۱. دیپلماسی عمومی آمریکا در بنگلادش؛ تمرکز بر نخبگان و دانشگاهیان

بنگلادش کشوری با جمعیت حدود ۱۶۲ میلیون نفر و %۸۷ مسلمان است. همین گزاره شاید به‌تنهایی برای ارزیابی اولیۀ جایگاه ایالات متحده در میان افکار عمومی و یا حتی نخبگان بنگلادشی کافی باشد. اما باید توجه داشت واقعیت‌های موجود اندکی پیچیده و مبهم است و باید در این زمینه تأمل بیشتری کرد. روشن است که نتیجه‌گیری با اتکا به یک مؤلفه، اساس پذیرش یک فرضیه را مختل می‌سازد و یا حتی ممکن است با واقعیت‌های موجود نیز همخوانی نداشته باشد. بنابراین، مرور برخی گزاره‌ها پیش از آغاز بحث ضروری به نظر می‌رسد. اغلب مسلمانان در سراسر دنیا نسبت به سیاست‌های آمریکا، به‌ویژه دربارۀ مواضع این کشور نسبت به رژیم صهیونیستی، واکنش منفی نشان می‌دهند و رویکرد مثبتی ندارند. البته در بنگلادش به دلایل متعددی پیمایش دقیقی در این زمینه انجام نشده‌است، اما مراجعه به افکار عمومی و نخبگان این حقیقت را روشن می‌کند که آمریکا حداقل در میان بیشینۀ افکار عمومی وجهۀ مثبتی ندارد و شاید حمایت برخی سیاستمداران از این کشور، با رویکردی تاکتیکی و در راستای حفظ جایگاه خود (در نگاه خُرد) و نیز جلب حمایت‌های مالی آمریکا (در نگاه کلان) توجیه‌پذیر باشد. اما از سوی دیگر، بدیهی است که ایالات متحده، در مسیر افزایش اقتدار خود و تبدیل شدن به یک هژمون، نیازمند کسب مشروعیت و برخورداری از عنصر معنوی اقتدار است و برای نیل به این هدف، دستگاه دیپلماسی عمومی این کشور به‌شدت فعال است. در کشورهای مختلف دنیا که آمریکا حضور و فعالیت دارد، بنگلادش، به‌رغم فقر اقتصادی و شرایط نابسامان سیاسی اجتماعی، به عنوان هشتمین کشور پرجمعیت دنیا اهمیت خاصی دارد. یکی از مؤلفه‌های شاخص در مردم‌شناسی بنگلادش، اهمیت آنان به علم‌آموزی و تحصیلات است. توجه به آمار، گویای بخشی از حقیقت است: «نرخ باسوادی از %۲۹.۲۳ در سال ۱۹۸۱ میلادی به %۷۲.۷۶در سال ۲۰۱۶ رسیده‌است»[۱]. به نظر می‌رسد این مؤلفه یکی از شاخص‌های اصلی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ایالات متحده برای گسترش دیپلماسی عمومی در کشور بنگلادش است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

با مروری بر فعالیت‌های فرهنگی[۲] و حضور ایالات متحده (در راستای تصویرسازی مثبت و افزایش قدرت نرم این کشور) نوعی هماهنگی و هم‌افزایی شایستۀ تأمل به چشم می‌خورد که برآیند آن می‌تواند تلقی و تصویر اولیۀ مذکور در ابتدای بحث را از جنبۀ نظری و عملی تغییر دهد. باید توجه داشت که از مهم‌ترین برنامه‌های آمریکا در راستای اهداف یادشده، سرمایه‌گذاری در زمینۀ آموزش و جذب نخبگان و نیز ایجاد یک تصویر مثبت از طریق تأثیرگذاری بر هنرمندان، دانشگاهیان و نخبگان جوامعِ هدف می‌باشد. این مسیر در بنگلادش به‌خوبی برنامه‌ریزی و طراحی شده‌است.

نخستین نقش بر عهدۀ مدرسۀ بین‌المللی آمریکایی بنگلادش گذاشته شده‌است. مدرسه‌ای بسیار پیشرفته و مجهز، با روش‌های آموزشی جدید که از دورۀ پیش از دبستان تا سال آخر تحصیلی دانش‌آموز می‌پذیرد و سطح بالای استانداردهای آموزشی و امکانات آن سبب شده بسیاری از دیپلمات‌های خارجی (در بنگلادش) فرزندان خود را برای تحصیل به این مدرسه معرفی کنند. اقشار مرفه بنگلادشی سالانه هزینۀ زیادی برای تحصیل فرزندان خود در این مدرسه می‌پردازند و شهریۀ بالا مانع از استقبال آنان نشده‌است.

