سلطان محمد دوم (محمد فاتح)، هفتمین و یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان دولت عثمانی بود که از طول عمر ۴۹ ساله اش، دو بار به عنوان پادشاه عثمانی (سال های ۱۴۴۴ تا ۱۴۴۶ و سپس از ۱۴۵۱ تا ۱۴۸۱م)، برتخت سلطنت نشست.

از مهم‌ترین وقایع دوران نخست پادشاهی محمد فاتح، جنگ با صلیبیون به رهبری یانوش هونیادی بود که سلطان عثمانی با موفقیت او را شکست داد. او سپس توسط "ینی‌چری‌ها" از سلطنت خلع شد، اما در سال ۱۴۵۱ بار دیگر به عنوان پادشاه عثمانی برتخت نشست.

زمانی که سلطان محمد بار دیگر برتخت نشست، تمام تمرکز خود را بر روی تقویت نیروی دریایی عثمانی قرار داد تا مقدمات حمله به قسطنطنیه را فراهم کند. جد پدری او، سلطان بایزید یکم، در سمت آسیایی تنگه بُسفر دژی را به نام حصار آنادولو بنا کرده بود. محمد نیز در سمت اروپایی این تنگه، دژ بزرگی را بنا کرد و آن را "روملی حصار" نامید. بدین طریق، تنگه بسفر تماماً تحت کنترل عثمانیان درآمد.

در سال ۱۴۵۳، محمد قسطنطنیه را محاصره کرد. شماره سپاه او را چیزی میان هشتاد تا دویست هزار نفر و ۳۲۰ فروند کشتی جنگی نوشته‌اند. با محاصره شهر از زمین و دریا و با توجه اینکه تنگه بسفر تماماً در کنترل سپاه عثمانی بود، هیچ راهی باقی نمانده بود تا یک سپاه خارجی بتواند به رومی‌ها یاری برساند.

در نخستین روزهای محاصره، دیوارهای قسطنطنیه باموفقیت پایداری کردند، اما در نهایت پیروزی با عثمانی بود و شهر پس از پنجاه و هفت روز محاصره سقوط کرد و سلطان محمد دوم، فاتحانه وارد قسطنطنیه شد و به امپراتوری هزارساله روم شرقی پایان داد و سپس پایتخت عثمانی را از ادرنه به این شهر تازه فتح شده منتقل کرد.

محمد دوم در زمان فتح قسطنطنیه، تنها ۲۱ سال سن داشت. او پس از ورود به شهر، خود را "قیصر روم" نامید. فرمانروایان جهان اسلام او را به عنوان قیصر جدید به رسمیت شناختند، اما در جهان مسیحی، تنها کلیسای ارتودکس شرقی- که در قلمروی عثمانی واقع شده بود - این ادعای او را پذیرفت.

فتح قسطنطنیه بر تاریخ کل اروپا تأثیر گذاشت به‌طوری‌که با فتح قسطنطنیه اروپا از دوران وسطی وارد دوران رنسانس (عصر حاضر) شد. فتح قسطنطنیه چنان بر صلیبی‌ها سخت بود که حتی ده‌ها سال بعد وقتی سلطان محمّد وفات می‌یابد، پاپ دستور می‌دهد تا سه روز در تمام کشورهای صلیبی جشن گرفته شود.

سلطان محمّد، اسم شهر قسطنطنیه را به «اسلامبول» (شهر اسلام) تغییر داد و آن را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد و به مدت پنج قرن، اسلامبول همچنان پایتخت حکومت عثمانی باقی ماند.

مسجد ایاصوفیه، سمبل فتح استانبول
این مسجد در تاریخ ۲۹ مه ۱۴۵۳ در جریان فتح قسطنطنیه، به تصرف مسلمانان در آمد و از آن تاریخ ایاصوفیه به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت و به یکی از نمادهای مهم استانبول تبدیل شد.

مسجد ایاصوفیه یکی از شاهکارهای معماری جهان است که از پربازدیدترین موزه های جهان نیز محسوب می شد. مورخان این بنای تاریخی ۹۱۸ ساله را که ۴۸۲ سال، به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفته است را هشتمین عجایب جهان می خوانند.

