تصوف در ادب و هنر پاکستان

t مقدمه:

تصوف یک مکتب دینی و روحانی است که ریشه در تاریخ اسلام دارد. این مکتب به جستجوی نزدیکی به خدا، روحانیت و پاکسازی نفس تأکید دارد. پس از تأسیس پاکستان، تصوف تأثیر زیادی بر ادبیات و هنر این کشور گذاشت و در قالب‌های مختلفی مانند شعر، نثر و به ویژه در اندیشه‌های صوفیانه نمایان شد. ادبیات صوفیانه شامل آثاری است که در زبان‌های مختلف نوشته شده‌اند و ایده‌ها و آموزه‌های تصوف را بیان و ترویج می‌کنند. تصوف تأثیر مهمی بر ادبیات قرون وسطی داشت، به‌ویژه بر شعرهایی که به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، سندھی و اردو نوشته شده بودند. تأثیر تصوف در ادبیات پاکستان نه تنها از نظر دینی اهمیت دارد بلکه از جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز نقش به سزایی ایفا کرده است. به طوری که در جامعه امروزی پاکستان موضوع تصوف ادبیات، هنر، موسیقی، معماری آرامگاه ها و مساجد و حتی درون مایه بسیاری از سریال ها و فیلم ها را در بر می گیرد.

  t تصوف در شعر و ادبیات پاکستان

تصوف تأثیر عمیقی بر ادبیات گذاشته و ارتباط نزدیکی با آثار ادبی برجسته اسلامی در دوران طلایی آن دارد که از قرن هشتم تا سیزدهم میلادی ادامه یافت و همچنان باقی است. تصوف نقش کلیدی در شکل‌گیری جنبه‌های شعری و عرفانی فرهنگ اسلامی ایفا کرده است. تصوف اثر ماندگاری بر ادبیات اسلامی گذاشته و همچنان منبعی از الهام برای نویسندگان و شاعران امروز است. ادبیات صوفیانه موضوعی است که شاعران، نویسنده و هنرمندان زیادی را به سمت خود جذب کرده است. اشعار صوفی نه تنها توسط پیروان، بلکه همچنین توسط مردم عادی، به ویژه بی‌سوادان نیز خوانده می‌شد. این اشعار با مضامین همچون عشق، دیانت و آگاهی روحانی شناخته می‌شدند. این موضوعات اغلب از طریق استعاره‌ها و نمادها بیان می‌شدند و حس عرفانی را در شعر ایجاد می‌کردند. شاعران صوفی آثار ادبی در چندین ژانر تولید کرده‌اند که از رباعی تا غزل، قصیده و حتی قطعه‌های حماسی (مثنوی) را شامل می‌شود. [1] از شعرای مشهور صوفی در پاکستان می توان به بابا فرید گنج بخش، سلطان باهو، رحمان بابا، خواجه غلام فرید، خوشحال خان ختک، میا محمد بخش، شاه عبداللطیف، شاه حسین و مخدوم خان عنایت اشاره کرد. [2]

سلطان باهو:

سلطان باهو 17 ژانویه 1630 در پاکستان کنونی به دنیا آمد. وی از عرفا، شعرا و نویسندگان بزرگ زبان پنجابی صوفی می باشد. وی اشعار زیادی نیز به زبان فارسی نوشته است. وی در تمامی کتابهای خود به وصال الهی تاکید کرده است. مرقد سلطان باهو در جهنگ در نزدیکی اسلام آباد قرار دارد. سالانه مراسم یادبود این عارف بزرگ در پنج شنبه اول ماه جمادی الثانی برگزار می گردد. ابیات باهو به دلیل استفاده از کلمه هو در آخر هر مصرع معروف می باشد. فقر، مدیتیشن، پرهیزگاری، خودشناسی و موضوعات مشابه در شعر و نثر او پوشش داده شده‌اند. این مسائل برای هر فرد، صرف نظر از طبقه، مذهب یا نژاد، مهم و مرتبط هستند. سلطان باهو ما را به چالش می‌کشد تا دنیا را از یک دیدگاه جامع‌تر ببینیم. سلطان باهو معتقد بود که اکثر مشکلات اجتماعی، نژادی، زبانی، منطقه‌ای و جامعه‌ای زمانی حل خواهند شد که هر عضو جامعه به این درک برسد که واقعیت الهی نزدیک‌ترین چیز به ذات انسانی است. [3]