نهاد دیگری نیز به صورت رسمی به عنوان نهاد وابسته به ایالات متحده مشغول به فعالیت است که «مرکز آمریکایی» نام دارد و در ساختمانی مجزا از سفارت آمریکا واقع شده‌است. نگاهی به فعالیت‌های این مرکز نشان می‌دهد که شناسایی نخبگان، اعطای بورس تحصیلی، فراهم نمودن فرصت مطالعاتی و فعالیت‌های فرهنگی از عمدۀ اهداف این مرکز می‌باشد. همچنین، در یک دهۀ اخیر «مرکز آمریکایی» شعبی را با عنوان گوشۀ آمریکا در دانشگاه‌های مهم بنگلادش (خارج از داکا) تأسیس نموده‌است که از این طریق شبکۀ آن در خارج از پایتخت نیز توسعه یافته‌است و امکان جذب نخبگان در نقاط دورافتاده نیز فراهم شده‌است.

تا اینجا اگر بخواهیم الگوی بسیط این فعالیت‌ها را رسم کنیم، فرایند بدین گونه است که دانش‌آموز بنگالی در مدرسۀ آمریکایی درس می‌خواند، زبان، فرهنگ و الزامات سبک زندگی غربی و آمریکایی را می‌پذیرد و برای ادامۀ تحصیل با کمک و مشاورۀ «مرکز آمریکایی» راهی ایالات متحده می‌شود.

اما بخش دیگری از جامعۀ نخبگان بنگلادش ممکن است به دلایل متعددی امکان جذب را در دو مرحلۀ یادشده نداشته باشند که برای این نیز تدبیری اندیشیده شده‌است تا حلقۀ مذکور تکمیل شود و آن، تأسیس مرکزی به‌ظاهر مشترک (که البته سیاست‌ها و یا حتّی نام آن آمریکایی است،) برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی، نخبگان، دانشگاهیان و فعالان جامعۀ مدنی از طریق برگزاری کلاس، کنفرانس، دورۀ آموزشی و خدمات عام‌المنفعۀ هنری و آموزشی است. این مرکز به نام یک سناتور آمریکایی «کندی» نام­گذاری شده‌است و روزانه از علاقه‌مندان زیادی در مرکز شهر داکا پذیرایی می‌کند.

مغز متفکر طراحی حلقۀ مذکور، وزارت خارجۀ ایالات متحده است که در ظاهری خیرخواهانه و طالب ترقی، شعار ارتقای سطح سواد، آموزش و نیز توسعه و پیشرفت مردم بنگلادش را سر می‌دهد و مجری این طرح هم سفارت آمریکا در داکاست. مروری بر وب‌سایت مراکز مذکور و مراجعه به اطلاعات و اخبار آشکار، هماهنگی حساب‌شدۀ این مراکز را نشان می‌دهد که همگی در کنار هم یک کُلِّ به هم پیوسته را تشکیل می‌دهند[۳].

روشن است در موضوع مورد بحث، بر اساس اطلاعاتی که یک محقق در دست دارد، محاسبۀ هزینه و فایده، آن هم در مباحث فرهنگی و آموزشی و به طور کلی، دیپلماسی عمومی که زمان‌بر و مبتنی بر داده‌های کیفی است، بسیار مشکل و تا حدی ناممکن می‌نماید. اما با وجود این، حقایق معنی‌دار و آشکاری وجود دارد که شاید بتواند در جمع‌بندی اولیه به ما کمک کند:

ـ در شش سال گذشته، شمار دانشجویان بنگلادشی در ایالات متحده %۵۸.۴ افزایش داشته‌است[۴].

ـ بنگلادش نهمین کشوری است که بیشترین دانشجو را در آمریکا دارد و جزء ۲۵ کشوری است[۵] که بیشترین متقاضی تحصیل در آمریکا را دارد[۶].

ـ در سال ۲۰۱۸ میلادی، رشد دانشجویان بنگلادشی در آمریکا از متوسط جهانی بیشتر بوده، به رقم ۷۴۹۶ نفر رسیده‌است.

ـ بر اساس برآورد وزارت بازرگانی ایالات متحده، دانشجویان بنگلادشی در آمریکا، ۲۴۹ میلیون دلار به اقتصاد کشورشان کمک می‌کنند[۷].