سلطان محمد فاتح از دیدن بنای ایاصوفیه تحت تاثیر قرار می گیرد و از یکی همراهانش می خواهد که اذان بخواند و سپس در آنجا نماز شکر اقامه می کند.
این اقدام مهم سلطان عثمانی در فتح قسطنطنیه و تغییر نام این شهر به استانبول و همچنین تبدیل نخست کلیسایِ بزرگ مسیحیت شرقی به مسجد ایاصوفیه، جدای از تسخیر فیزیکی قلمرو در اختیار امپراتوری روم شرقی، به نوعی به منزله پیروزی بزرگ مسلمانان بر کفار و  برافراشتن پرچم دولت اسلامی در میان قدرت های برتر جهان آن روز، قلمداد شده است.

وجود نگاه الهی در تصرف قسطنطنیه و مسلمان شدن اسلامبول
سلطان محمد دوم قبل از حمله نهایی و تصرف شهر، خطاب به نیروهای تحت فرمان خود سخنانی را بیان کرده است که علاوه بر ایجاد تشویق و تهییج نیروهای مبارز خود، این اقدام آنان را در راستای عمل به فرامین دینی و جهاد در این راه دانسته و منقول است حدیثی منسوب به پیامبر اسلام (ص) که می‌فرماید: «لَتُفتحنَّ القسطنطنیه علی رجل؛ فلنعم الامیر امیرها و لنعم الجیش ذلک الجیش»، یعنی قسطنطنیه به دست مردی فتح می‌شود؛ هم فرماندة این لشکر امیر خوبی ست، هم خود لشکر، لشکر خوبی ست، را نیز متذکر شده است.

با تورق در صفحات تاریخ، شاید بتوان گفت: از زمان انتشار این سخن بود که عده‌ای از خلفا، شاهان و فرماندهان مسلمان می کوشیدند تا قسطنطنیه را فتح کنند و مشمول این فرمایش و ستایش بشوند. از معاویه و سلیمان بن عبدالملک اموی گرفته تا هارون‌الرشید عباسی و از الب ارسلان سلجوقی گرفته تا سلطان مراد عثمانی (پدر محمد دوم) و چه بسا تیمورلنگ گورکانی، هر کدام سعی کردند، فاتح قسطنطنیه باشند؛ اما نشد و قرعة فال به نام سلطان محمد فاتح افتاد.

ردپای ایرانیان در فتح قسطنطنیه
سلاطین بنام عثمانی مانند-سلطان محمد دوم و -سلطان سلیم اول که بواسطه جنگ چالدران در میان ایرانیان مشهور تر است، همواره باشعر و ادب فارسی مانوس بوده و به شعراء و ادبای ایرانی نیز توجه خاصی داشتند تا آن جا که حتی دیوان اشعار خود را به زبان فارسی سروده اند.

در دوران محمد دوم، اشعار زیادی برای ستایش فتوحاتش به تقلید از شاهنامه به زبان پارسی سروده شد و آثار معروفی از زبان‌های دیگر به پارسی برگردانده شد.

این تاثیرپذیری حاکمان عثمانی از زبان فارسی را در جریان فتح قسطنطنیه و تصرف قصر بوکولئون که یکی از اقامت‌گاه‌های باستانی امپراتوران روم شرقی بود، به وضوح شاهد هستیم. این قصر در میان ایرانیان به نام "قصر قیصر" معروف بود و سلطان محمد پس از دیدن ویرانه‌های قصر قیصر، این شعر که منسوب به شاعر ایرانی، "انوری" است را خواند:    بوم نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب پرده‌داری می‌کند در قصر قیصر عنکبوت

زوال عثمانی و تاسیس ترکیه نوین
بعد از گذشت شش قرن از حکومت سلاطین و خلفای عثمانی بر گستره وسیعی از جنوب شرق اروپا، غرب آسیا و شمال افریقا، عوامل گوناگون داخلی و خارجی مقدمات سقوط عثمانی را فراهم آورد و در پی شکست‌های آنان در طول قرن نوزدهم میلادی، بسیاری از قلمروهای سابق این امپراتوری، به کشورهای مستقل جدیدی تبدیل شدند.

با بروز جنگ جهانی اول، عثمانی با امپراتوری آلمان متحد شد و به جبهه قدرت‌های مرکز پیوست، با این امید که بدین طریق انزوای طولانی خود را از بین ببرد.

با این حال، آنان در جنگ بزرگ اول به سختی شکست خوردند. این شکست منجر به اشغال سرزمین‌های این امپراتوری توسط متفقین شد و در نهایت نیروهای پیروز، قلمروی عثمانی در خاورمیانه را طبق توافق‌نامه سایکس پیکو، بین یکدیگر تقسیم کردند که این تقسیم‌بندی بنا بر تفکرات فرانسه و بریتانیا بود و بدون درنظر گرفتن تقسیمات کشوری در امپراتوری عثمانی انجام شد.

عثمانی در جریان جنگ جهانی اول با مشکلات بسیاری، از جمله مشکلات درونی و شورش‌های مختلف مانند شورش اعراب مواجه شد که در شکست نهایی آنان در جنگ بسیار تأثیرگذار بود.

در جریان این جنگ، نسل‌کشی‌های متعددی علیه ارمنیان، آشوریان و یونانیان توسط این دولت وقوع یافت که منجر به مرگ میلیون‌ها نفر شد و همچنین جمعیت ترک‌زبانان را در آناتولی به اکثریت تبدیل و راه را برای تأسیس جمهوری ترکیه باز کرد.

شورش این ترک‌ ها در برابر اشغال توسط متحدین در جنگ استقلال ترکیه به رهبری آتاتُرک، منجر به تأسیس جمهوری ترکیه و در نهایت انقراض امپراتوری عثمانی شد.

مصطفی کمال آتاترک، رزمنده جنگ استقلال ترکیه و دولت‌مرد، نویسنده و بنیان‌گذار جمهوری ترکیه بود. او از طرفداران سکولاریسم و ناسیونالیسم بود. وی استعداد شگرفی در امور نظامی داشت، چنان‌که در نبرد چناق‌قلعه (م۱۹۱۴) با شعار "چناق‌قلعه غیرقابل عبور است"، با سپاهی کوچک در برابر تهاجم سنگین نیروهای دریاییِ کشورهای بریتانیا و فرانسه ایستادگی نمود و مانع تصرف و سقوط استانبول شد.

تغییر کاربری مسجد ایاصوفیه به موزه
در سال ۱۹۳۵ نخستین رئیس‌جمهور و پدر جمهوری ترکیه مصطفی آتاترک، بنای ایاصوفیه را به موزه تبدیل نمود. فرش‌ها برداشته شدند، گچ روی موزائیک‌ها با زحمت بسیار زیاد توسط متخصصین کنده شد و برای اولین بار و پس از چندین قرن، کف مرمر ساختمان با جلوه خاص خود نمایان گردید. فرایند آشکارسازی موزائیک‌ها پیشتر در سال ۱۹۳۱م به مدیریت توماس ویتمور (باستان شناس امریکایی) شروع شده بود.

این موزه در ۱ فوریه ۱۹۳۵ افتتاح شد. بر اساس داده های موجود در پایگاه های اطلاعاتی، ایاصوفیه یکی از محبوب ترین مقاصد گردشگری در سال ۲۰۱۹ بوده و سه میلیون و ۷۰۰ هزار بازدیدکننده داشته‌است.