بابا گنج بخش شعر

شیخ فریدالدین مسعود گنج شکر به نام بابا فرید هم شناخته می‌شود. این شاعر و عارف در قرن دوازدهم میلادی می زیست. وی یکی از اساتید برجسته صوفی بود و به سلسله صوفی چشتی تعلق داشت. این سلسله در دوران بابا فرید و جانشینان روحانی او  به اوج خود رسید. بابا فرید و سایر صوفیان چشتی به بسیاری از نوآوری‌های ادبی و ژانرهای جدید در شبه قاره هند شهرت دارند. چندین اثر به بابا فرید نسبت داده می‌شود که از جمله آن‌ها مَلفُوظات معروفی همچون رَاحت القلوب، اسرار المُتَحَیّریِن و اسرار اولیا است، علاوه بر این، دو کتاب به نام‌های رساله وجودیه و گنج اسرار و همچنین یک تفسیر از عواریف المعارف نیز به او نسبت داده شده است. ادبیات فراوانی در مورد زندگی و آثار بابا فرید وجود دارد. برای مثال، کتاب صوفی اعظم حضرت بابا شیخ فرید گنجِ شکر، یک بیوگرافی مختصر از بابا فرید است. بابا فرید یک شاعر چندزبانه بود که به زبان‌های پنجابی، فارسی و عربی شعر می‌سرود. تعالیم و فلسفه‌های بابا فرید، چه در شعر و چه در مجموعه‌های زندگینامه‌ای، با یکدیگر سازگار هستند، زیرا هر دو فلسفه‌ی فداکاری عمیق به خداوند، ترک دنیای مادی و تمایلات دنیوی، و عشق و هماهنگی بدون تبعیض بر اساس مذهب یا طبقه اجتماعی را ترویج می‌دهند. [4] برخلاف دیگر شاعران، بابا فرید هیچ‌گاه پای خود را به دربار سلطنتی نگذاشت و همان آموزش‌های ساده و روحانی را به شاگردان خود آموخت. گفته می‌شود که پس از مرگ بابا فرید، حتی پولی برای برگزاری مراسم تدفین او وجود نداشت. شاگردانش دیوار خانقاه او را خراب کرده و آجرهای آن را فروختند تا هزینه‌های تدفینش را تأمین کنند. [5]

  رحمان بابا

عبدالرحمان، که به رحمان بابا نیز معروف است یک صوفی درویش پختون و شاعر برجسته بود. تحصیلات ابتدایی خود را در روستای خود به پایان رساند و همچنین آشنایی پایه‌ای با فقه، تصوف، حدیث و قرآن پیدا کرد. زبان مادری او پشتو بود، اما به زبان‌های عربی و فارسی نیز تسلط داشت. او پیرو سلسله تصوف شیخ عبدالقادر گیلانی بود. از دوران کودکی علاقه زیادی به مطالعه داشت و همیشه خود را مشغول به یادگیری می‌کرد و برای کسب علم هیچ چیزی مانع او نمی‌شد. رحمان بابا به عنوان یکی از برجسته‌ترین و محبوب‌ترین شاعران صوفی در میان پختون‌های پاکستان و افغانستان شناخته می‌شود. او در میان شاعران پشتو به عنوان یک ولی شناخته می‌شود، به همین دلیل به او «بابا» گفته می‌شود که به معنای «پدر ملت» است و این عنوان نشان‌دهنده احترام به سن و دانش او است. رحمان بابا، به عنوان یک شاعر صوفی بزرگ، همیشه منبع الهام برای شاعران و نویسندگان بوده است. موضوعات شعرهای رحمان بابا شامل عشق جهانی، همدردی، فروتنی، صلح، انسانیت و دوستی واقعی است. اشعار او به یک منبع بی‌پایان برای محققان و منتقدان زبان پشتو تبدیل شده است. [6]

