مقدمه

فضای مجازی یا فضای سایبری، مفهومی است که برای نامیدن مجموعه‌ای از ارتباطات درونی انسانها از طریق کامپیوتر و وسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی به‌کار می‌رود. دو عنصر اصلی این فضا که در اغلب تعریف‌ها بر آنها تمرکز می‌شود، اشتراک‌گذاری و تعامل است. اشتراک‌گذاری اطلاعات و تعامل میان‌فردی که به راحتی در این فضا امکان‌پذیر است، بستر را برای تحولات اجتماعی و فرهنگی، هنری و ادبی فراهم می‌کند. اینترنت و فضای مجازی، اجتماعی است که میلیون‌ها انسان‌ را در سراسر جهان به هم متصل کرده و زمینه ارتباط کاربران بسیار زیادی را در سراسر جهان موجب شده است. امروزه این رسانه‌ها و فضای مجازی در بین تمام قشرهای جامعه به‌ویژه در بین جوانان و نوجوانان از جذابیت خاصی برخوردار است. در این میان کامپیوترها و تلفن‌های همراه هوشمند و وسائل و ابزار ارتباطی به‌عنوان پیشرفته‌ترین ابزار ارتباطات شخصی بین افرد، امکانات فوق‌العاده گسترده، آسان و ارزانی را به کاربران خود ارائه می‌دهند. از جمله مهمترین وظایف و کاربردهای ویژه این ابزارهای ارتباطی، می‌توان به ایجاد فضاها و امکاناتی مانند خدمات پیام کوتاه، راه‌اندازی و ایجاد اجتماعات و گروه‌های تعاملی و ارتباطی از طریق فضاهای سایبری و مجازی اشاره کرد که ارتباط بین افراد و گروه‌های مختلف جوامع زبانی و فرهنگی را امکان‌پذیر می‌سازد.

در کل می‌توان گفت که فضای مجازی به مجموعه‌ای از فضاها و بسترهای دیجیتالی اطلاق می‌شود که افراد می‌توانند از طریق آنها با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، اطلاعات را به اشتراک بگذارند و تعاملات اجتماعی را انجام دهند. ابتدای ورود فضای مجازی به افغانستان به سال‌های اول دهه ۲۰۰۰ میلادی برمی‌گردد، زمانی که اینترنت به‌طور گسترده در کشور قابل دسترس شد. گسترش سریع اینترنت و ظهور شبکه‌های اجتماعی مانند فیس بوک، توییتر یا ایکس امروزی و اینستاگرام باعث شده است که زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی و فرهنگی این کشور تحت تأثیرات عمیق و گسترده‌ای قرار گیرد.

به‌طور کلی می‌توان ابداع اینترنت و گسترش فضای مجازی را یکی از مهمترین دستاوردهای بشر در قرن اخیر به شمار آورد که تأثیر بی‌چون‌وچرایی بر تمامی جوامع بشری بر جای نهاده است، گرچه میزان و شدت و ضعف این تأثیرات بر تمام جوامع و همچنین برای تمامی اقشار و گروه‌های سنی یکسان نیست؛ اما می‌توان گفت که بخش بزرگی از جمعیت جهان را درگیر تأثیرات خود کرده است. در واقع، به تناسب بهره‌مندی جوامع از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و ایفای نقش در ارتباطات و تعامل بین مردم، تغییرات اجتماعی شتاب و شدت بیشتری می‌گیرد. ازاین‌رو، بیان اینکه بین فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و شکل‌گیری زندگی اجتماعی پیوندی استوار برقرار شده است، مفهومی اغراق‌آمیز نیست.

علاوه بر تأثیراتی که فضای مجازی بر ساختارهای فرهنگی جوامع و مناسبات اجتماعی و سبک زندگی افراد بشر نهاده است، ادبیات ملت‌ها نیز به شدت تحت تأثیر فضای مجازی و رسانه‌های جمعی قرار گرفته است. در این میان، ادبیات فارسی نیز در حوزه‌های شعر و نثر، قواعد نوشتاری و … دچار تغییراتی شده است که بخشی از آنها سبب رشد و بالندگی آن گردیده و بخشی نیز، جزو معایب فضای مجازی است و سبب رکود، رخوت و سستی بخش‌هایی از زبان و ادبیات ما در سال‌های اخیر شده است. این مقاله به بررسی تأثیرات مثبت و منفی فضای مجازی بر زبان فارسی در افغانستان می‌پردازد و با توجه به تغییرات زبانی که به‌واسطه این فضاها ایجاد شده، به چالش‌های هویتی و فرهنگی ناشی از آن نیز اشاره خواهد کرد.

