سفرنامه ها همواره یکی از بهترین منابع برای مطالعات اجتماعی و تاریخی در سنت های مختلف تاریخ نگاری در جهان است. فارغ از نیتی که سفرنامه نویس به هنگام تالیف اثر خود داشته در اعصار بعدی سفرنامه های تبدیل به منبعی برای مطالعات تمدنی و به ویژه مباحث ارتباطات فرهنگی و جامعه شناسی تاریخی بوده اند. از این منظر انتاشر سفرنامه ها نیز به ویژه در چند دهه اخیر مورد توجه پژوهشگران حوزه مطالعات تاریخی قرار گرفته و در این میان ترجمه سفرنامه ها نیز مورد توجه قرار گرفته است. از جمله سفرنامه هایی که چند هفته پیش در ترکیه از زبان فارسی به ترکی ترجمه شده و مورد توجه قرار گرفته است سفرنامه «چهار پایتخت» از امیرحسین ابیوردی است که با ترجمه یکی از شناخته شده ترین ایران شناسان ترکیه، دکتر تورگای شفق و از سوی انتشارات وزین «وقف» منتشر شد.

تورگای شفق در مقدمه‌ی کتاب اهمیت این اثر را اینگونه برجسته می‌سازد: سفرنامه‌ها گونه‌ای ادبی هستند که مواد بی‌همتایی برای مطالعات تاریخی، فرهنگی و تمدنی فراهم می‌کنند. نویسندگان گاه در قالب جهانگرد، گاه دولتمرد و گاه سیاح، جهان را درمی‌نوردند و مشاهدات و تجربیات خود را به قلم می‌آوردند. در این راستا، اثر چهار پایتخت روایتی از سفر فرهنگی به شهرهای مهم قرن پانزدهم است و جایگاهی ممتاز در میان سفرنامه‌های فارسی دارد.

تورگای شفق اشاره می‌کند که این متن توصیفی است از سفری بی‌نظیر به شهرهای استانبول، قاهره، تبریز و هرات که مشاهدات شخصی مؤلف را با فضای سیاسی و فرهنگی آن دوران از منظری بدیع بازتاب می‌دهد.

شفق همچنین در مقدمه خاطرنشان می‌کند که این اثر پیش از این تنها به صورت جزئی منتشر شده بود و در سال ۱۹۶۸ توسط پژوهشگر ایرانی، ایرج افشار معرفی شد، اما فاقد یک زندگینامه‌ی دقیق و مطالعه‌ای عمیق بود. او به منظور پر کردن این خلأ، در ترجمه‌ی اثر بیش از هر چیز بر انتقال صحیح معنا تأکید کرده و کمتر به ساختار شعری آن پرداخته است. افزون بر این، با ارائه‌ی یادداشت‌های مفصل درباره‌ی نام مکان‌ها، اشخاص و جزئیات فرهنگی، هدفش ارائه‌ی منبعی تاریخی به خواننده بوده است.

درون‌مایه‌ی اصلی کتاب: تصویری از تمدن در قالب چهار پایتخت

چهار پایتخت صرفاً یک روایت سفر نیست، بلکه پژوهشی در تاریخ فرهنگ نیز هست. امیر حسین ابیوردی از پایتخت عثمانی‌ها (استانبول)، پایتخت مملوکان (قاهره)، مرکز حکومت آق‌قویونلوها (تبریز) و شهر هرات که در دوران تیموریان کانون علم و هنر بود، دیدن کرده و شخصیت‌های مهم، عناصر فرهنگی، مکان‌های تاریخی و آداب و رسوم محلی را با قلمی آهنگین به رشته‌ی تحریر درآورده است. این سفرنامه همچنین پرتوئی بر ساختار سیاسی و اجتماعی جهان اسلام در قرن پانزدهم می‌افکند.

یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های کتاب، ارائه‌ی اطلاعات مهمی درباره‌ی زندگی و آثار امیر حسین ابیوردی است. بر اساس داده های موجود مؤلف در شهر ابیوردِ خراسان زاده شد، برای تحصیل به هرات رفت و در آنجا به معلمی بزرگان حکومتی پرداخت. او مناطق مهم اسلامی مانند روم (آناتولی)، حلب، مصر و تبریز را گشت و مدتی در تبریز در خدمت سلطان یعقوب آق‌قویونلو بود، سپس به هرات بازگشت و به حلقه‌ی نزدیکان علی‌شیر نوایی پیوست. ابیوردی که در سال‌های ۱۵۱۴-۱۵۱۵ درگذشت، با تخلص «فیضی» نیز شعر می‌سرود.