tتاثیر ادبیات صوفی ایران بر ادبیات و هنر صوفی پاکستان

شعر صوفی فارسی احتمالاً غنی‌ترین شعر عرفانی در دنیای اسلام را در بر دارد. تصوف فارسی از ابتدا به طور جدایی‌ناپذیری با شعر مرتبط بود. زبان فارسی در قرن سوم/نهم در خراسان و ماوراءالنهر متولد شد. در این دوران تحولی، تأثیر تصوف بسیار قوی بود و بنابراین، به نوعی، برای تصوف راحت‌تر بود که ردپای خود را بر فرهنگ ادبی و زبان فارسی بگذارد. انواع اصلی شعر فارسی شامل قصیده، مثنوی، غزل و رباعی هستند. هر یک از این قالب ها سبک و قالب خاص خود را دارند. موضوعات اصلی شعر صوفیانه فارسی قطعاً با مفهوم عشق به خداوند قادر متعال و عاشق شدن به آن قدرت بی‌پایان و واحد در ارتباط است.

شکی نیست که شاعران صوفی فارسی بسیاری وجود داشتند که چشم‌های جهان را به خود جلب کردند، شاعرانی مانند مولانا جلال‌الدین رومی و دیگران. این عارفان سعی کردند مفهوم عشق به خداوند متعال را از طریق آثار خود گسترش دهند. چنان که واضح است، برجسته‌ترین آن‌ها مولانا جلال‌الدین رومی، فریدالدین عطار، سعدی، جامی و حافظ هستند. [7] این اشعار به زبان های مختلف ترجمه شده و شهرت جهانی پیدا کرده اند. این شعرا تاثیر به سزایی در ادبیات و حتی هنر صوفی پاکستان داشته است.

الگوهای زبانی مشترکی که در ادبیات صوفیانه زبان‌های محلی پاکستانی به ویژه پنجابی و فارسی ظاهر می‌شوند و چگونگی به‌کارگیری این الگوها توسط شاعران صوفی برای انتقال معانی عمیق‌تر توضیح داده می شود که نمایانگر تاثیر عمیق زبان و ادبیات فارسی در ادبیات به ویژه ادبیات صوفی پاکستان است. یافته‌های مقاله « الگوهای زبانی مشترک در ادبیات صوفیانه پنجابی و فارسی»[8] نشان می‌دهد که شاعران صوفی نه تنها ایده‌ها و احساسات خود را بیان می‌کنند، بلکه با استفاده از مجموعه‌ای از انتخاب‌های زبانی در آثار خود، روح‌های خوانندگان را مقدس می‌سازند. این مقاله به بررسی الگوهای مشترک در ادبیات صوفیانه پنجابی و فارسی با استفاده از تحلیل سبکی پرداخته است. نتایج نشان می‌دهند که شاعران صوفی در هر دو زبان از شیوه‌های زبانی مشابهی برای بیان مفاهیم عمیق روحانی و ارتباط خود با خداوند استفاده کرده‌اند. این شیوه‌ها شامل استفاده از جملات پرسشی، تعجبی، دستوری و خبری است که به‌طور گسترده توسط شاعران صوفی در هر دو زبان به کار رفته‌اند. همچنین، از بلاغت و قالب‌های شعری مانند تشبیه، استعاره، نماد و پارادوکس برای تقویت معنا و ارتباط روحانی با مخاطب استفاده شده است. علاوه بر این، به کارگیری شیوه گفتاری در شعر صوفیانه، مانند درخواست کمک از خداوند یا محبوب، در هر دو زبان رایج است.

     t تصوف در موسیقی های سنتی پاکستان (قوالی)