صرف‌نظر از هزینه‌های انجام‌شده، شاید بتوان با نگاهی اجمالی و واقع‌بینانه از موفقیت نسبی شبکۀ یادشده، حداقل از جنبۀ تحقق اهداف کمّی صحبت به میان آورد. البته مسلّم است که تحصیل در ایالات متحده یا همکاری با نهادهای مذکور، لزوماً به معنای همسویی با سیاست‌های این کشور یا فعالیت در راستای منافع آن نیست و بررسی میزان تحقق اهداف کیفی دیپلماسی نخبگانی ایالات متحده نیازمند پژوهش دیگری است، اما در مجموع، بر اساس آنچه گفته شد، دیپلماسی عمومی آمریکا با تمرکز بر الف) تربیت، ب) جذب و ج) شناسایی نخبگان جامعۀ بنگلادش از نظر کمّی موفق بوده‌است. در ادامه، به معرفی سه مرکز آمریکایی که با رویکردی به‌ظاهر فرهنگی مشغول به فعالیت هستند، خواهیم پرداخت.

۲. مدرسۀ بین‌المللی آمریکایی، داکا

این مدرسه در منطقۀ دیپلماتیک شهر داکا واقع شده‌است و از سطوح پیش‌دبستانی تا کلاس دوازدهم (مقطع پایانی مدرسه در بنگلادش) دانش‌آموز می‌پذیرد. این مدرسه ۶۰ کلاس درس مدرن، فضایی وسیع با معماری غربی، دو کتابخانه (برای سطوح ابتدایی و متوسطه)، ۴ آزمایشگاه کامپیوتر، ۶ آزمایشگاه علوم، ۲ سالن ژیمناستیک و یک سالن بدنسازی دارد. کافی‌شاپ، مراکز مشاوره، درمانی و سرگرمی، یک استخر شنای سرپوشیده، دو زمین تنیس و یک زمین فوتبال از دیگر امکانات این مدرسه ذکر شده‌است. هیئت مدیرۀ این مدرسه [باید] از ۵ تبعۀ آمریکا (که حداقل سه نفر آن‌ها باید کارمند دولت آمریکا یا وابسته به آن باشند) و ۴ نفر  از سایر ملیّت‌ها تشکیل شود.

مدرسه تاکنون حدود ۶۰۰۰ فارغ‌التحصیل داشته‌است و شهریۀ یک سال آن به صورت کامل از حدود ۱۷ هزار یورو (برای مقاطع پیش‌دبستانی) آغاز می‌شود و به حدود ۳۷ هزار دلار در یک سال (برای مقاطع ۹ـ۱۲) می‌رسد (برای آگاهی از سطح هزینه‌ها، به عنوان نمونه می‌توان گفت یک دانشجوی دندانپزشکی در کالجی خصوصی برای کلّ دورۀ تحصیلی خود، یعنی ۵ سال، مبلغی حدود ۲۵ هزار دلار پرداخت می‌کند). شهریۀ مدرسه بسیار بالا به نظر می‌رسد، اما با وجود این، عموماً اقشار مرفه بنگلادشی و دیپلمات‌های خارجی از این مدرسه استقبال خوبی می‌کنند و هزینه‌های بالای این مدرسه مانع استقبال از آن نشده‌است.

 اطلاعات تماس:

۳. مرکز آمریکایی (The American Center)

این مرکز از نظر سازمانی وابسته به وزارت خارجۀ آمریکا و بخشی از سفارت این کشور در بنگلادش است که فعالیت خود را در ساختمانی مجزا (در نزدیکی سفارت آمریکا) دنبال می‌کند. در وب‌سایت سفارت آمریکا در بنگلاش، بخش آموزشی و فرهنگی به این مرکز اختصاص دارد و بر اساس آنچه که در صفحۀ نخست آن عنوان شده، فعالیت اصلی و عمدۀ آن، فراهم نمودن تسهیلات برای ادامۀ تحصیل نخبگان بنگلادشی در دانشگاه‌های آمریکایی است که بدین منظور و برای حصول پیشرفت در هر یک از مراحل اخذ پذیرش، هر هفته سمیناری با حضور مشاوران مرکز برگزار می‌شود.

در این بخش، کاربران به وب‌سایت دیگری (با قالب و ساختار کاملاً یکسان و مشابه) راهنمایی می‌شوند که در واقع، بخش آموزش و فرهنگ وزارت خارجۀ آمریکاست و به نظر می‌رسد کلیۀ متقاضیان در کشورهای مختلف به صورتی هماهنگ و یکپارچه اطلاعات خود را از این قسمت از سایت وزارت خارجۀ آمریکا دریافت می‌کنند. معرفی نظام آموزشی در آمریکا، نحوۀ زندگی در خوابگاه و ارتباط با والدین در یک بخش از این وب‌سایت آمده‌است و در بخش دیگر، اخذ پذیرش را به ۵ مرحله تقسیم‌بندی کرده که متقاضیان بر اساس آن باید مراحل مختلف را پی­گیری کنند.

