در شش کیلومتری شمال غربی پایتخت جمهوری آذربایجان، باکو، ساختمانی قرار دارد که امروزه به عنوان نمایشگاه و رستوران مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما هنوز هم همان نامی را حفظ کرده است که حدود هفت قرن پیش، هنگام تأسیس، به آن داده شده بود: "کاروانسرای ملتانی". 

این کاروانسرای چهارگوش در قدیمی‌ترین منطقه مسکونی باکو، معروف به "ایچری شهر"، واقع شده است. قمر عباس خوکهر، دیپلمات پاکستانی، این ساختمان را حدود دوازده سال پیش، پیش از آخرین بازسازی آن، مشاهده کرده بود. 

او در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی اظهار داشت: "این کاروانسرا که از دیوارهای سنگی ساخته شده، در قرن چهاردهم میلادی بنا شده است. این مجموعه دارای شش اتاق اقامتی بود که هر کدام دارای درب جداگانه‌ای بودند." 

"سه طبقه زیرزمین مخصوص نگهداری حیوانات بود که از طریق دری که به سمت دریای خزر باز می‌شد، به داخل آورده می‌شدند. همچنین، سه سالن بزرگ برای نمایش کالاهای تجاری در آن وجود داشت." 

او افزود: "این ساختمان برای تاجران ملتانی که از ملتان می‌آمدند، ساخته شده بود." 

ملتان: یک مرکز مهم تجاری بین‌المللی 

ملتان، برای قرن‌ها، یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری در شمال غربی هند بود. 

نخستین دوره شکوفایی ملتان را به معبد "سوریا"، خدای خورشید، نسبت می‌دهند که زائران از سراسر هند برای نذر و هدایا به آنجا می‌آمدند. با این حال، اسکات لیوی در کتاب خود "دیاسپورای جهانی هند" با استناد به مورخ برجسته، عرفان حبیب، اشاره می‌کند که پس از حملات اعراب در قرن هشتم، ملتان به عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی رونق یافت. 

عمر نظیر، پژوهشگر دانشگاه علیگر، در مقاله‌ای نشان می‌دهد که این منطقه از طریق راه‌های زمینی، هند را به مناطق آن سوی هندوکش متصل می‌کرد. 

برای قرن‌ها، سه رودخانه راوی، چناب و سند، به تاجران ملتانی کمک می‌کردند تا کالاهای خود را از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل کنند و به بندرهای دریای عرب، از جمله بندر لاهوری و تهته برسانند. (البته، با گذشت زمان، مسیر رودخانه‌های راوی و چناب تغییر کرده است و اکنون در حدود ۴۰ کیلومتری شمال شهر جریان دارند). 

ابوالحسن مسعودی، جغرافیدان عرب که در سال ۹۱۵ میلادی از ملتان دیدن کرد، در کتاب خود "تاریخ المسعودی" می‌نویسد که "ملتان دارای ارتباطات تجاری فعال با سایر مناطق جهان اسلام بود." 

در سال ۹۵۱ میلادی، جغرافیدانان استخری و ابوالقاسم محمد بن حوقل نیز بیان کرده‌اند که "ملتان دارای بازارهای متعددی برای انواع کالاها بود و همواره خریداران در آنجا حضور داشتند. قیمت کالاها نیز در مقایسه با سایر مناطق پایین‌تر بود." 

شمس‌الدین مقدسی، که در سال ۹۸۵ میلادی به ملتان سفر کرده بود، می‌نویسد: "تاجران ملتانی بسیار درستکار بودند، در معاملات دروغ نمی‌گفتند، وزن کالاها را کاهش نمی‌دادند و با مسافران با احترام برخورد می‌کردند." 

اسکات لیوی بیان می‌کند که تا قرن سیزدهم، تاجران ملتان و جوامع تجاری وابسته به آن، "ملتانی" نامیده می‌شدند. با تثبیت سلطنت در دهلی، تجارت و کسب‌وکار ملتان وارد دوره جدیدی شد. 

ملتان به عنوان یک استان استراتژیک و اقتصادی مهم برای سلطنت دهلی و بعدها امپراتوری مغول اهمیت داشت و اغلب به عنوان یک "جاگیر" به شاهزادگان ولیعهد واگذار می‌شد. 

ویلیام بارتون، در کتاب خود "مرز شمال غربی هند"، می‌نویسد که "حکام دهلی برای گسترش تجارت اقدامات مؤثری انجام دادند. برای حفاظت از مسیرهای تجاری، مأمورانی تعیین کردند و کاروانسراهایی را برای حمایت از تاجران ساختند." 

در دوره سلطنت دهلی (۱۲۰۶-۱۵۵۵)، فعالیت‌های تجاری تاجران ملتانی به شدت گسترش یافت. 

تسلط تاجران ملتانی بر تجارت بین‌المللی و سیستم وام 

در کتاب "سلسله تغلق"، مهی‌الدین حسن اشاره می‌کند که سلطان علاءالدین خلجی (۱۲۹۶-۱۳۱۶) تاجران ملتانی را از خزانه دولتی سرمایه اولیه برای خرید کالاهای خارجی اختصاص می‌داد تا این کالاها را با قیمت‌های تعیین‌شده در هند بفروشند. در عوض، به آن‌ها کمک مالی و حقوق ویژه داده می‌شد. 

برخی از این تاجران، به عنوان مأموران تجاری حکومت عمل می‌کردند. 

ابن بطوطه، جهانگرد مشهور قرن چهاردهم، نیز در سفرنامه خود اشاره می‌کند که "ملتان یکی از مهم‌ترین مراکز تبادل کالاها بود." او بیان می‌کند که اسب‌های عربی، ابریشم خام، میوه‌های خشک و سایر کالاها به این منطقه وارد می‌شدند و در مقابل، اجناس هندی به خراسان و سایر نقاط فرستاده می‌شدند. 

ضیاءالدین برنی، در کتاب "تاریخ فیروز شاهی"، می‌نویسد که تجارت‌های دوربرد عمدتاً در دست "ملتانی‌ها" بود. 

ملتانی‌ها علاوه بر تجارت، در سیستم وام نیز نقش کلیدی داشتند. آن‌ها به دهقانان و زمین‌داران وام می‌دادند و در عوض بخشی از محصولات آن‌ها را دریافت می‌کردند. 

برنی همچنین اشاره می‌کند که "حکام سلطنتی نیز به این تاجران مقادیر زیادی وام می‌گرفتند و این امر باعث افزایش نفوذ اقتصادی ملتانی‌ها شد." 

افول تدریجی تجارت ملتانی‌ها 

با تسلط مغولان بر قندهار، نقش ملتان به عنوان یک مرکز تجاری مرزی کمرنگ شد. در قرون بعدی، حملات متعدد افغان‌ها، مراته‌ها، سیک‌ها و بریتانیایی‌ها به ملتان، ساختار تجاری آن را ضعیف کرد. 

تعدادی از تاجران ملتانی، به ویژه خانواده‌های مالی بزرگ، کسب‌وکار خود را به شهر شکارپور در سند منتقل کردند، زیرا این منطقه تحت حمایت درانی‌های افغان قرار داشت و همچنان به تجارت با ایران و آسیای مرکزی ادامه می‌داد. 

تا قرن نوزدهم، با تغییر سیاست‌های روسیه در آسیای مرکزی و کاهش فعالیت تجاری هند در این منطقه، تاجران ملتانی به سایر نقاط جهان مهاجرت کردند. 

تا قرن بیست‌ویکم، شبکه تجاری ملتانی‌ها از هنگ‌کنگ و سنگاپور گرفته تا آفریقا، اروپا، کارائیب و آمریکا گسترش یافت. 

اسکات لیوی در کتاب خود "کاروان‌ها: تاجران هندی در جاده ابریشم"، این شبکه گسترده را که از ملتان تا روسیه و چین امتداد داشت، مورد بررسی قرار داده است. 

او نتیجه می‌گیرد که ملتانی‌ها نقشی کلیدی در پیوند اقتصادهای هند، ایران و آسیای مرکزی ایفا کردند و در شکل‌گیری نظام مالی در این مناطق مؤثر بودند.

https://www.bbc.com/urdu/articles/cvg10287k3lo?at_campaign=ws_whatsapp