قوالی یک آیین صوفیانه از نوع شنیدن است که به طور خاص به شنیدن موسیقی به عنوان یک روش برای توجه و تمرکز عمیق ذهن اشاره دارد. این نوع موسیقی به‌ویژه توسط سلسله چشتیه در جنوب آسیا عمدتاً در هند، پاکستان، بنگلادش و افغانستان رواج دارد. [9] اجرای موسیقی شعر صوفیانه که به‌طور عمومی به‌عنوان قوالی شناخته می‌شود، در پاکستان بسیار معروف است. مردم معتقدند اجرای شعر صوفیانه با موسیقی، عشق عرفانی را بیدار می‌کند. [10] به‌گفته بسیاری از اولیاء صوفی چشتیه، موسیقی معنوی با قدرت معنوی یکی است؛ به عبارت دیگر، این دو به‌طور هم‌زمان با تجربه مذهبی و ارتباط با خداوند هم‌راستا هستند. [11] نصرت فتح علی خان، راحت فتح علی خان، امجد صابری، عابده پروین، عزیز میا، مقبول احمد صابری، غلام فرید صابری و استاد بهاءالدین خان از خوانندگان مشهور صوفی هستند. [12]

انتشار آلبوم مرحوم نصرت فتح علی خان[13]

       آلبوم جدیدی از ضبط های شنیده نشده توسط نصرت فتح علی خان نماد موسیقی پاکستان در تاریخ 20 سپتامبر 2024، 34 سال پس از ضبط منتشر خواهد شد. آلبوم گمشده به نام Chain of Light در سال 1989 در استودیو Peter Gabriel’s Real World Records هنگامی که بر آلبوم مست مست با همکاری مایکل بروک تهیه کننده کانادایی کار می کرد، ضبط شده بود. وی در سال 1985 در جمع غالبا غربی اجرایی بی نظیر داشت که موجب آشنایی وی با تهیه کننده کانادایی شد. وی نقش تاثیر گذاری بر موسیقی سنتی قوالی- صوفی داشته است و آلبوم های وی اکنون الهام بخش موسیقی دانان این رشته می باشد. مدت کوتاهی پس از آن وی با انتشار البوم Passion گابریل در سال 1989 در فیلم The Last Temptation of Christ به شهرت جهانی رسید. وی به عنوان نماد فرهنگی موسیقی پاکستان تبدیل شده است. طرفداران وی فراتر از مسلمانان بوده و در سطح بین المللی در موسیقی راک و پاپ گسترش یافته است. پیتر گابریل می‌گوید: در زمان خود این افتخار را داشتم که با نوازندگان مختلف از سراسر جهان کار کنم، اما شاید بهترین خواننده از همه آنها نصرت فتحعلی خان بود. کاری که او می‌توانست با صدایش انجام دهد بسیار خارق ‌العاده بود. این البوم در سال 2021 در بایگانی این استودیو کشف گردید. ویدیوهای ضبط شده وی در یوتیوب بارگزاری شده است که بیش از 1 میلیارد بازدید داشته است. صدای وی همچنین در موسیقی متن فیلم های کارگردانان هالیوود از جمله مارتین اسکورسیزی، الیور استون و تیم رابینز شنیده می شود.

عابده پروین

مردم پاکستان نصرت فتح علی خان را شاه قوالی، موسیقی سنتی صوفی می دانند، بدون شک این اشتباه نخواهد بود اگر عابده پروین را ملکه موسیقی صوفی بدانیم. در محافل موسیقی جهانی و پلتفرم‌های خبری، صدای او به عنوان یکی از قدرتمندترین صداها در میان خوانندگان موسیقی مذهبی شناخته می‌شود. از زمان تولدش در سند پاکستان، عابده بر این باور است که به طور طبیعی به موسیقی صوفی جذب شده است و به طور خاص، نسبت به درگاه‌ها و اشعار بزرگان صوفی کشش داشت. عابده به وضوح به یاد دارد که از سن سه سالگی تحت تأثیر موسیقی قرار گرفته بود. عابده پروین بر این باور است که منتقدانی که موسیقی را در اسلام حرام می‌دانند، در اشتباه هستند. به گفته پروین، صدا هدیه‌ای از سوی خداوند به انسان‌هاست. و خواندن نعت، حمد، قوالی و سایر قطعه های مذهبی جهت ستایش خداوند هستند و بنابراین مجازند. [14]