از ابتکارات مرکز آمریکایی در بنگلادش، راه‌اندازی یک مرکز مشاورۀ رایگان به دانشجویان و علاقه‌مندان به تحصیل در آمریکاست که به صورت آنلاین، تلفنی و یا حتّی حضوری پاسخگوست. فلسفۀ وجود این بخش، افزایش تعاملات رودرروی مقامات آمریکایی در بنگلادش با مردم این کشور ذکر شده‌است. هر بنگلادشی از طریق تماس با این مرکز می‌تواند از مسائل سیاسی و یا حتّی ورزشی و انتخاباتی سؤال کند و پاسخگویان مرکز تلاش می‌کنند بهترین پاسخ‌ها را ارائه نمایند. تماس تلفنی با این مرکز کاملاً رایگان است و با تکمیل (آنلاین) یک فرم درخواست، امکان ارتباط با مشاوران فراهم می‌شود. همچنین، مرکز آمریکایی یک کتابخانۀ مجهز و نسبتاً پیشرفته دارد که هدف آن، توسعۀ درک متقابل فرهنگی و تاریخی آمریکا برای مردم بنگلادش عنوان شده‌است.

علاوه بر این، مرکز آمریکایی شعبی با عنوان‌های «گوشۀ (اتاق) آمریکا» در چیتاگنگ (تأسیس ۲۰۰۳م.)، «سیلهت» (تأسیس ۲۰۰۴م.)، «کولنا» (تأسیس ۲۰۱۳م.) و «راجشاهی» (تأسیس ۲۰۱۳م.) دارد.

در مجموع، برنامه‌های تبادل دانشجو، استاد، فرصت مطالعاتی، بورسیه‌های تحصیلی و آموزش زبان از عمده ‌فعالیت‌های این مرکز و مراکز وابسته به آن است که به صورت منسجم و هماهنگ در راستای دیپلماسی عمومی ایالات متحده فعالیت می‌کنند. به نظر می‌رسد که این مرکز بخشی از طرحی است که در راستای افزایش قدرت نرم آمریکا، در ۱۸۰ کشور جهان و با ۴۲۵ مشاور بین‌المللی برای جذب نخبگان خارجی از کشورهای مختلف به منظور کار و ادامۀ تحصیل در آمریکا فعالیت دارد.

علاوه بر خدمات و تسهیلات ذکرشده، در بخشی از سایت با عنوان اشتراکات بنگلادش و آمریکا، اطلاعاتی دربارۀ آمریکا، آخرین دستاوردها و پیشرفت‌ها به زبان بنگلا ارائه می‌شود. در مجموع، به نظر می‌رسد که این مرکز همزمان فعالیت رایزنی فرهنگی و علمی را نیز انجام می‌دهد و اصلی‌ترین نهاد فعال در زمینۀ دیپلماسی عمومی آمریکا در بنگلادش به شمار می‌رود.

اطلاعات تماس:

۴. مرکز کندی (EMK)

این مرکز در سال ۲۰۱۲ میلادی با امضای تفاهم‌نامۀ همکاری میان موزۀ جنگ استقلال و مرکز آمریکایی سفارت آمریکا تأسیس شده‌است. این مجموعه، به عنوان مرکزی مستقل برای اطلاع‌رسانی، فعالیت‌های هنری، تبادل آرا، افکار و تلاش برای پیشرفت و توسعه معرفی شده‌است و به نام ادوارد مور کندی ـ EMK ـ (سناتور آمریکایی که در سال ۱۹۷۱ از نهضت مردم بنگلادش حمایت کرد،) نامگذاری شده‌است. برگزاری نمایشگاه، جشنواره، جشن، سخنرانی، کلاس‌های آموزشی و حمایت از برنامه‌های همسو از جمله فعالیت‌های اصلی این مرکز به شمار می‌رود که توانسته‌است توجه علاقه‌مندان زیادی را به خود جلب کند. در معرفی این مرکز با زبانی عامه‌پسند، هدف اصلی آن چیزی جز عمل در راستای سیاست خارجی و منافع ملّی ایالات متحده بیان نشده‌است: «سیاست خارجی آمریکا بر اساس ارتباط میان شهروندان، دوستان، مردم بنگلادش و آمریکا با تأکید بر این حقیقت که همۀ ما جزئی از یک منظومۀ انسانی بزرگتر، مشترک و یکسان هستیم، شکل گرفته‌است». در بخش مزایای عضویت در این مجموعه، امکان استفاده از کتابخانه و منابع آموزشی و امکان مشاوره دربارۀ ادامۀ تحصیل در ایالات متحده و کسب آگاهی بیشتر دربارۀ این کشور ذکر شده‌است.

 اطلاعات تماس

[۱] https://countryeconomy.com/demography/literacy-rate/bangladesh