مثنوی معنوی در طول قرن ها در سارایوو خوانده می‌شده است. در این کشور کسانی با لقب «مثنوی‌خوان» بودند که متن مثنوی معنوی را برای دیگران می‌خواندند و دربارۀ آن توضیحاتی می‌دادند. استاد صالح تراکو از مردی به نام «توکلی ده ده» به عنوان اولین مثنوی‌خوان سارایوو ذکر می‌کند. وی در قرن هفدهم می‌زیسته؛ اما اولین مثنوی‌خوان نبوده است. قبل از او هم مثنوی‌شناسانی در بوسنی وجود داشته‌اند. یکی از آنها «سیاهی مصطفی بوشناک» است (قرن شانزدهم) که به ابن عربی و مولانا جلال الدین علاقۀ خاصّی داشته و به لقب «شارح مثنوی» مشهور بوده است.
باید گفت که تنها مشایخ فرقه مولویه مثنوی معنوی را درس نمی‌دادند، بلکه مشایخ فرقه‌های دیگر نیز مثنوی‌خوانان مشهوری بوده‌اند. عالمی به نام امین عیسویچ از هیچ فرقۀ صوفیانه‌ای پیروی نمی‌کرد؛ اما مثنوی معنوی را درس می‌داد و زبان فارسی را هم خوب می‌دانست. بعد از وفاتش در سال 1816م.، اهالی سارایوو می‌گفتند: وفات یافت عیسوی، تمام شد مثنوی.
مجالس خواندن و شرح و تفسیر مثنوی تنها محدود به شهر سارایوو نبود؛ بلکه در شهرهای دیگر، از جمله: موستار[1]، لیونو[2]، تراونیک[3] و ویسوکو[4] نیز تشکیل می‌شد و علاقه‌مندان با اشتیاق در این محافل حضور می‌یافتند.
پس از فروپاشی دولت عثمانی و روی کار آمدن دولت اتریش، خواندن مثنوی معنوی در بوسنی و هرزگوین همچنان ادامه یافت. تعلیم زبان فارسی و خواندن و شرح مثنوی معنوی در تکیه‌ای که پیش از این ذکر شد، برگزار می‌گردید. معروف‌ترین مثنوی‌خوان در آن زمان رییس العلمای یوگسلاوی ، آقای جمال الدین چاوشویچ[5] بود. وی در زمان تحصیل در استانبول با فرقۀ مولویه آشنا شد. شیخ او حاجی محمد اسعد ده ده بود و چاوشویچ از او فارسی یاد گرفت و نزد او با رموز مثنوی معنوی آشنا شد. پس از آن به سارایوو آمد، به منصب رییس العلمایی رسید و مثنوی‌خوان سارایوو شد. او بیست سال در منصب مثنوی‌خوان ماند و به شاگردان و علاقه‌مندان درس داد. بعد از وفات او دوست نزدیکش، مصطفی مرحمیچ، در خانۀ خودش مثنوی معنوی را می‌خوانده و شرح می‌کرده است. این مرد آغازگر مراسم «شب عروس» است. شب عروس یادآور شکوه مقام مولانا جلال الدین است و هر سال در سالروز وفات وی برگزار می‌شود (ر.ک: درکیچ،1385: 35-40 و موکر،1385: 42). در طول جنگ جهانی دوم وقتی که مؤسسات آموزشی درس‌های زبان و ادبیات فارسی را نداشتند، دکتر شاکر سیکیریچ برای گروهی از علاقه‌مندان متن پندنامه را می‌خواند و شرح می‌کرد. گذشته از آن در سال‌های 70 و 80 میلادی در چارچوب جلسات مثنوی‌خوانی، مثنوی‌خوانان از طریق خواندن این متن ادبیات فارسی و عرفان اسلامی، سعی می‌کردند مخاطبان خود را حتی با اصول دین اسلام آشنا کنند. با توجه به این امر مثنوی معنوی همواره از جایگاه ویژه‌ای در بوسنی برخوردار بوده است. با اینکه امروزه مثنوی‌خوانی مثل دورۀ عثمانی رایج نیست، اما هنوز در کشور بوسنی و هرزگوین محافل خواندن مثنوی برگزار می‌شود. مثنوی‌خوان حتماً باید «اجازه‌نامه» داشته باشد. اجازه‌نامه را معمولاً مثنوی‌خوان پیشکسوت برای مثنوی‌خوان جدید پس از طیّ مراحل خاصّی صادر می‌کند. برخی از مثنوی‌خوانان افزون بر چنین اجازه‌نامه‌ای، از استادان ایرانی زبان و ادبیّات فارسی نیز اجازه‌نامۀ دیگری دریافت کرده‌اند. مراکز امروزین مثنوی‌خوانی در بوسنی و هرزگوین عبارتند از:
سارایوو
جلسات مثنوی‌خوانی امروزه در مولوی‌خانۀ شهر ساریوو هر چهارشنبه برگزار می‌شود. مثنوی‌خوان فعلی، حافظ محمد کاراحوجیچ[6] است که از شخصیت‌های معروف معنوی کشور محسوب می‌شود. هرچند وی به زبان فارسی صحبت نمی‌کند، می‌کوشد ار شروح مختلف به ویژه یادداشت‌های مثنوی‌خوان‌های قبلی استفاده کند. شعرخوانی درست او نیز ستودنی است. این جلست مخاطیان بسیاری دارد.
توزلا
در شهر توزلا آقای دکتر عزت پایه‌ویچ[7] متخصص روان‌شناسی از شگردان احمد مشیچ، مثنوی‌خوان و مترجم بخشی از مثنوی و همچنان شخصیتی معنوی با تأثیر قابل توجهی بر نسل جدید مسلمانان در این کشور، جلسات مثنوی‌خوانی را برگزار می‌کند. وی به‌تازگی در مجلۀ میراث زنده (Nova baština) داستان‌هایی از مثنوی را به زبان بوسنیایی ترجمه و منتشر کرده است.
همچنین در تکیۀ شیخ احمد نورالدّین[8] هر یکشنبه ثابت مهیدیچ[9] جلسۀ مثنوی‌خوانی دارد.
کُنیه‌ویچ پولیه
در تکیۀ حمزه دده اُرلُویچ[10] در روستای کنیه‌ویچ پولیه[11] از توابع براتوناتس، شنبۀ اوّل هر ماه سنایید کلوچانین[12] جلسۀ مثنوی‌خوانی دارد.
کاچونی
در تکیۀ مسعودیه واقع در شهرک کاچونی[13] هم هر دو هفته یک‌بار در یکشنبه‌شب‌ها برنامۀ خواندن و شرح مثنوی برگزار می‌شود. مثنوی‌خوان این تکیه خانم دکتر موبینا مُکِر است.
مثنوی‌خوانان برجستۀ دوران معاصر سارایوو
درگذشتگان:
حاجی محمّد جمال الدین چاوشویچ، مفتی اعظم سابق بوسنی و هرزگوین (۱۸۷۰–۱۹۳۸)
مویاگا مرحمیچ
فیض الله حاجی بایریچ[14]
خالد حاجی مولیچ[15]
فعّالان:
حافظ محمد کاراحوجیچ
دکتر عزت پایه‌ویچ
خانم دکتر موبینا مُکر
سنایید کلوچانین
ثابت مهیدیچ
[1] Mostar
[2] Livno
[3] Travnik
[4] Visoko
[5] Hadži Mehmed Džemaluddin Čaušević
[6] Hafiz Mehmed Karahodžić
[7] Izet Pajević
[8] Tekja Šejh Ahmed Nuruddin
[9] Sabit Mehidić
[10] Tekija Hamza-dede Orlovića
[11] Konjević Polje
[12] Senaid Ključanin
[13] Kaćuni
[14] Fejzullah Hadžibajrić
[15] Hafiz Halid Hadžimulić
منابع:
https://www.bosnianexperience.com/13-tekst-br11
https://www.bosnianexperience.com/13-tekst-br08
پژوهش زبان فارسی در کشورهای یوگسلاوی سابق اجرا شده توسط رایزنی فرهنگی سفارت ج.ا.ایران در بوسنی و هرزگوین و کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سارایوو - 1404
نظر شما