مروری بر پیشینه خانوادگی و سبقه تربیتی پدر ترک ها، نشانگر وجود یک اختلاف نظری و مذهبی میان والدین مصطفی است که می توان آن را بر سرنوشت او بسیار تاثیرگذار دانست. چرا که مادرش زبیده، زنی بسیار متدین و مذهبی بود و در مقابل پدرش علیرضا، کارمند دولت عثمانی و متجدد بود. از همین رو، او ابتدا وارد مکتبی مذهبی شد، سپس آنجا را ترک نموده، وارد مدرسه دولتی گشت. پس از اتمام تحصیلات مقدماتی وارد مکتب حربیه (دانشکده جنگ) و سپس به دانشکده ستاد وارد شد و به عنوان دانشجوی ممتاز و سروان ستاد، فارغ‌التحصیل شد.
در نتیجه، نوع نگرش سکولار آتاترک در اصلاحات سیاسی، اجتماعی و همچنین امور مذهبی و دینی ترکیه، در زمان حیات وی با تبدیل مسجد ایاصوفیه به موزه جلوه نمایی می کند و پس از سال ها از مرگ او در تدوین قانون اساسی ترکیه، پس از کودتای ارتش این کشور در ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰م، با الحاق ناسیونالیسم مورد نظر پدر ترک ها و لزوم جدایی دین از سیاست، متبلور می گردد.

اردوغان و سودای احیای خلافت عثمانی
رجب طیب اردوغان، اولین رئیس‌جمهوری نظام ریاستی ترکیه است. وی با همراهی عبدالله گل، رئیس جمهور سابق ترکیه، حزب عدالت و توسعه را در ۱۴ اوت ۲۰۰۱م بنیان نهادند. این حزب خود را جزو احزاب راستگرا و میانه رو و همچنین به عنوان یک حزب طرفدار غرب و طرفدار آمریکا در فضای سیاسی ترکیه که از اقتصاد بازار آزاد لیبرالی و عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا حمایت می‌کند، معرفی کرده است. بدنه اجتماعی این حزب طیف وسیعی از گرایش‌های راست‌گرا شامل اسلام‌گراها، اصلاح‌طلبان اسلام‌گرا، محافظه‌کاران، ملی‌گراها، راست‌های میانه و طرفداران تجارت را در بر می‌گیرد. مؤسسین و اعضای ارشد کنونی این حزب از شاگردان نجم‌الدین اربکان، رهبر حزب‌های اسلام گرای رفاه، فضیلت و سعادت بودند که در سال ۲۰۰۱ از آن منشعب شده ولی همچنان عنوان اسلام گرایی را به دنبال خود می‌کشند.

بنابر تحلیل رهبران احزاب مخالف حزب حاکم عدالت و توسعه، این حزب از کودتای نظامی ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰ تغذیه می‌کند و بر همین اساس اقدامات کنعان اورن رهبر این کودتا و رجب طیب اردوغان در زمان نخست وزیری ترکیه و نیز رهبری حزب عدالت و توسعه را دارای تشابهات زیادی عنوان کردند، کما اینکه در دوران کودتای مذکور اعمال خشونت می شده است و اینک نیز به همان گونه اعمال خشونت می شود و باز در آن دوران روزنامه نگاران حبس می شده اند و اینک نیز به زندان افکنده می شوند و در نتیجه شیوه حکومتی اورن، رهبر کودتا با اردوغان یکی است و حزب عدالت و توسعه از کودتای مذکور در حال ارتزاق است.

اردوغان در نوجوانی به یک مدرسه "امام – خطیب" (مدرسه علمیه معادل دبیرستان برای تربیت امام جماعت و واعظ) می‌رفت که تاثیرات این آموزه های دینی را در بازه های مختلف زمانی او من جمله گرایشات سیاسی و تمایل به احزاب اسلام گرا می توان مشاهده کرد ولی در دوره نخست‌وزیری چهره‌ای کاملاً متفاوت با دیدگاه دینی اش به نمایش گذاشت و از دیدگاه‌های خود درباره حجاب، عضویت در اتحادیه اروپا و ناتو عقب‌نشینی کرد. در اولین سفرش به آمریکا جایزه کمیته آمریکایی یهودیان به وی اهدا شد. او اولین فرد مسلمانی است که این جایزه را دریافت کرده‌است و در مقابل وی معتقد است مسلمانان قاره آمریکا را کشف کرده‌اند. این موضوع را در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۴ گفت که دریانوردان مسلمان در سال ۱۱۷۸ به آمریکا رسیدند و کریستف کلمب خود به مسجدی در بالای تپه‌ای در حاشیه سواحل کوبا اشاره کرده‌است.