فضای مجازی و اثرات مثبت و منفی آن

فضای مجازی با هر تعریف و تعبیری، قلمرو وسیع و بکری است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های نوینی را به همراه دارد که می‌توان آن ‌را در دو بخش تأثیرات مثبت و تأثیرات منفی به بررسی گرفت.

تأثیرات مثبت فضای مجازی

با روی کارآمدن تکنولوژی و فناوری‌های جدید، در عصر حاضر، استفاده از فضای مجازی تأثیرات مثبت بر جنبه‌های گوناگون زندگی کاربران آن گذاشته است. این تأثیرات را می‌توان در جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد.

۱- تسهیل و احیای تعاملات

فضای مجازی، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، ارتباطات را ساده ساخته و فرصت‌های جدیدی برای تعاملات اجتماعی فراهم کرده است. این فضا امکان برقراری ارتباط در هر زمان و مکان، بدون محدودیت جغرافیایی، را به کاربران می‌دهد و به تشکیل گروه‌های اجتماعی و فرهنگی کمک می‌کند. شبکه‌های اجتماعی به گسترش تبادل فرهنگی و زبانی میان فارسی‌زبانان کشورهای مختلف مانند ایران، افغانستان و تاجیکستان کمک کرده و همچنین بستر مناسبی برای ایجاد ارتباطات کاری و آموزشی فراهم کرده است و باعث انتقال دانش و تجربیات میان افراد و گروه‌های مختلف شده است.

علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی به حفظ و تقویت ارتباطات خانوادگی و دوستانه در میان خانواده‌ها و دوستانی که در کشورهای مختلف زندگی می‌کنند کمک شایانی کرده‌ است. شبکه‌های اجتماعی در افغانستان نه‌تنها بستر مناسبی برای برقراری ارتباطات جدید فراهم کرده‌اند، بلکه در احیای تعاملات و روابط قدیمی نیز نقش مهمی ایفا کرده‌اند. بسیاری از افراد که به دلایل مهاجرت یا فاصله جغرافیایی از دوستان، خانواده‌ها و آشنایان قدیمی خود جدا شده‌اند، از طریق پلتفرم‌هایی مانند فبس بوک، واتساپ، اینستاگرام توانسته‌اند دوباره با آنها ارتباط برقرار کنند. این شبکه‌ها امکان به ‌اشتراک‌گذاری خاطرات و تجدید دیدارهای مجازی را فراهم کرده‌اند و به حفظ پیوندهای خانوادگی و دوستانه کمک شایانی نموده‌اند. بنابراین، می‌توان گفت شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها ارتباطات جدیدی ایجاد کرده‌اند، بلکه به احیای روابط قطع‌شده و تقویت همبستگی میان کاربران فارسی‌زبان نیز کمک کرده‌اند.

۲- انتشار و دسترسی به آثار ادبی

شبکه‌های اجتماعی نقش برجسته‌ای در انتشار و دسترسی به آثار ادبی فارسی داشته‌اند. در افغانستان، به دلیل کمبود زیرساخت‌های چاپ و انتشار و نبود چاپخانه‌ها و انتشارات و کتابخانه‌های گسترده، دسترسی به آثار ادبی محدود بوده است. با گسترش اینترنت و حضور شبکه‌های اجتماعی، این دسترسی به‌طرز چشمگیری افزایش یافته است. کاربران در افغانستان با استفاده از این شبکه‌ها می‌توانند به نسخه‌های دیجیتالی کتاب‌ها و مقالات ادبی دسترسی پیدا کنند. علاوه بر این، صفحات و گروه‌های ادبی در فیس بوک و اینستاگرام به اشتراک‌گذاری شعرها، داستانها و نقدهای ادبی پرداخته و خوانندگان می‌توانند از دیدگاه‌های جدید و نقدهای ادبی بهره‌مند شوند.

برای مثال، آثار شاعران و نویسنده‌گان برجسته مانند فردوسی، حافظ و مولوی به‌راحتی در قالب‌های دیجیتالی در این شبکه‌ها در دسترس قرار دارند. همچنین، نویسندگان و شاعران معاصر افغانستان نیز از این بسترها برای معرفی آثارشان استفاده می‌کنند. نمونه‌ای از این امر را می‌توان در گروه‌های ادبی مشاهده کرد که شاعران محلی آثارشان را برای دیگر اعضا منتشر می‌کنند. بنابراین، شبکه‌های اجتماعی به بستری فراگیر برای انتشار و تبادل آثار ادبی تبدیل شده‌اند و افراد می‌توانند حتی با دسترسی محدود به کتاب‌ها و منابع چاپی، به محتوای ادبی فارسی‌زبان دسترسی داشته باشند. این امر به‌ویژه برای مناطق دورافتاده و افرادی که امکان خرید کتاب‌های چاپی را ندارند، اهمیت زیادی دارد.

