه شیرین به تدریج این شاه مغرور را دگرگون می کند. شیرین پیروز شد اما این کار آسان نبود. شیرین در طول عمرش به عشق اولش وفادار ماند و نام و منزلت پاک خود را حفظ کرد. با اینکه وی گاهی از خسرو بی اعتنایی می دید، اما از عشق اول و واقعی خود روی برنمی گرداند. شیرین یکی از قهرمانان مورد علاقه نظامی بود که برای از بین بردن ایرادات در شخصیت خسرو  صبر و سختی زیادی متحمل شد.

· منظومه سوم نظامی گنجوی "لیلی و مجنون"(1188 میلادی)  می باشد که بر اساس افسانه قدیم عربی سرود. این اثر که با موضوع عشق نوشته، به نظامی فرصتی برای اظهار نظر درباره تعدادی از موضوعات مهم در زمان خود فراهم ساخت. نظامی گنجوی که برای انسان گرا و آزادی های اخلاقی او ارزش قائل بود، آداب و رسومی را که شاعران دیگران را اسیر آن کرده بود نپذیرفت. گرچه آداب و رسومی که مردم، به ویژه زنان را به بردگی می‌کشید، لیلی و مجنون، قهرمانان این منظومه نمی‌خواستند تسلیم آنها شوند. این جوانان باهوش نمی‌توانستند خوشحال باشند. زیرا نمی‌خواستند از آداب و رسوم آن روز که مانع آزادی معنوی آنها می‌شد، اطاعت کنند. آنها اگرچه نابود شدند، اما شکست نخوردند، یک پیروزی اخلاقی به دست آوردند. نظامی با تشویق این پیروزی عشق آنها را به عنوان نمونه نشان می دهد.

· نظامی در شعر هفت پیکر به سنت خلاقیت خود پایبند شد و به مشکلات اجتماعی و شرح سرنوشت انسان ها توجه ویژه نمود. وی به سوالاتی مانند "کشور چگونه اداره می شود؟" ،"چگونه از عدالتی که همه مردم کشور را در بر می گیرد محافظت کند؟" که برای همه زمان ها جالبی هستند پاسخ های با اهمیت داد.

موضوع اثر با زندگی بهرام گور پادشاه ساسانی مرتبط است. ولی قصد شاعر به نظم کشیدن زندگی بهرام نبود. هدف شاعر خلق نمودن قهرمانان مطابق به آرزو و خواسته های خود بود که به وسیله آنها پادشاهان آن زمان را تربیت کند. شاعر قهرمان خود را به عنوان یک مرد و یک حاکم می آزماید. معلوم می شود که سلطنت کار بسیار دشواری است و مسئولیت زیادی می طلبد. مسئول به مردم و دولت - پادشاه نباید یک لحظه وظیفه خود را فراموش کند. امور دولتی را نباید به دیگران سپرد، زیرا این کار باعث فاجعه بزرگ می شود. در این منظومه تقریباً در تمام داستان هایی که توسط هفت داستان زیبا بیان می شود، بر پیروزی خیر بر شر تأکید می کند.

نظامی گنجوی آخرین منظومه خود به نام "اسکندرنامه" را در سال  1203 (میلادی) به پایان رساند. منظومه از دو بخش تشکیل شده است. قسمت اول منظومه که جنگ ها و تلاش های اسکندر - قهرمان داستان برای برقراری عدالت را در بر می گیرد، شرفنامه نام دارد. در بخش دوم منظومه اقبال نامه نامیده می شود که در مورد موضوعات مانند زندگی نظامی گنجوی، نقش و مسئولیت انسان در جامعه و سایر اندیشه های علمی و فلسفی ارائه شده است.

منظومه اسکندرنامه نظامی گنجوی

منبع :کتاب ادبیات پایه دهم، صفحه : 38-40

ویژگی های بارز کشوری دیگر - دارا (داریوش سوم) شاه ایران به وضوح در منظومه اسکندرنامه منعکس شده است. دارا به عنوان انسان متکبر، به عنوان یک حاکم بی عدل و ظالم است. این حاکم که با اقدامات خود وضعیت غیرقابل تحملی را در کشور ایجاد کرد. وی سرنوشت مردم را به افراد بی ناموس سپرد و افراد فهیم را سلاخی کرد. این ظالم که مردم را به جنگ های ناعادلانه می کشاند و با سرنوشت مردم بازی می کرد در جنگ با اسکندر شکست خورد. شاعر این را نتیجه عملکرد دارا می داند.

فیلقوس (روم) پادشاهی است که با قوانین و تدابیر عادلانه خود ظلم و ستم را در کشورش از بین برده و مردم خود به وی احترام می کرد. وی درخواست دارا که به وی غبطه می خورد پذیرفته به او باج داد تا استقلالیت کشور و آزادی مردم خود را حفاظت کند.

ب: معرفی اجمالی کتاب درسی  ادبیات (پایه ششم)با تاکید بر معرفی حکیم نظامی گنجوی

تاریخ چاپ:2017 محل چاپ: شهر باکو نام انتشارات: تحصیل صفحه: 240 این کتاب توسط وزارت آموزش و پرورش جمهوری آذرربایجان تهیه و چاپ شده است.

نظامی گنجوی

او شاعر و متفکر برجسته آذربایجان بود. او در مدارس گنجه تحصیل کرد و علوم قرون وسطی را از طریق خواندن شخصی فرا گرفت. او تمام عمر خود را در گنجه زندگی کرد، قاطعانه از شاعری در قصر خودداری کرد و با کار حلال گذران زندگی می کرد. او خواسته ها، آرزو ها و اندیشه های حکیمانه مردم خود را با زبان هنری والا تبیین می کرد. نظامی گنجوی برای اولین بار در تاریخ ادبیات شرق، زن را موجودی والا و دارای صفات والای انسانی توصیف کرد. به گفته شاعر، فقط انسان سخت کوش شایسته احترام و محبت است. نظامی گنجوی میهن پرست بزرگی هم بود. در تمام آثار او عشق فراوان به مردمش مشهود است. آثار این شاعر بزرگ به بسیاری از زبان های جهان ترجمه شده است.

ب: معرفی اجمالی کتاب درسی ادبیات (پایه هفتم)با تاکید بر معرفی نصرالدین طوسی

تاریخ چاپ:2017 محل چاپ: شهر باکو نام انتشارات: تحصیل صفحه: 128 این کتاب توسط وزارت آموزش و پرورش جمهوری آذرربایجان تهیه و چاپ شده است.

نصر الدین طوسی

در قرن های سیزدهم و چهاردهم در آذربایجان در تمام زمینه های علوم رشد و توسعه بزرگی رخ داد. نصر الدین طوسی دانشمند بزرگ آن زمان، در مورد اخترفیزیک، فلسفه، ریاضی و زمینه های مختلف علم آثار شاهکار خود را نوشت. با ابتکار وی رصدخانه مراغه ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفت.

در این رصدخانه بیش از صد نفر دانشمند کار می کرد. آنها در حال مطالعه اجرام آسمانی بودند. نصر الدین طوسی سیاستمدار هم بود. وی مشاور هولاکو خان و وزیر آباقا خان بوده است. او از نزدیک در مدیریت دولتی مشارکت داشت. نصر الدین طوسی که شاه کشور علم نامیده می شد، با آثار خود به عنوان " زیج ایلخانی"، (جداول ایلخانی)" اخلاق ناصری" (کتاب نصر الدین در مورد اخلاق ) در تاریخ علم اثر عمیقی بر جای گذاشت.