   t  رقص صوفی سماع

درویش‌های چرخان یک گروه از رقصندگان روحانی هستند که از طریق حرکت به شکل رقص، نوعی عبادت انجام می‌دهند. این تمرین عمیقاً ریشه در فرقه‌ی مولوویه دارد که یک فرقه صوفی است و منشأ آن در قونیه ترکیه است. این نوع رقص به صورت چرخشی است که  نماد سفر روحانی به سوی کمال و اتحاد با خداوند است. بنابراین، از آنجا که درویش‌ها در رقص خود می‌چرخند، این رقصندگان به درویش‌های چرخان معروف شدند. [15]  روش این رقص به این صورت است که چند درویش با پوشیدن لباس‌های سفید بلند و دامن‌های گشاد بر روی صحنه می‌آیند و بر سرشان کلاه‌هایی شبیه به سطل معکوس می پوشند. سپس دست‌های خود را به سوی آسمان بلند کرده و در یک حالت بی‌خودی شروع به چرخش در جهت مخالف عقربه‌های ساعت می‌کنند. استاد درویشان، که خود پوششی رنگی دارد، در کنار آن‌ها ایستاده و با زبان موسیقی، دستورات لازم را به آن‌ها می‌دهد.

در بیان جزئیات این رقص، دکتر جلال‌الدین جلبی، از نسل مولانا رومی، درباره سماع چنین می‌نویسد:

در سماع، چهار بار سلام گفته می‌شود: اولین سلام به حقیقت و به آغاز پیدایش انسان اشاره دارد. دومین سلام به عظمت آفریدگار و به احساسات انسان در مورد خلقت اشاره می‌کند. سومین سلام نشانه‌ای است از تبدیل این احساسات به محبت؛ جایی که انسان عقل خود را فدای محبت می‌کند. این مرحله نماد کامل تسلیم است، جایی که انسان خود را در محبت خداوند فانی می‌کند. در مذهب بودایی این بالاترین مرحله برای انسان است و به آن 'نروان' گفته می‌شود. در اسلام، این مرحله را فنا فی الله می‌نامند. چهارمین سلام همانند صعود پیامبر اسلام به آسمان است؛ به همین صورت، درویشی که به مقام فنا فی الله می‌رسد، برای خدمت به خلق به زمین باز می‌گردد. [16]

tتصوف در فیلم و سریال های پاکستانی

تصوف در فیلم‌های سراسر جهان از جمله در کشورهای تاجیکستان، سنگال، قزاقستان، ایران، تونس، مراکش، الجزایر، هند، اندونزی، عراق، سودان، پاکستان و ترکیه به تصویر کشیده شده است. مفهوم سفر روحانی در فیلم‌ها یک الگوی جایگزین را معرفی می‌کند که از طریق آن، گفتمان‌های استعماری، پدرسالاری، مذهبی و سیاسی مورد چالش قرار می‌گیرند و فراتر از آن‌ها بررسی می‌شوند. این فیلم‌ها با تمرکز بر شخصیت‌هایی که در حاشیه قرار دارند، مسائل فرهنگی و تنش‌های اجتماعی را از طریق چهره‌ای از تحول روحانی مورد بررسی قرار می‌دهند.

در صنعت فیلم پاکستان (لالیوود)، نخستین فیلم بلند سینمایی به زبان انگلیسی، کشف: برداشتن پرده (2008)، به کارگردانی عایشه خان، حول زیارتگاه‌های صوفی در لاهور می‌چرخد. این فیلم داستان مردی را روایت می‌کند که پس از 25 سال به پاکستان بازمی‌گردد و خود را درگیر مجموعه‌ای از تجربیات عرفانی می‌یابد، بدون آنکه بداند مادرش زمانی که او کودک بود، به یک استاد صوفی وعده داده بود که او وقتی بزرگ شد، "مسیر صوفی را خواهد پیمود. " به گفته کارگردان، عایشه خان، "تجربیات شخصیت فیلم بر اساس داستان‌های واقعی است که توسط افرادی که در مسیر صوفی بوده‌اند، به من منتقل شده است. " در هالیوود و لالیوود به طور یکسان، زیارتگاه‌های صوفی شخصیت‌های مهمی هستند که به عنوان مکان‌های اجتماعی از هماهنگی بین‌دینی، دروازه‌های مست کننده‌ای از عشق الهی عمل می‌کنند. افزایش محبوبیت موسیقی صوفی در سینمای جهانی، به ویژه آهنگ‌های الهام گرفته از قوالی در بالیوود، و افزایش فیلم‌های بیوگرافی درباره شخصیت‌های صوفی برجسته در تاریخ، نشانه‌ای از حضور رو به رشد تصوف در فضای سینمایی در قرن بیست و یکم است. [17]