۳- ایجاد گروه‌ها و انجمن‌های ادبی

فضای مجازی، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی مانند فیس بوک و واتساپ، به کاربران این امکان را داده است که گروه‌ها و انجمن‌های ادبی ایجاد کنند و از این طریق به تبادل آثار و دیدگاه‌های خود بپردازند. این گروه‌ها بستر مناسبی برای انتشار و نقد شعر، داستان، و دیگر آثار ادبی ایجاد کرده‌اند و باعث شده‌اند که کاربران بتوانند آثار خود را به نمایش بگذارند و بازخوردهای فوری از سایر اعضا دریافت کنند. از سوی دیگر، این انجمن‌ها مکانی برای تحلیل و بحث در مورد آثار نویسندگان کلاسیک و معاصر فارسی فراهم کرده و دسترسی به دانش ادبی را افزایش داده‌ است.

بسیاری از فرهنگیان، شاعران و نویسنده‌گان جوان از طریق این گروه‌ها توانسته‌اند با مخاطبان گسترده‌تری آشنا شوند و تعاملات حرفه‌یی برقرار کنند. علاوه بر این، این گروه‌ها فضایی برای گفت‌وگو درباره مسائل فرهنگی و اجتماعی مرتبط با زبان و ادبیات نیز فراهم می‌کنند و باعث می‌شوند کاربران با سبک‌ها و دیدگاه‌های جدید آشنا شوند. به این ترتیب، شبکه‌های اجتماعی به بسترهایی برای پرورش استعدادهای نوپا و ترویج فرهنگ نقد و تحلیل ادبی تبدیل شده‌اند که در آن افراد علاقمند به ادبیات و زبان می‌توانند به شکلی فعال به رشد و توسعه زبانی خود کمک کنند.

۴- تأثیرات فرهنگی

یکی از تأثیرات مثبت فضای مجازی بر زبان فارسی در افغانستان، تقویت و گسترش فرهنگ فارسی از طریق شبکه‌های اجتماعی‌ می باشد. این بسترها باعث شده‌اند که فارسی‌زبانان افغانستان بتوانند با آثار ادبی، فرهنگی و دیدگاه‌های فارسی‌زبانان کشورهای دیگر، مانند ایران و تاجیکستان و … آشنا شوند. کاربران از طریق شبکه‌هایی همچون فیس بوک، اینستاگرام و تلگرام به محتوای متنوعی در زمینه‌های فرهنگی دسترسی پیدا می‌کنند که به تبادل فرهنگی میان کشورهای فارسی‌زبان کمک کرده و برخی اصطلاحات و شیوه‌های زبانی مؤثر و کارا از این فرهنگ‌ها به افغانستان نیز راه پیدا کرده است.

همچنین، فضای مجازی باعث شده که حس هویت مشترک فارسی‌زبانان تقویت شود. شبکه‌های اجتماعی به کاربران این فرصت را داده است که با دیگر فارسی‌زبانان درباره ادبیات، تاریخ و فرهنگ مشترک تبادل نظر کنند و از این طریق به شناخت بیشتر از هویت زبانی و فرهنگی خود برسند. این موضوع، به‌ویژه برای نسل جوان که در معرض زبانهای بیگانه قرار دارند، اهمیت زیادی دارد؛ زیرا به آنان امکان می‌دهد از طریق این بسترها با میراث زبانی و فرهنگی خود بیش‌تر آشنا شوند و ارتباط قوی‌تری با آن برقرار کنند.

به این ترتیب، فضای مجازی به بستر مهمی برای انتقال و تقویت فرهنگ فارسی در میان استفاده‌کنندگان آن در افغانستان تبدیل شده و نقش به‌سزایی در انسجام و ارتقای هویت فرهنگی فارسی‌زبانان دارد.

تأثیرات منفی فضای مجازی

فراگیرشدن استفاده از اینترنت و مخصوصاً شبکه‌های اجتماعی مثل فیس بوک، ایکس، تلگرام، اینستاگرام و … در حوزه زبان فارسی در افغانستان دارای محاسن و معایبی است که برخی از محاسن و خوبی‌های آن قبلاً اشاره گردید، اما معایب آن را می‌توان در چند بخش مهم و فشرده چون تأثیر بر قواعد نوشتاری فارسی، ورود واژه‌های بیگانه و کاربرد آنها، جایگزینی خط فارسی یا استفاده از (فینگلیش)، خطاها و نادرستی‌های املایی، توجه نکردن به ساختمان و قواعد دستوری جمله، تأثیر فرهنگی از زبان فارسی کشورهای همسایه و استفاده از اصطلاحات گفتاری و محاوره‌ای در نوشتار به بررسی گرفت.

