نخستین اقتباس سینمایی: ۱۹۱۶
اولین فیلم بر اساس اپرت «آرشین مال آلان» به کارگردانی بوریس سوتلوف ساخته شد. هرچند فیلم صامت بود، اما با موسیقی زنده همراهی می‌شد و خوانندگان و گروه موسیقی پشت صحنه قطعات آوازی و سازی را همزمان اجرا می‌کردند. این فیلم در سال ۱۹۱۷ به نمایش عمومی درآمد و حتی در اکران محلی بر فیلم‌های وارداتی پیشی گرفت.
موفقیت اپرت سبب شد که بارها تلاش‌هایی برای فیلم‌برداری مجدد آن صورت گیرد. یکی از این تلاش‌ها بدون اجازه مؤلف انجام شد و عُزیر حاجی بیگلی توانست نمایش عمومی آن را ممنوع کند. در دومین اقتباس، تغییرات اعمال‌شده در روند تولید رضایت او را جلب نکرد و پروژه متوقف شد. تلاش شرکت فرانسوی «پاته» نیز به نتیجه نرسید.
نسخه مشهور شوروی ۱۹۴۵: سرقت هنری و تولید ملی
مشهورترین نسخه سینمایی «آرشین مال آلان» در سال ۱۹۴۵ ساخته شد. ماجرای این پروژه از یک «سرقت هنری» آغاز شد؛ در سال ۱۹۴۳، هنرمندان آذربایجانی در جریان کنفرانس تهران متفقین به‌طور تصادفی شاهد نمایش فیلمی در آمریکا بودند که در ۱۹۳۷ توسط کارگردانان ارمنی بدون ذکر نام عُزیر حاجی بیگلی ساخته شده بود.
عُزیر حاجی بیگلی اعتراض خود را مستقیماً به استالین اعلام کرد، اما چون شوروی آن زمان عضو کنوانسیون بین‌المللی حق مؤلف نبود، امکان طرح دعوای رسمی وجود نداشت. در همان مقطع تصمیم گرفته شد نسخه شوروی تولید شود؛ هدف حفظ هویت ملی و فرصتی برای پیشی گرفتن از آمریکا بود. روزنامه «ایزوستیا» در سال ۱۹۴۶ نوشت: «فیلم‌هایی که برنده جایزه استالین ۱۹۴۵ شدند، همگی در سال‌های جنگ ساخته شده‌اند.»
تولید و تیم سازنده
فیلمنامه اقتباس ۱۹۴۵ توسط نویسنده و نمایشنامه‌نویس صابر رحمان نوشته شد. فیلم‌برداری در استودیوی فیلم باکو انجام گرفت و نیازی، رهبر ارکستر و آهنگساز، نسخه جدید موسیقی را آماده کرد.
- کارگردانان: رضا طهماسب و نیکلای لشچنکو
- نقش اصلی: رشید بهبودف
- نقش گلچهره: لیلا بدیربِیلی
بهبودف بعدها یادآوری می‌کرد: «پس از اجرای چند قطعه، کلاه پدرم، خواننده مجید بهبودف، را بر سر گذاشتم و کوپله‌های عسگر را خواندم. پس از پایان کنسرت، اعضای گروه خلاق با شادمانی گفتند: بالاخره تاجر واقعی عسگر را یافتیم!»
برای نقش گلچهره، بازیگر جوان لیلا بدیربِیلی ابتدا توسط گروه تولید پذیرفته نشد، اما پس از اصرار و اشک‌های صادقانه‌اش نزد عُزیر حاجی بیگلی، آهنگساز از کارگردانان خواست یک بار دیگر به او فرصت دهند و زمان نشان داد که این انتخاب درست بود.
صحنه‌پردازی و مشارکت مردم
مکان فیلم‌برداری روستای مردکان در نزدیکی باکو بود. مردم محلی برای کمک به صحنه‌پردازی، اشیای ارزشمند خانوادگی خود از جمله وسایل خانه، لباس‌های مجلل، جواهرات و ظروف را در اختیار گروه گذاشتند.
نمایش و استقبال
نسخه نهایی در ۵ ژوئیه ۱۹۴۵ به شورای هنری مسکو ارائه شد. در این جلسه، مقامات عالی سینمای شوروی و کارگردانان مطرح حضور داشتند. فیلم با انتقادات تند روبه‌رو شد و به‌عنوان اثری «بیگانه با واقعیت شوروی» قلمداد شد. تنها سرگئی آیزنشتاین از آن دفاع کرد و گفت: «این فیلم پیشرفتی است، تجربه‌ای موفق. مردم آن را خواهند پذیرفت. این فیلم یک اثر هنری است.»
استالین شخصاً پس از تماشای سه‌باره فیلم گفت: «فیلم بسیار خوبی است، برای مردم لازم است و شخصیت‌های زیبایی دارد.» نمایش نخستین فیلم در اول اکتبر ۱۹۴۵ برگزار شد و به سرعت به یکی از پرفروش‌ترین آثار تاریخ سینمای شوروی تبدیل شد.
موفقیت و جوایز
در سال ۱۹۴۶، عوامل فیلم (رضا طهماسب، نیکلای لشچنکو، عُزیر حاجی بیگلی، رشید بهبودف، م. کلنترلی، ع. حسین‌زاده، ل. عبداللایف و ل. جوانشیرووا) جایزه استالین درجه دو دریافت کردند. رشید بهبودف عنوان «هنرمند شایسته جمهوری آذربایجان» را گرفت.
فیلم طی دو سال نخست ۵ میلیارد روبل درآمد داشت و در ۱۳۶ کشور به نمایش درآمد و به ۸۶ زبان ترجمه شد.
اقتباس مدرن ۱۹۶۵: رنگ و لعاب تازه
به مناسبت هشتادمین سالگرد تولد عُزیر حاجی بیگلی، نسخه‌ای تازه ساخته شد:
- کارگردان: توفیق طاغی‌زاده
- فیلمنامه: مختار داداشف
- موسیقی: فکریت امیروف
فیلم در مناظر طبیعی زیبای آذربایجان، از جمله گوی‌گول و قوبا فیلم‌برداری شد. هرچند این نسخه موفقیت هم‌پایه نسخه ۱۹۴۵ نداشت، اما به یکی از محبوب‌ترین فیلم‌های موزیکال استودیوی «آذربایجان‌فیلم» در دهه ۶۰ تبدیل شد. در جشنواره «پرومتئوس-۶۷» در تفلیس جایزه «بهترین فیلم موزیکال» اتحادیه آهنگسازان گرجستان را دریافت کرد و در سال نخست ۱۶٫۶ میلیون تماشاگر داشت.
بازسازی و ثبت میراث ملی
در سال ۲۰۱۳، به مناسبت صدمین سالگرد اپرت، بنیاد حیدر علی‌اف نسخه ۱۹۴۵ را بازسازی و رنگی کرد. این نسخه در جشنواره‌های بین‌المللی از جمله کن، لندن و لس‌آنجلس به نمایش درآمد.
در ۷ مه ۲۰۱۹، بر اساس مصوبه هیئت وزیران جمهوری آذربایجان، فیلم «آرشین مال آلان» به‌عنوان «میراث ملی» ثبت شد.
منبع:
نظر شما