اگرچه موازنا انیس و دبیر، گاهی اوقات به عنوان بهترین اثر انتقادی شبلی نعمانی در نظر گرفته می شود، این یک واقعیت است که موازنا گاهی به دلیل حزبی بودن مورد انتقاد قرار می گیرد، زیرا شبلی به وضوح تعادل را به سمت آنیس متمایل کرده است. از سوی دیگر، عمق و دقتی که شبلی در شعرالعجم شعر فارسی را با آن ارزیابی کرده است، قابل مقایسه نیست. ولی اغلب گفته می شود که شعر العجم بهترین اثر ادبی شبلی است. شعرالعجم یک اثر اردو در تاریخ شعر فارسی است که شامل پنج جلد است.

 همانطور که در برخی از نسخه های اولیه از طریق گاه نگاری ذکر شده است، شبلی در سال 1324 هجری / 1906-1906 میلادی کار بر روی آن را آغاز کرد و در سال 1325 هجری / 1907-1908 این کار را به پایان رساند، با توجه به اینکه این مجموعه پنج جلدی بیش از 1400 صفحه دارد ولی با سرعت قابل توجه ای نوشته شده است. این نشان دهنده این است که تلاش‌های جسمی و روحی زیادی صرف آن شده است زیرا به خوبی از حقایق تاریخی، ارجاعات ادبی و نقل‌قول‌هایی از شعر فارسی برخوردار است.

انتشار اولین جلد آن مدتی به طول انجامید و برای اولین بار در سال 1908 منتشر شد و به شرح آغاز شعر فارسی و برخی از شاعران متقدم فارسی مانند رودکی، فردوسی، حکیم سنائی، عمر خیام و نظامی گنجوی پرداخت.

جلد دوم شعرالعجم که در سال 1909 منتشر شد و به تجزیه و تحلیل شعر برخی از شاعران عصر میانه مانند عطار نیشابوری، سعدی شیرازی و حافظ شیرازی پرداخت. در جلد سوم که در سال 1910 منتشر شد، شاعران پارسی امروزی از جمله عرفی، طالب عاملی، کلیم و صائب را مورد بحث قرار داد.

جلد چهارم که در سال 1912 منتشر شد، دیگر  شاعران را مورد بحث قرار نمیدهد، بلکه در مورد نظریه های انتقادی مانند اینکه شعر چیست، چگونه شعر در ایران اغاز شد و شعر فارسی چه ویژگی های خاصی دارد، میپردازد. قسمت آخر و پنجم که چهار سال پس از مرگ شبلیس در سال 1918 منتشر شد، به برخی از گونه‌های شعر فارسی می‌پردازد و به بررسی قصیده و غزل و شعر صوفی، شعر اخلاقی و جنبه‌های فلسفی شعر فارسی می‌پردازد.

شبلی به دلیل نادیده گرفتن برخی از شاعران فارسی که تأثیر قابل توجهی در شعر فارسی امروزی دارند، مورد انتقاد قرار گرفته است. یکی از تندترین انتقادات علیه شعرالعجم از سوی حافظ محمود شرانی، محقق بسیار محترم بود. شبلی همانطور که شرانی نوشت، در پذیرش حقایق تاریخی دقت نکرده و شعر العجم بسیاری از وقایع را بر اساس شواهد حکایتی روایت می کند. مقالات شرانی در ارزیابی شعر العجم بین سالهای 1922 و 1927 به زبان اردو منتشر شده است. برخی محققان گمان میکنند که مولوی عبدالحق از انجمن تراققی، شرانی را به دلیل برخی اختلاقات شخصی به نوشتن علیه شبلی تشویق میکرد. از این رو یک ژانر کامل از  سرکوب کردن شبلی آغاز شد، که در صدد آسیب رساندن به شبلی به دلیل برخی از خطاهای واقعی و بسیاری از اشتباهات تصور شده یا فرضی او بود. رگبار افکار انتقادی آتشین علیه شبلی تا امروز متوقف نشده است. اما شبلی زنده است.

آفتاب احمد صدیقی در دفاع از شبلی در یکی از مقالات خود (که در ویژه نامه صحیفه درباره شبلی منتشر شده در سال 2014) اشاره کرده است که شبلی بر بسیاری از تذکره های فارسی یا آثاری که زندگی و آثار شاعران پارسی را ثبت کرده اند، تکیه کرده است. صدیقی نوشت: نویسندگان آن تذکره‌های ایرانی در بسیاری از تاریخ‌ها و وقایع اختلاف نظر دارند و شبلی فقط آنها را نقل کرده است و به نوعی نقد شرانی متوجه نویسندگان آن تذکره‌ها است نه شبلی. ثانیاً چندین اثر علمی درباره زندگی و آثار شاعران پارسی زبان پس از انتشار شعرالعجم ویرایش و منتشر شد. در مورد نظر شبلی درباره برخی از شاعران پارسی‌ زبان، این یک امر سلیقه‌ای یا علاقه‌مندی یا ناپسندی شخصی و امری کاملاً ذهنی است.

این یک واقعیت است که هیچ محقق دیگری از زبان اردو حتی نمی تواند به آنچه شبلی به زبان اردو در مورد شعر فارسی نوشته است نزدیک شود، چه رسد به اینکه از شبلی پیشی بگیرد. شرانی به یکباره نقد انتقادی شعرالعجم را متوقف کرد و به دلایل نامعلومی آن را ناتمام گذاشت. اما اکثر صاحب نظران و منتقدان متفق القول هستند که شعر العجم شبلی اثری خارق‌العاده است و هیچ محقق دیگری در این زمینه نمی‌توانست شبیه شبلی باشد، زیرا مطالعه‌ی شبلی در شعر فارسی و عشق و تسلط او به آن حیرت‌آور بود. الهام‌بخش و به‌ویژه انتخاب عالی او از دوبیتی‌های فارسی یکی از دلایلی است که کتاب همچنان مورد توجه علاقه‌مندان به شعر است.

در اینجا لازم به ذکر است که تاریخ ادبی ایران ادوارد براون نیز از آنجایی که براون محققی استثنایی در زبان فارسی بود، اثری معتبر در این زمینه محسوب می شود. اما شعرالعجم شبلی نعمانی با کار براون تفاوت دارد زیرا براون از رویدادهای سیاسی و تأثیر آنها بر شعر بحث می کند، اما بیشتر از اظهار نظر مستقیم در مورد شایستگی های ادبی شعر فارسی خودداری می کند و معمولاً هنگام مواجهه با برخی از محققین ایرانی نقل قول می کند. با چنین وضعیتی شبلی، خود شاعر پارسی بود و از شعر فارسی لذت می برد. و از اظهار نظر درباره شاعران ابایی نداشت.

منبع:

https://www.dawn.com/news/1756606/literary-notes-sher-ul-ajam-an-exceptional-history-of-persian-poetry