در پاکستان سریال‌های متعددی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع تصوف پرداخته‌اند که می توان به سریال های الف، الف الله و انسان، خدا و محبت، پارسا، کن فیکون، من عبدالقادر هستم، اشاره کرد. نویسنده در مقاله[18] خود اشاره می کند که اولین برخورد من با تصوف از طریق سریال و فیلم‌های پاکستانی بود، جایی که مردم را غرق در فعالیت‌های روحانی در آرامگاه‌ها می‌دیدم، که عمیقاً در ارتباط با خداوند بودند. یکی از این سریال ها  الف، تأثیر عمیقی بر من گذاشت. این سریال من را با شیوه‌های صوفیانه‌ای مانند رقص درویش و موضوعاتی چون عشق الهی و خوشنویسی آشنا کرد، و بر بی‌اهمیتی امور دنیوی تأکید داشت. این تصویرسازی به شدت بر من تأثیر گذاشت و علاقه عمیقی در من به عشق به خدا برانگیخت. به عنوان یک کودک، به یاد دارم که تحت تأثیر صحنه‌های زنده و پررنگ تجمعات صوفیان در درام‌های پاکستانی قرار می‌گرفتم. در الف، تصوف از طریق سفر شخصیت اصلی، مومن، به تصویر کشیده می‌شود که با معضلات روحانی روبرو می‌شود و در عین حال پیچیدگی‌های زندگی خود را به عنوان یک هنرمند در حال مبارزه پشت سر می‌گذارد. جوهر تصوف در روایت گنجانده شده است زیرا مومن به دنبال پاسخ‌هایی برای سوالات عمیق درباره عشق، ایمان و جستجوی حقیقت است. از طریق برخورد با مربیان حکیم و لحظات درون‌نگرانه کشف خود، مومن به تدریج یاد می‌گیرد که راه روشنایی روحانی را در آغوش بگیرد و در حکمت بی‌زمان آموزه‌های صوفیانه آرامش یابد.

به همین ترتیب، در الف اللہ اور انسان، تصوف از طریق زندگی شخصیت‌های متنوعی که سرنوشت آن‌ها در تقاطع تقدیر قرار می‌گیرد، به تصویر کشیده می‌شود. هر شخصیت در مسیری تحول‌آفرین قرار می‌گیرد که از عشق، از دست دادن و رستگاری شکل می‌گیرد و در آموزه‌های صوفیانه پناه می‌برد. از طریق لحظات عمیق درون‌نگری و اعمال فداکاری بی‌چشم‌داشت، شخصیت‌ها به ارزش‌های بی‌زمانی از قبیل مهربانی، فروتنی و عشق الهی که در قلب تصوف نهفته است، تجسم می‌یابند. در خدا و محبت، تصوف از طریق دیدگاه عشق یک‌طرفه و بیداری روحانی بررسی می‌شود. شخصیت اصلی، حماد، جوانی از یک خانواده مذهبی است که به دنبال عشق حقیقی می‌رود و این سفر او را به برخوردهای غیرمنتظره‌ای با خداوند می‌رساند.  

