خلیل‌الله خلیلی معروف به استاد خلیلی در ۱۲۸۶ در باغ جهان‌آرای شهر کابل افغانستان دیده به جهان گشود. پدرش محمدحسین‌خان مستوفی‌الممالک از بزرگان منطقه‌ی کوهستان در شمال کابل و وزیر مالیه‌ی دوره‌ی امیرحبیب‌الله خان، ملقب به سراج‌المله والدین، امیر افغانستان بود؛ که البته بعدها به فرمان امان‌الله خان به دار کشیده و کشته شد. خلیل‌الله خردسال بود که پدر و مادرش را از دست داد و مجبور شد درس را نیمه‌تمام رها کند. او در هفت سالگی، مادر و در یازده سالگی پدرش را از دست داد. خلیل‌الله سال‌ها در کابل، کوهستان و بلخ زندگی کرد و در مناصب مهم بسیاری در سازمان‌های دولتی داخل و خارج افغانستان کار کرد. با این‌که خلیل‌الله زندگی پر مشقت و دشواری داشت؛ تنها شانزده ساله بود که در مدرسه میربچه کوت به شغل معلمی پرداخت و به دلیل توانایی بسیار، در وزارت مالیه منشی مخصوص شد و بعدها مدیر مالی ولایت مزار شریف شد. سیزده سال در دفتر صدارت کار کرد. او به دلیل باورها و فعالیت‌های سیاسی‌اش چهار سال از عمر خود را در این دوره، در تبعید و حبس سپری کرد و پس از خلاصی از حبس؛ به معاونت دانشگاه کابل منصوب شد.
علاوه بر این؛ خلیلی بعدها به مناصب متعدد دیگری نیز از جمله رئیس مستقل مطبوعات افغانستان؛ مشاور مطبوعاتی محمدظاهر شاه؛ نماینده مجلس؛ و همین‌طور برای مدتی سفیر افغانستان در عراق و عربستان منصوب شد. پس از سرنگونی حکومت محمدداود خان، مدتی به آمریکا مهاجرت کرد و پس از آن و در سال‌های پایانی عمر به کشور پاکستان آمد. خلیل‌الله خلیلی یکی از بزرگ‌ترین شاعران کلاسیک‌سرای افغانستان است که در زمینه‌ی پژوهش‌های ادبی و تاریخی نیز آثار بسیاری دارد. از آثار پژوهشی او می‌توان به «آثار هرات»، «سلطنت غزنویان»، «فیض قدس»، «احوال و آثار حکیم سنایی»، «از بلخ تا قونیه»، «یمگان»، «نی‌نامه» و «عیاری از خراسان» اشاره کرد.
در بین آثار پژوهشی خلیل‌الله خلیلی، «هرات» از شهرت ویژه‌ای برخوردار است که در سه جلد منتشر شده است و در آن شرح حال شاعران و دانشمندان و هنرمندان هرات آمده است. «سلطنت غزنویان» کتابی است که به ظهور و صعود و سقوط سلطنت غزنویان می‌پردازد و علاوه بر این؛ از تمامی شاعرانی که در این دوره زندگی می‌کرده‌اند شعرهایی آورده می‌شود.«عیاری از خراسان» شرح زندگانی امیرحبیب‌الله کلکانی و دوره‌ی حاکمیت او است. خلیل‌الله خلیلی در مورد زندگانی ادبی میرزا عبدالقادر بیدل کتابی با عنوان «فیض اقدس» نوشته است که بسیار مورد استناد بیدل پژوهان قرار می‌گیرد. استاد خلیل‌الله خلیلی در مورد مولانا بلخ نیز سه کتاب نوشته است که برای مولانا پژوهان بسیار مفید بوده است؛ «از بلخ تا قونیه»، «نی‌نامه» و «درویش چرخان» نام سه اثری است که خلیلی در این زمینه به رشته‌ی تحریر درآورده است.
باید یادآور شد که خلیلی به زبان عربی نیز آثاری نوشته و منتشر کرده است که یکی از این آثار درباره‌ی سفر جهانگرد عرب، ابن بطوطه به افغانستان امروزی است. این کتاب در بغداد به چاپ رسیده است. از اشعار خلیل‌الله خلیلی می‌توان به مرثیه‌هایی اشاره کرد که در مرگ سخنوران و دوستان سروده است. او اشعار نیکویی در رثای بدیع‌الزمان فروزان‌فر، استاد بیتاب، علامه سلجوقی، سرمد، ملک‌الشعرای بهار، سرور گویا، عزیر الرحمن فتحی، شهزاده نادر و … سروده است.
خلیل‌الله خلیلی در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۶۶ در شهر اسلام‌آباد کشور پاکستان درگذشت. جسد وی پس از ۲۵ سال به کابل منتقل شد و با احترام و در یک مراسم رسمی در محوطه‌ی دانشگاه کابل و در کنار آرام‌گاه سید جمال‌الدین افغان به خاک سپرده شد.
نظر شما