مواجه اردوغان با اسرائیل و فلسطین هم در خور توجه است، چرا که وی با هر دو طرف ارتباط داشته و به هر دو سرزمین هم سفر کرده است ولی در بسیاری از موارد بر دفاع از قدس شریف و محکومیت اقدامات رژیم صهیونیستی تاکید کرده است.

وی در آیین تشریفات و پیشواز از محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطینی، شانزده سرباز را در هیبت و لباس سپاهیان شانزده دولت ترک تاریخ (به تفسیر خود اردوغان) حاضر کرد که بر روی پلکانی ایستاده بودند. این سربازان در تشریفات کاخ ریاست جمهوری ترکیه به عنوان نمادهایی از این دولت‌ها معرفی شده‌اند: امپراتوری هون (در مغولستان)، امپراتوری هون غربی و امپراتوری هون اروپا، امپراتوری هون سفید (هفتالیان افغانستان)، ترکان آسمانی (گوک ترک در سیبری)، آوارها (در جنوب شرق اروپا)، خزرها، اویغورها (در شرق چین)، قره خانیان (در آسیای میانه)، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، اردوی زرین (بخش شمالی و غربی امپراتوری مغول)، امپراتوری تیموری (گورکانیان)، گورکانیان هند و امپراتوری عثمانی. استقبال از محمود عباس این‌گونه تعبیر شد که رجب طیب اردوغان، واقعاً رؤیای احیای امپراتوری عثمانی را جدی گرفته‌است. خیلی‌ها در ترکیه این مراسم را ریشخند گرفته، عکسهایی منتشر کردند که در آن، سربازانی با لباس جنگجویان فیلمهای جنگ ستارگان و ارباب حلقه‌ها و دیگر فیلمهای تخیلی در کنار رئیس‌جمهور بود، عده‌ای هم نوشتند که دیگر باید رسماً نام ترکیه را به عثمانی عوض کرد و در واقع کنایه زدند که آقای اردوغان بیش از پیش از آرمان های آتاتورک، بنیانگذار جمهوری ترکیه فاصله گرفته‌است.

حضور و دخالت نظامیان ترکیه در سال های اخیر در جنگ کشورهای عراق و سوریه و همچنین تصرف غیرقانونی بخش هایی از این کشورها نیز به نوعی به مثابه لشکرکشی های سلاطین عثمانی عنوان می گردد.

اردوغان و بهره گیری از ظرفیت سمبل فتح اسلامبول
در ۱۰ ژوئیه سال جاری میلادی پس از آن که دیوان عالی اداری ترکیه، رای مبنی بر همیشه مسجد بودن بنای ایاصوفیه صادر کرد و اینکه نباید به موزه تغییر کاربری می‌داده‌است، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه نیز فرمان تغییر کاربری موزه ایاصوفیه به مسجد را امضا کرد. باید توجه داشت که این تغییر کاربری یکی از وعده‌های انتخاباتی اردوغان بود که در مارس ۲۰۱۹ پیشنهاد آن را مطرح کرده بود.

در تاریخ ۲۴ جولای ۲۰۲۰، اولین نماز جمعه در ایاصوفیه، پس از ۸۶ سال برگزار گردید. اردوغان در مراسم افتتاحیه و پس از ورود، شروع به تلاوت آیاتی از کلام الله مجید کرد.

اردوغان به دنبال تجدید رگه های پر غرور حیات عثمانی، در یک برنامه زنده تلویزیونی بمناسبت بازگشایی مسجد ایاصوفیه، شعر خوانده شده توسط سلطان محمد دوم در هنگام فتح قسطنطنیه، را به زبان فارسی خواند و بدین ترتیب میراث جهانی ایاصوفیه که در سال ۵۳۲ میلادی و با دستور ژوستینین یکم روی خرابه‌های کلیسای ارتدکس دیگری بنا شده بود و سپس قرن‌ها بعد محمد فاتح در همان روز فتح استانبول، فرمان تبدیل کلیسای ایاصوفیه به مسجد را صادر کرده بود و نهایتا با آغاز قرن بیستم و شروع دوران جدید در ترکیه، با دستور مصطفی کمال آتاترک در سال ۱۹۳۵ م به موزه تبدیل شده بود، مجددا و طی فرمان یک دادگاه عالی در ترکیه و با حمایت اردوغان، پس از ۸۶ سال بار دیگر ایاصوفیه، مسجد شد.

جدای از بهره برداری های سیاسی دولتمردان ترکیه از این اقدام و ایجاد مسرت و شادمانی در میان بسیاری از مسلمانان در کشورهای مختلف جهان، اما کلیسای ارتدکس روسیه این تصمیم برای تغییر کاربری ایاصوفیه را تأسف‌بار خواند. کشور یونان نیز در ۲۹ ماه مه، خواندن آیات قرآنی در ایاصوفیه را ناپذیرفتنی و جریحه‌دار کردن احساسات دینی مسیحیان جهان تلقی کرد.

حلقه وصل ایاصوفیه ترک ها با بوشنیاک ها
در طول ادوار گذشته، همواره نگاه ترک ها به بوسنی معطوف بوده است. چه در زمان سلاطین عثمانی که با لشکرکشی و فتح این سرزمین، جای پای خود را در جنوب شرقی اروپا مستحکم کردند و چه در زمان معاصر که دولتمردان و شخصیت های مختلف ترک نگاه ویژه ای به ظرفیت مسلمانان بومی اروپا از این منطقه شبه جزیره ی بالکان داشته اند.

رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری فعلی ترکیه، از سیاسیونی می باشد که برنامه ها و فعالیت های متنوعی را در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی و دینی در کشورهای حوزه ی بالکان و خصوصا در میان جامعه مسلمانان بوسنیایی اجراء و دنبال می کند. وی که خود را میراث دار رهبر فقید بوسنیایی ها (علی عزت بگوویچ) در حفظ و حراست از سرزمین بوسنی معرفی می کند، از این پهنه جغرافیایی حداکثر استفاده و نهایت بهره برداری را برای تحقق اهداف کلان ترک ها و شاید تجدید اقتدار نو عثمانی ها می کند که بنظر می رسد: انتخاب یک بوشنیاک بوسنیایی الاصل، به عنوان اولین امام جماعت مسجد ایاصوفیه را بتوان از جمله همین موارد بر شمرد.  

فرخ موشتووِر بوشنیاک بوسنیایی الاصل و حافظ کل قرآن، به عنوان اولین امام جماعت مسجد ایاصوفیه استانبول انتخاب شد. وی که در سال ۱۹۷۱ در شهر کوتاهیه ترکیه به دنیا آمده، حافظ قرآن است.

او می تواند بوسنیایی صحبت کند و به بوسنی و هرزگوین نیز زیاد سفر می کند و قبلا امام جماعت مسجد استانبول بوده است.

جانِ کلام
با بررسی و تشریح اجمالی از منابع موجود کتابخانه ای در خصوص وجود ظرفیت های عظیم ابناء تاریخی و بهره برداری های گوناگون دولت ها و سیاستمداران از آن ها به عنوان سمبل اقتدار و نماد پیروزی مبانی فکری شان و همچنین نمایش حس برتری و قدرت تسلط ایشان نسبت به دیگران، می توان بنای ایاصوفیه را به عنوان یکی از مهمترین نمونه های کاربردی در این زمینه بر شمرد که حاکمان، سلاطین و دولتمردان مختلف، هریک با برخورداری از مذاهب متنوع، خطوط فکری متفاوت و همچنین اندیشه های متمایز در فرایند حکمرانی و مدیریت مختصات جغرافیایی خود، همواره از موضوع دین، مذهب و متعلقات آن به عنوان راهبردی کلیدی و حتی اهرمی اثربخش برای مدیریت جوامع خود و سایر ملل، بهره گرفته اند.

سعید هاشمی
http://www.iranbalkan.net/view-۳۳۶۰۵.html