t تصوف در آثار هنری و نقاشی پاکستان

تصوف، به عنوان یک مسیر معنوی و جستجوگرانه برای نزدیکی به حقیقت الهی، همواره نقش مهمی در تاریخ فرهنگی و مذهبی جهان اسلام ایفا کرده است. در پاکستان، که مملو از تنوع فرهنگی و مذهبی است، تصوف به بخشی از هویت روحانی مردم تبدیل شده و تأثیرات آن در هنرهای مختلف، از جمله نقاشی، به وضوح دیده می‌شود. هنرمندان پاکستانی، با الهام از مفاهیم عرفانی و اشعار صوفیانه، توانسته‌اند آثار هنری بی‌نظیری خلق کنند که نه تنها تجلی‌گاه زیبایی‌شناسی اسلامی هستند، بلکه نمایانگر جستجوی انسان برای درک الهی و معنوی نیز می‌باشد. نقاشی‌های صوفیانه، با استفاده از نمادها و تصاویر معنوی، همواره در پی انتقال مفاهیم عمیق‌تری از عشق، عبادت و اتحاد با خداوند بوده‌اند. از هنرمندان مشهور پاکستانی که در نقاشی هایشان تصوف را به نمایش می گذارند می توان به علی عباس، عایشه خالد، علی اسد نقوی، آمنه الیاس، محمد علی تالمپور، نورعلی چگانی، قرةالعین شمس و سنا ارجمند، محسن کیانی اشاره کرد.

نمایشگاه نقاشی‌های آبرنگ علی عباس در گالری آرت‌سین کراچی[19]

نمایشگاه نقاشی‌های آبرنگ علی عباس در گالری آرت‌سین کراچی، مخاطب را به دنیای صوفیان، عارفان و شاعران سند می‌برد و با الهام از سنت‌های عرفانی این منطقه، تحسین و استقبال گسترده‌ای را برانگیخت. عباس، که خود در حیدرآباد سند به دنیا آمده، با درک عمیقی از تاریخ عرفانی منطقه‌اش، دوگانگی میان دنیای مدرن و سنت‌های کهن را در آثار خود به تصویر می‌کشد. نقاشی‌های او، که در نمایشگاه بین‌المللی نقاشی آبرنگ اسپانیا در مادرید در اکتبر 2014 موفق به کسب مدال طلا شدند، انعکاسی از شعر، عرفان و زندگی صوفیانه سند هستند و با سبک هنری خاص خود، سنت‌های عرفانی را به شیوه‌ای دیداری و جذاب ارائه می‌دهند.

نمایشگاه آثار محسن کیانی که در گالری هنر آرت‌سین[20]

نمایشگاه آثار محسن کیانی که در گالری هنر آرت‌سین برگزار شد، نقاشی‌هایی به نمایش گذاشته شد که تحت تأثیر اشعار حافظ شیرازی خلق شده‌اند. این آثار با تصاویری از اشکال انسانی، پرندگان، سازهای موسیقی و رنگ‌ها، پیام‌های هنرمند را به شیوه‌ای زیبا و تاثیرگذار منتقل می‌کنند. پیام این آثار به سنت‌های ایرانی و تصوف، به تمدن صوفیانه فارس و به نوعی مستی اشاره دارد که هنرمند را به خلق آثار هنری وادار می‌کند. محسن کیانی، در تلاش برای پیوند دادن سنت‌ها با نوآوری، به‌گونه‌ای در هنر به روز بودن را پذیرفته و در عین حال ارتباط خود با گذشته را حفظ کرده است.  

آثار هنری عایشه خالد بازتابی از سفر روحانی اوست که تحت تأثیر تصوف قرار دارد[21]

 

عایشه خالد، یکی از برجسته‌ترین نقاشان مینیاتور معاصر، با ترکیب تکنیک‌های سنتی و مفاهیم نوآورانه، هنر نقاشی مینیاتور پاکستان را به شهرت جهانی رسانده است. آثار او که به‌طور عمده ترکیبی از عناصر تصویری، هندسی و گیاهی است، نشان‌دهنده عمق تفکر و نگاه پیچیده‌اش به مفاهیم هویت، جنسیت و نقد اجتماعی است. عایشه با استفاده از هندسه اسلامی و رنگ‌های درخشان، ترکیب‌های هنری پیچیده‌ای خلق کرده که نه تنها به تأملات روحانی می‌پردازد، بلکه تجربه کیهانی و حرکت بصری را نیز منتقل می‌کنند. این آثار، تحت تأثیر تصوف، بیانگر سفر روحانی هنرمند به سوی بی‌نهایت و ارتباط اسرارآمیز فرد با عظمت جهانی هستند، جایی که عایشه همزمان با اثبات و نابود کردن مفهوم فردیت، وجود خود را به‌طور عمیق نشان می‌دهد.