امیر حسین ابیوردی و میراث ادبی او

اگرچه اطلاعات درباره‌ی زندگی امیر حسین ابیوردی محدود است، اما برخی از ارزشمندترین منابع موجود، تذکره‌ی مجالس‌النفایس اثر علی‌شیر نوایی و کتاب حبیب‌السیر اثر خواندمیر هستند. اثر منظوم چهار پایتخت و اثر منثور او انیس‌العاشقین نیز نقشی تکمیلی در بازسازی زندگینامه‌ی او دارند. ابیوردی که در سفرنامه‌اش به صراحت از تخلص «فیضی» استفاده می‌کند، در سفرهایش نه تنها جغرافیا، که انسان‌ها و فرهنگ را نیز به دقت مشاهده کرده و در میان شخصیت‌هایی که با آنها دیدار داشته، پادشاهان، عالمان و شاعران دورانش نیز دیده می‌شوند. ابیوردی که دوست نزدیک چهره‌های فرهنگی بزرگی مانند علی‌شیر نوایی و عبدالرحمان جامی بود، مدتی در دربار آق‌قویونلوها به سفارت پرداخت و کتاب‌های ارسالی از سوی علی‌شیر نوایی را به سلطان یعقوب‌خان رساند. او مراکز مهم جهان اسلام را گشته و در طول این سفرها شاهد رویدادهای مهم بسیاری بود. یکی از جزئیات جالب توجه در کتاب، دیدار او با بایزید دوم در استانبول و همراهی‌اش با سلطان در لشکرکشی به مولداوی است.

ساختار و سازمان محتوایی اثر

کتاب چهار پایتخت از چهار بخش اصلی تشکیل شده و هر بخش به یکی از پایتخت‌های مورد بازدید اختصاص دارد. در آغاز اثر، بخش‌هایی در توحید و نعت آمده و سپس دلیل نگارش کتاب توضیح داده می‌شود. مؤلف بیان می‌کند که پس از تجربه‌ای در مکه، تصمیم به نوشتن این اثر گرفته است. در کتاب به ترتیب از پایتخت عثمانی‌ها (استانبول)، پایتخت مملوکان (قاهره)، پایتخت آق‌قویونلوها (تبریز) و پایتخت تیموریان (هرات) سخن رفته

چهار پایتخت منبعی بسیار ارزشمند است که بافت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دورانش را از طریق مشاهدات فردی و روایت صمیمی مؤلف به امروز منتقل می‌کند. برخی از اطلاعات موجود در اثر در منابع دیگر یافت نمی‌شود و این مسئله، جایگاه آن را به عنوان منبعی اصیل در پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد. به عنوان مثال اطلاعاتی که درباره احمد پاشا، همراه شاعر در سفر از تبریز به استانبول داده شده، نشان می‌دهد که این شخص همان قزل احمد، آخرین بیگ سلسله جانداریان بوده است. قزل احمد، پس از تیره شدن روابطش با فاتح (سلطان محمد دوم)، ناپدید شد و پس از به سلطنت رسیدن بایزید، دوباره بازگشت و در برخی مناصب خدمت کرد. همچنین، این اثر یکی از کهن‌ترین منابعی است که درباره باغ‌هایی که پس از فتح استانبول به دستور فاتح ساخته شده‌اند، اطلاعات ارائه می‌دهد.  اشاره به ساعت مکانیکی به سبک جزری در صحن مسجد قدیمی مسجد ادرنه جزئیاتی است که کمتر در تاریخنگاری با آن روبرو می‌شویم. این اطلاعات تنها در چهار پایتخت و اثر ابن‌العلیف با عنوان الدرّ المنظوم فی مناقب السلطان بایزید ملک الروم آمده و این امتیازی برای اثر محسوب می‌شود.

همچنین اطلاعاتی که درباره‌ی زندگی امیر حسین ابیوردی ارائه می‌شود، ارزش زندگینامه‌ای اثر را افزایش می‌دهد. ازدواج او با دختر مجدالدین محمد خافی و نقاط عطف زندگی‌اش در چهار پایتخت با جزئیات شرح داده شده است. از طریق رویدادها و شخصیت‌های مطرح شده در اثر، به وضوح می‌توان دریافت که مؤلف چه جایگاهی در دنیای علم و سیاست دوران خود داشته است.

کتاب چهار پایتخت اثر امیر حسین ابیوردی بسیار فراتر از یک سفرنامه‌ی کلاسیک است. با ترجمه‌ی دقیق تورقای شفق و یادداشت‌های مفصل او، اکنون امکان بررسی این سفر فرهنگی به پایتخت‌های جهان اسلام در قرن پانزدهم هم از منظر تاریخی و هم ادبی فراهم شده است. این اثر نه تنها روایتی از سفر، بلکه سندی ارزشمند است که نقشه‌ی سیاسی، فرهنگی و فکری جهان اسلام آن دوران را ترسیم می‌کند.

چهار پایتخت هم سفر شخصی امیر حسین ابیوردی و هم تلاش او برای درک تمدن اسلامی دورانش است. این اثر که با گذر از استانبول، قاهره، تبریز و هرات، غنای جهان اسلام را به نمایش می‌گذارد، نه تنها به ادبیات سفرنامه‌نویسی کمک کرده، بلکه ماده‌ای بی‌نظیر برای تاریخنگاری نیز فراهم ساخته است.

اثر در 144 صفحه قطع رقعی به عنوان بیست و پنجمین اثر از مجموعه آثار کلاسیک انتشارات «وقف» منتشر شده است.

واحد تحقیق و پژوهش رایزنی فرهنگی آنکارا