۱- تأثیر بر قواعد نوشتاری 

از گذشته تاکنون؛ نوشتار در بسترهای مختلفی نمود یافته است؛ از کتاب‌ها و رساله‌ها گرفته تا روزنامه‌ها و مجله‌ها و پس از آن نوشتن در فضای مجازی. نوشتار در فضای مجازی نیز مراحل متفاوتی را از سر گذرانده‌ است که عمومی‌ترین شکل آن نوشتن در فضای فیس بوک، ایکس (توییتر سابق)، تلگرام، اینستاگرام و وبلاگ‌ها بوده‌است؛ اما امروزه رسانه‌های زیاد و انتخاب‌های بیش‌ از پیش روی مخاطبان قرار دارد. فراوانی استفاده از این فضا، تأثیرات متعددی بر شیوه نگارش فارسی برجای نهاده است.

دانشمندان علم زبان تا پیش از قرن هجدهم بر این باور بودند که تنها شکل مقبول و مورد اعتنای زبان، زبان کتابت است. از این رو بی‌اعتنا به دیگر شکل‌های رایج آن میان اقشار و طبقات مختلف اجتماع، شکل‌های دیگر زبان را صورت‌های عامیانه و فاسد زبان فصیح به شمار می‌آوردند؛ اما این فرض با مطالعاتی که از اواخر قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم از سوی دانشمندان مغرب‌زمین انجام گرفت یکسره دگرگون شد. پیگیری این تحولات در تاریخ زبان تا به امروز، نشان می‌دهد که پیدایش و رشد و گسترش فضای مجازی و به دنبال آن ورود گسترده عامه مردم بدین فضا و مشارکت آنان در انتشار متن‌ها، تا چه اندازه بر روند حرکت زبان به سوی زبان محاوره و نوعی از کتابت که محصول این شیوه نگارش است، اثرگذار بوده است.

مهم‌ترین ویژگی فضای مجازی آن است که این امکان را در اختیار همه مخاطبان عام و خاص خود قرار می‌دهد که به انتشار آثار و نوشته‌های خود بپردازند، همین امر سبب شده است تا افراد کم‌سن و سال و همچنین افراد کم‌سواد نیز دست به کار شوند و مطلب‌ها و دل‌نوشته‌های رنگارنگشان را بدون لحاظ قواعد نوشتاری به اشتراک بگذارند. این امر، آسیب‌های بسیاری بر نوشتار فارسی وارد کرده است. آسیب اصلی انتشار آثار سست در فضای مجازی آنگاه بیشتر خود را نشان می‌دهد که این نویسندگان جوان و اغلب کم‌سواد و یا جوانان و بزرگان کم‌سواد، در توهم حقیقت این فضا غوطه‌ می‌خورند و تعریف و تمجیدها یا به اصطلاح لایک‌های خوانندگان را حقیقی می‌پندارند و گمان می‌کنند که اثری بی‌نقض ارائه کرده‌اند.

۲- ورود و کاربرد واژه‌های بیگانه

با ورود اینترنت و کاربرد فناوری‌های جدید در زبان فارسی، واژه‌های جدیدی به‌وجود آمده یا وارد زبان شدند برخی از آنها فاقد معادل فارسی هستند و در همه زبانها به همان شکل وارد شده‌اند و کاربرد دارند و برخی دیگر با وجود داشتن معادل فارسی، کاربران از همان اصل خارجی آن استفاده می‌کنند.

واژه‌های دخیل در زبان فارسی از گذشته‌های دور تاکنون در ساختار زبان وجود داشته و اغلب در بطن زبان و میان مردم جامعه نیز پذیرفته شده‌اند. در واقع همین که ملتی یکی از محصولات صنعتی یا کشاورزی را از کشور دیگر وارد کرده و به‌دست آورد یا بعضی قواعد و آداب تمدن و فرهنگ را از ملت‌های دیگر اقتباس کرد، غالباً لفظی را که بر آن معنی دلالت دارد نیز عیناً یا با کمی تغییر می‌پذیرید؛ اما اگر نیاز به تغییر احساس شود، نهادهای مشخصی که در این بخش زبان وظیفه دارند، همانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ایران، برابرها و معادل این دسته از واژه‌ها را ایجاد و پیشنهاد می‌کند.