نقاشی‌هایی با الهام از تصوف[22]

نمایشگاه «دانه‌های شن» که در گالری سترنگ افتتاح شد، آثار شش هنرمند پاکستانی را به نمایش گذاشت که تحت تأثیر اصول فکری و شعری صوفیانه قرار دارند. این هنرمندان شامل علی اسد نقوی، آمنه الیاس، محمد علی تالمپور، نورعلی چگانی، قرةالعین شمس و سنا ارجمند هستند. آثار آنها از تکرار، هندسه مقدس و مفاهیم معنوی صوفیانه بهره می‌برند. علی اسد نقوی با استفاده از تکنیک خراشیدن کاغذ عکاسی، مفاهیم هندسی و بی‌نهایت را بررسی کرده است. سنا ارجمند و قرةالعین شمس در آثارشان به مفاهیم روحانی و معنوی اشاره کرده‌اند، در حالی که نورعلی چگانی از آجر به عنوان نماد جست‌وجوی ثبات استفاده کرده است. محمد علی تالمپور نیز با استفاده از اصول خطاطی، به خلق «شعر بصری» پرداخته است. نمایشگاه با استقبال فراوان مواجه شد و مهمانان، از جمله سفیر استرالیا و سید خالد، سفیر سابق پاکستان در بلژیک، از نوآوری و استفاده خلاقانه از رنگ‌ها و تکنیک‌ها تحسین کردند.

tتصوف در مراسمات فرهنگی پاکستان

جشن های صوفیانه (عرس) [23]

جشن‌های صوفیانه که به نام "عرس" شناخته می‌شوند، سالانه برای بزرگداشت سالگرد وفات اولیا و پیوندشان با خداوند برگزار می‌شوند. عرس در مقابر و آرامگاه های صوفی برگزار می شود و  هزاران زائر را جذب می‌کنند. این مراسمات شامل موسیقی و رقص صوفی می باشد. هدف از این رقص و موسیقی آن است که شخص از امور دنیوی دور شده و به قرب الهی دست یابد.

فضای صوفیانه در مراسمات عروسی

تصوف به طور عمیقی در فرهنگ پاکستان ریشه دوانده است و در تمامی جنبه‌های سیاسی و فرهنگی این کشور به وضوح قابل مشاهده است. بر اساس برخی برآوردها، تقریباً 60 درصد از مسلمانان پاکستان خود را پیروان اولیای صوفی می‌دانند. [24] مراسمات عروسی در پاکستان معمولاً شامل چند شب جشن متوالی است که از جمله آنها می‌توان به حنابندان، عروسی و ولیمه اشاره کرد. در سال‌های اخیر، یک مراسم جدید تحت عنوان «شب قوالی» به این جشن‌ها افزوده شده که با استقبال گسترده‌ای روبرو شده و اکنون جزئی از فرهنگ این کشور به شمار می‌آید. این مراسم به منظور شکرگزاری و درخواست برکت در زندگی عروس و داماد است. [25]

tنتیجه‌گیری:

تصوف در ادبیات و هنر پاکستان نقش بسیار مهمی ایفا کرده است. این تأثیرات نه تنها از جنبه‌های دینی بلکه از جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و فلسفی نیز قابل مشاهده است. شاعران، نویسندگان  و هنرمندان پاکستانی با بهره‌گیری از آموزه‌های تصوف به انسانیت، اخلاق و رشد روحی پرداخته‌اند. تصوف در پاکستان علاوه بر جنبه‌های فردی، در ایجاد همبستگی میان اقشار مختلف جامعه نیز تأثیرگذار بوده است و این آموزه‌ها در ادبیات پاکستان همچنان تأثیرگذار و پرنفوذ باقی مانده‌اند.

اسلام آباد – پاکستان 

منابع: