در جریان جنگ بوسنی و هرزگوین، در تاریخ ۱۷ مه ۱۹۹۲، ساختمان مؤسّسۀ شرق‌شناسی در سارایوو به آتش کشیده شد. در آن حادثه، آثار خطّی فراوانی نابود شد و تنها تعداد اندکی از آن‌ها نجات یافت. امروزه مؤسّسۀ شرق‌شناسی در ساختمان سابق پادگان مارشال تیتو (پردیس دانشگاه سارایوو) مستقر است.

عمدۀ وظایف این نهاد عبارت است از:

• گردآوری، پردازش و انتشار نسخه‌های خطّی و اسناد بایگانی‌شده به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی؛
• مطالعۀ این زبان‌ها و ادبیّات آن‌ها با تأکید ویژه بر آثار و خلاقیّت‌های بوسنیایی‌ها در این زبان‌ها؛
• پژوهش در زمینۀ تاریخ، فرهنگ و هنر شرقی در بوسنی در دوران حکومت عثمانی؛
• فعالیت در زمینه ارتقای کادر علمی و تخصصی در حوزه شرق‌شناسی؛
• همکاری با مؤسسات مشابه در داخل و خارج از کشور؛
• انتشار نتایج پژوهش‌های علمی خود از طریق انتشارات داخلی مؤسسه.

نخستین مدیر این مؤسّسه دکتر برانیسلاو جورجِو[1] بود که از زمان تأسیس آن (1950) تا سال 1964 مدیریّت آن را بر عهده داشت. مدیر کنونی مؤسّسه دکتر آلادین (علاءالدین) هوشیچ است.

بخش‌های مؤسّسه

بایگانی

تا زمان بمباران مؤسّسه در تاریخ ۱۷ مه ۱۹۹۲، بایگانی مؤسّسۀ شرق‌شناسی در سارایوو شامل اسناد متنوّع آرشیوی بود که در طول قرن‌ها حکومت عثمانی در سرزمین‌های بوسنی و هرزگوین امروزی به وجود آمده بود. این اسناد اصیل ـ به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی ـ برای مطالعۀ تاریخ بوسنی و هرزگوین و همچنین میراث فرهنگی این کشور به شمار می‌رفت. این اسناد به چهار مجموعه تقسیم شده بودند: نسخه‌های ترکی عثمانی[2]، سجلات، مجموعه اسناد مالکیت زمین و آرشیو ولایت که شامل بیش از ۲۰۰٬۰۰۰ سند بود. از میان این‌ها تنها هشت سند از مجموعۀ نسخه‌های ترکی عثمانی (که شامل ۷٬۱۶۵ سند از قرون ۱۶ تا ۱۹ میلادی بود) و نه سند از مجموع ۶۶ سجل و قطعات آن‌ها (مربوط به دفاتر قضایی محلّی از قرون ۱۷ تا ۱۹ میلادی) حفظ شدند.

پس از پایان جنگ با همکاری مسئولان نهادهای مشابه در جمهوری ترکیه، مانند آرشیو نهاد ریاست‌جمهوری در استانبول و ادارۀ کل بایگانی در آنکارا، امروز مؤسّسۀ شرق‌شناسی دوباره صاحب تعداد زیادی فتوکپی و میکروفیلم از اسناد آرشیوی مرتبط با بوسنی و هرزگوین ـ که نسخه‌های اصلی آن‌ها در این مؤسّسات نگهداری می‌شود ـ شده است.

علاوه بر این، آرشیو مؤسّسۀ شرق‌شناسی اکنون دارای مجموعه‌ای از اسناد عثمانی است که برای مطالعۀ تاریخ بوسنی و هرزگوین اهمیّت فراوانی دارد. این اسناد در آرشیوهای استانبول، وین، ونیز، زادار و دوبروونیک تهیه شده‌اند و آکادمی علوم و هنرهای بوسنی و هرزگوین آن‌ها را برای استفاده و نگهداری دائم در اختیار مؤسّسه قرار داده است. همچنین، مؤسّسۀ شرق‌شناسی همچنان به خرید اسناد اصلی عثمانی ادامه می‌دهد و از این طریق، بایگانی و ظرفیت پژوهشی خود را غنا می‌بخشد.

کتابخانه

کتابخانۀ مؤسّسۀ شرق‌شناسی در زمرۀ کتابخانه‌های ویژه قرار می‌گیرد. وظیفۀ این کتابخانه گردآوری، پردازش و نگهداری منابع کتابخانه‌ای است که برای دانشجویان، همکاران علمی، پژوهشگران، استادان و جامعۀ فرهنگی و علمی گسترده‌تر در نظر گرفته شده است. پس از آسیب‌هایی که در تاریخ ۱۷ مه ۱۹۹۲ به این مجموعه وارد شد، به لطف اهدای منابع از سوی نهادها و افراد بسیاری از بوسنی و هرزگوین و سایر نقاط جهان، مجموعۀ کتابخانه به‌طور قابل توجّهی بازسازی شد.

در حال حاضر، کلّ مجموعۀ کتابخانه حدود ۲۱٬۰۰۰ واحد کتابخانه‌ای را داراست که از این تعداد، بیش از ۱۳٬۱۶۰ عنوان انتشارات تک‌نگاشتی (منوگرافی‌) هستند. این منابع شامل آثار مربوط به تاریخ دورۀ عثمانی، زبان‌ها و ادبیّات‌های شرقی، هنر و حوزه‌های مختلف علمی به زبان‌های بوسنیایی، ترکی، فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و سایر زبان‌هاست.

مجموعۀ نسخه‌های خطّی

مجموعۀ نسخه‌های خطّی مؤسّسۀ شرق‌شناسی در سارایوو امروزه یکی از مجموعه‌های کوچک‌ از نسخ خطّی به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی به شمار می‌رود. مجموعۀ فعلی شامل این اجزاست:

• ۵۳ نسخۀ باقی‌مانده از مجموعۀ قدیمی مؤسّسۀ شرق‌شناسی؛
• ۳۴  نسخۀ خریداری‌شده در فاصلۀ سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۲؛
• ۲۱ نسخۀ اهدایی از سوی افراد و نهادهای داخلی و خارجی.

در نتیجه، این مجموعه اکنون بیش از صد نسخۀ خطّی را در بر می‌گیرد و هر سال نیز به تعداد آن افزوده می‌شود. برای بخشی از این نسخه‌های خطی (بیش از ۱۰۰ نسخه) که در مؤسّسۀ شرق‌شناسی دانشگاه سارایوو نگهداری می‌شوند، فهرست نسخه‌های خطّی نیز تهیه شده است.

وضعیّت نسخه‌های خطّی فارسی بایگانی تاریخی سارایوو

در چهار جلد فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ بایگانی تاریخی سارایوو در مجموع 10 کتاب و رسالۀ فارسی و 1 کتاب و رسالۀ غیر فارسی مرتبط با زبان فارسی فهرست شده است. موضوع بیشتر نسخه‌های فارسی این کتابخانه، عرفان و معارف اسلامی است.

منابع

1. کاراخلیلویچ، نامیر (1390) «نگاهی به نسخه‌های خطّی فارسی مؤسّسۀ شرق‌شناسی سارایوو». گزارش میراث. دوره 2. سال 5. شمارۀ 46. صص 70-71.
2. Gazić, Lrjla. 2009. Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih I Bosanskih Rukopisa Orjental institute Sarajevo London-Sarajevo: Al-Furqān Fondacija za islamsko naslijeđe i Orjental institute Sarajevo.
3. www.ois.unsa.ba