یدالله ثمره، درباره این واژه‌ها می‌گوید که واژه‌های بیگانه واژه‌هایی‌ هستند که تازه وارد می‌شوند و یا وارد شده و می‌توان جلوی آن را گرفت. از این تعریف می‌توان دریافت که وظیفه نهادهای مسئول، معطوف به ایجاد برابرها و معادل‌های مناسب برای واژه‌های جدید است و بسیاری از واژه‌های دخیل که در طی قرون و سالیان کهن از دیگر زبانهای دنیا در زبان فارسی نفوذ پیدا کرده‌اند، اکنون به‌عنوان بخشی از زبان ما پذیرفته شده‌اند. دنیای مجازی و کاربران آن، به دلیل استفاده از رسانه‌هایی که آنها را به جهان پیوند می‌دهد و همچنین علاقه و گرایش جوانان و نوجوانان به یادگیری زبان انگلیسی و قائل شدن نوعی برتری برای کسانی که به این زبان مسلط هستند، حتی استفاده از واژه‌های آن را نیز خوشایند می‌دانند. از سوی دیگر، نبود نهاد مسئول و ضعف نهادهای مرتبط به این موضوع، سبب استفاده روزافزون از این نوع واژه‌ها و اصطلاحات گردیده است.

با توجه به موارد ذکر شده؛ می‌توان دریافت که اگرچه روزی زبان عربی، به‌ عنوان زبان علمی در جهان اسلام و حتی غرب مطرح بود، اما امروزه زبان انگلیسی با سلطه قدرتمند خود، همه کاربران اینترنت و کامپیوتر را وادار و ناچار کرده که با آن سازگار شوند و تقریباً همه زبانهای مهم برنامه‌نویسی در کامپیوتر، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مستلزم آشنایی با زبان انگلیسی است. بنابراین، افزایش روزافزون استفاده از فضای مجازی برای برقراری ارتباط و تبادل نظر و اشتراک‌گذاری داشته‌های ادبی، فرهنگی و اجتماعی و … باعث افزایش واژه‌های بیگانه و مخصوصاً انگلیسی در زبان فارسی شده است. در شرایط امروزی و استفاده از وسائل و امکانات امروزی، نیازمند آشنایی با زبان انگلیسی بوده و همچنین وسایل و ابزار ارتباطی مثل فیس بوک، ایکس، اینستاگرام، تلگرام، یوتیوب و سایر شبکه‌های اجتماعی از سوی کشورهای انگلیسی‌ زبان و بیگانه ایجاد و به زبان آنها برنامه‌ریزی شده‌اند که کاربرد آنها، نیازمند آشنایی با زبان آنهاست. بخشی از این واژه‌ها که از طریق فضای مجازی و آشنایی با شبکه‌های اجتماعی و در کل اینترنت، وارد زبان فارسی شده‌ عبارتند از: سند، اوکی، پوست، شیر، لایک، کامنت، چت، انجای، فوروارد، جوین، پیج، اکسپت، ریپلای، ایمیل، سایت، لفت، فرند، آن فرند، فالور، فالو، اد، اپلای، آنلاین، آفلاین، فوتو، سیتنگ، فیس بوک، تلگرام، اینستاگرام، گوگل، توئیتر یا ایکس، تیک‌تاک، وایبر، واتساپ، مسنجر، مسج، رسیف، سیف، فایل، سین، کال، میس‌کال، پروفایل، ادیت، اپ، استوری و سایر واژه‌های دیگر که همه ‌روزه مورد کاربرد قرار می‌گیرد.

با توجه به ورود و کاربرد روزافزون واژه‌های بیگانه در زبان فارسی، به‌ویژه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، می‌توان نتیجه گرفت که این پدیده تأثیر عمیقی بر زبان و فرهنگ فارسی‌زبانان در افغانستان دارد. واژه‌هایی که ذکر گردید، به‌عنوان نمونه‌هایی از این واژه‌ها، به‌طور فزاینده‌ای در مکالمات روزمره و نوشتارهای غیررسمی به‌کار می‌رود. این وضعیت ناشی از تسلط زبان انگلیسی به‌عنوان زبان فناوری و ارتباطات جهانی و همچنین نبود نهادهای زبانی در ایجاد معادل‌های مناسب برای این واژه‌هاست. اگرچه استفاده از این واژه‌ها می‌تواند به غنای زبانی کمک کند؛ اما در عین حال، چالش‌هایی نظیر ناپایداری هویت زبانی و کاهش اصالت واژه‌های فارسی را نیز به‌همراه دارد.

۳- جایگزینی خط فارسی (فینگلیش)

در گذشته به‌سبب سازگار نبودن ابزارهای نوشتاری زبان فارسی یا نبود رسم‌الخط فارسی در سیستم عامل ویندوز در کامپیوتر، نگارش به ‌صورت انگلیسی همراه با الفاظ فارسی انجام می‌شد که به‌صورت غیر رسمی فینگلیش نامیده می‌شود. امروزه با وجود انواع خط‌های فارسی در سیستم‌های اینترنت و شبکه‌های مختلف اجتماعی و در فضای مجازی، همچنان فینگلیش در مکالمات کاربران فضای مجازی کاربرد دارد. به‌گونه مثال می‌توان یاد کرد که جوانان و برخی از کاربران فضای مجازی با کاربرد این‌گونه فینگلیشن آهسته آهسته آن ‌را در جامعه رواج داده اند. در این بخش می‌توان از Salam یا waqte shoma bakhayr  یا  Khoby, Chetor hasty  و … یاد کرد.

۴- خطاها و نادرستی‌های املایی

فضای مجازی به‌عنوان یک پدیده نوین در دنیای امروز، ویژگی‌های خاصی را به ارمغان آورده است که مهم‌ترین آنها سهولت در برقراری ارتباط و نزدیکی انسانها به یکدیگر است. این فضا با از بین بردن فاصله‌ها و سرعت بخشیدن به تبادل اطلاعات، فرصت‌های بسیاری را برای کاربران فراهم کرده است. در نتیجه، افراد زیادی به استفاده از این بستر روی آورده‌اند تا نظرات، احساسات و اطلاعات خود را به سرعت و به‌راحتی با دیگران به اشتراک بگذارند. اما این سرعت بالا در تبادل اطلاعات ممکن است دقت و صحت نوشته‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. در واقع، هنگام استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای پیام‌رسان، محتوای تولید شده به ‌ندرت از پیش آماده شده و این موضوع به ‌ویژه در نوشته‌های غیر رسمی و روزمره مشهود است. به همین دلیل، احتمال بروز خطاهای املایی و نگارشی در این محیط‌ها افزایش می‌یابد.

علاوه بر این، حتی در میان متخصصان، کارشناسان و تحصیل‌کردگان، احتمال خطا وجود دارد. هر چند که این گروه به دلیل تجربه و دانش خود در این زمینه، معمولاً دقت بیشتری در نگارش دارند و در صورت بروز اشتباه، با ارسال اصلاحیه‌های مناسب آنها را تصحیح می‌کنند. اما در سطح عمومی، چنین فرهنگی از اهمیت چندانی برخوردار نیست. بسیاری از مردم؛ اهمیت درست‌نویسی را درک نمی‌کنند و به دلیل عدم آگاهی یا آموزش‌های کافی در این زمینه، قادر به نوشتن به‌صورت صحیح نیستند.

علاوه بر عدم آگاهی از قواعد درست‌نویسی، خطاهای املایی و نگارشی می‌توانند ناشی از مشکلات حروف‌نگاری نیز باشند. برخی از این خطاها به‌دلیل ناسازگاری بین فضای مجازی و الکترونیکی با خط فارسی به وجود می‌آید. به‌عنوان مثال، در فضای مجازی، کاربران به‌طور مکرر از علامت‌ها و کاراکترهای غیررسمی استفاده می‌کنند که این موضوع می‌تواند به بروز خطاهای املایی منجر شود. همچنین، برخی خطاها ناشی از کم‌سوادی نویسندگان است، که متأسفانه در جامعه ما شایع است. بنابراین، این مشکلات و خطاها نه‌تنها ناشی از نداشتن فرهنگ درست‌نویسی؛ بلکه به‌طور کلی مربوط به آگاهی‌های تحصیلی و آموزشی نیز می‌شود. نمونه‌هایی از این دست خطاها را می‌توان در واژه‌های (گزاشتن – گذاشتن، راجه به – راجع به، حاظر – حاضر، مطمعن – مطمئن، توجیح – توجیه، ترجی – ترجیح، جامحه – جامعه و … دید.

۵- توجه نکردن به ساختار و قواعد دستوری جمله

از منظر مخاطبان فضای مجازی، دست‌کاری و تغییرات ارکان جمله، برهم زدن قواعد دستوری و در نظر نگرفتن ساختار جمله، بسیار طبیعی به نظر می‌رسد؛ زیرا این مخاطبان، جهان بی‌قید و قاعده و از هر نگاه آزاد و مستقل یافته‌اند که فارغ از هر نوع سخت‌گیری و خرده‌گیری و ریزبینی می‌توانند بنویسند. همین امر سبب می‌گردد که در گذر زمان و برای مخاطبان کم‌سن و سال‌تر که به نوعی هم زمان با این فضا رشد می‌کنند، این بی‌قاعدگی و برهم‌زدن نظم دستوری جملات، تبدیل به قاعده شود، چرا که آنها بیش از آنکه از کلاس‌های رسمی درس تأثیر بپذیرند، تحت تأثیر قدرت انکارناپذیر رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی قرار دارند.

افزون بر اشتباهاتی که در نوشتار معیار این دسته از مخاطبان فضای مجازی پدید آمده‌ است، در شکل نوشتار غیررسمی و محاوره‌ای آنها نیز اشکالاتی رخ داده است. در فضای مجازی افغانستان، بی‌توجهی به قواعد دستوری و ساختار جمله به شدت رواج یافته است که موجب فاصله گرفتن از زبان معیار می‌شود. برای نمونه، حذف افعال به کرات دیده می‌شود؛ به جای جمله کامل من امروز به دانشگاه رفتم، کاربران تنها می‌نویسند امروز دانشگاه بودم. چنین ساختارهایی باعث می‌شود که جمله ناقص و مفهوم آن نامشخص باشد. همچنین، عدم تطابق فعل و فاعل نیز بسیار متداول است؛ مانند نوشتن دوستم خانه رفت به جای دوستم به خانه رفت یا او کتاب خرید به جای او کتابی خرید. کوتاه‌نویسی افعال و کلمات نیز یکی از پدیده‌های رایج است؛ کاربران اغلب به‌ جای می‌توانم از می‌تانم یا استفاده نادرست از عبارت‌های مانند فک‌کن به جای فکر کن؛ یا استفاده از عبارت‌های مخفف و نادرست مانند سیس به جای صحیح است، چطوری به جای چطور هستی؛ به‌عنوان نمونه‌های این ساختارشکنی و بی‌توجهی به ساختار و قواعد دستوری جمله یاد کرد که به وضوح در نوشته‌های کاربران مشاهده می‌شود. در واقع، مخاطبان به‌دلیل عدم آموزش صحیح و منسجم در زمینه زبان و نگارش، در فضاهایی چون تلگرام، اینستاگرام و ایکس (توئیتر)، فیس بوک و … به راحتی جمله‌ها و عبارت‌ها را دست‌کاری کرده و این کار را به‌عنوان یک رفتار عادی و قابل قبول تلقی می‌کنند.

۶- تأثیر فرهنگی از زبان فارسی کشورهای همسایه

تأثیرات فرهنگی زبان فارسی ایران و تاجیکستان بر زبان فارسی افغانستان در فضای مجازی و میان کاربران این کشور به شکل چشم‌گیری دیده می‌شود. کاربران فارسی‌زبان در افغانستان با دسترسی آسان به محتوای تولیدشده در ایران، تحت تأثیر واژگان، ساختارهای دستوری و اصطلاحات رایج مردم ایران قرار می‌گیرند. یکی از موارد بارز، استفاده از واژگانی که در ایران بیشتر رایج است و مورد استفاده عام قرار می‌گیرد، در میان کاربران فضای مجازی افغانستان نیز تأثیر گذاشته ‌است. اصطلاحات محاوره‌ای و روزمره چون «دمت گرم» و «حال دادی» به‌عنوان جملات و اصطلاحات تشویقی و قدردانی و یا واژه‌ها و اصطلاحاتی چون «چاکرتم»، «خودتو لوس نکن»، «چه خبر از اونورا» یا «هواتو دارم» که بیشتر از طریق فیلم و سریال‌ها و یا برنامه‌هایی که از طریق فضای مجازی منتشر و پخش می‌شوند، وارد مکالمات روزمره برخی از کاربران فضای مجازی افغانستان شده است که به مرور زمان به بخشی از زبان محاوره غیررسمی مبدل شده و تأثیرات ماندگار در شیوه بیان، نوشتار و سبک گفتاری آنها به جای گذاشته‌ است. همچنین، در سطح آکادمیک و سطح کلان؛ دانشجویان، استادان، بزرگان و دانشمندان کشور نیز شیوه‌های نگارشی برنامه‌ریزی‌شده فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ایران که از طریق مقالات، رساله‌ها، کتاب‌ها و سایر منابع از طریق اینترنت و فضای مجازی به دسترس قرار می‌گیرد، تأثیر پذیرفته و از آن استفاده می‌کنند. با توجه به اینکه در کشور ما نهاد مشخص و منسجم با برنامه دقیق در عرصه زبان و ادب فارسی وجود ندارد، کارها و شیوه‌های مطرح‌شده فرهنگستان را به‌عنوان یک نهاد معتبر می‌پذیرند که در این بخش؛ کارهای عمده، چشم‌گیر، با ارزش و بهتر از کشورهای فارسی‌زبان دیگر انجام می‌دهد.

از سوی دیگر، زبان فارسی تاجیکستان نیز تأثیرات خاصی بر کاربران افغانستان دارد. هرچند که به اندازه‌ تأثیرات زبان فارسی ایران گسترده نیست؛ اما تاجیکستانی‌ها بیشتر به لهجه‌ نزدیک به فارسی معیار سخن می‌گویند؛ که استفاده از واژه‌ها و ترکیبات خاص تاجیکی نیز تأثیر گذاشته است. به دلیل پیوندهای فرهنگی و تاریخی میان افغانستان و تاجیکستان، برخی از سبک‌های ادبی و فرهنگی تاجیکی در میان روشنفکران و نویسندگان زبان فارسی در افغانستان محبوبیت یافته‌اند و گاهی باعث غنای واژگان و شیوه‌های نگارش نوشتاری شده‌اند. این دو تأثیر از ایران و تاجیکستان موجب شده است که زبان فارسی در افغانستان پویاتر شود؛ اما هم زمان تغییرات زبانی و واژگانی آن را تحت تأثیر قرار دهد و به مرور زمان تفاوت‌های منطقه‌ای زبان فارسی را برجسته‌تر سازد.

نتیجه‌گیری

پیدایش شبکه جهانی اینترنت و رواج استفاده از فضای مجازی مخصوصاً شبکه‌های اجتماعی، باعث سهولت‌هایی در تعاملات و دسترسی به آثار گوناگون زبان فارسی و دیگر آثار شده و همچنین به دلیل فرصت عالی به مخاطبان، باعث اشتراک گذاری اطلاعات و داشته‌های آنها با یکدیگر شده است. در افغانستان که استفاده از اینترنت از سال‌های ۲۰۰۰میلادی به بعد آغاز گردیده ‌است، امروزه بعد از دو دهه از ورود اینترنت به کشور و گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، استفاده از آن نیز به سرعت افزایش یافته ‌است. بیشترین افرادی که در کشور از اینترنت و فضای مجازی به منظورهای گوناگون استفاده می‌کنند، جوانان و نوجوانان هستند. اینترنت و فضای مجازی امروزه بر تمامی جنبه‌های زندگی انسانها تأثیر گذاشته است. به نحوی که بدون آن حتی نمی‌شود برخی از کارهای روزمره را پیش برد و نبودن آن نظم جامعه را برهم می‌زند. سهولت‌های زیادی را برای استفاده‌کنندگان و کاربران خود مهیا کرده است و در احیای تعاملات و گسترش آن نقشی بس مهم و اساسی دارد و زمینه را برای ایجاد گروه‌ها و انجمن‌های فرهنگی، ادبی، زبانی و … مهیا نموده که بدون لحاظ زمان و مکان، انسانها می‌توانند از گوشه‌گوشه دنیا با یکدیگر در ارتباط بوده و از داشته‌های هم بهره مند شوند. اینترنت و فضای مجازی به دلیل سرعت عمل و سهولت‌های فراوان دیگر، سبب این شده که انسانها و کاربران این شبکه‌ها در کمترین زمان ممکن از محتویات و آثار جدید فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، ادبی و زبانی نیز بهره ببرند. اما در کنار این امتیازات، تأثیرات منفی نیز نسبت به زبان فارسی داشته که می‌توان از ورود واژه‌های بیگانه به دلیل نبودن معادل؛ یا کم‌توجهی کاربران به خطاهای املایی، از پیش آماده نبودن محتویات در هنگام برقراری ارتباطات و یا ذوق‌زدگی در سرعت انتشار برخی یادداشت‌ها و آثار، کم‌توجهی به ساختار جملات و قواعد نوشتاری و دستوری آنها، استفاده از رسم‌الخط لاتین به دلیل بی‌پروایی، افتخار از به‌کاربردن آن و یا برنامه‌ریزی بیشتر این شبکه‌ها و نرم‌افزارها با زبانهای بیگانه و لاتین، تأثیرات فرهنگی از مردمان سایر کشورها و همچنین رواج برخی اصطلاحات فارسی‌زبانان کشورهای همسایه را یاد کرد که بر زبان فارسی افغانستان تأثیر گذاشته است.

روزنامه هشت صبح

لینک:

https://8am.media/fa/the-impact-of-cyberspace-social-networks-on-the-persian-language-in-afghanistan/