تاریخچه

غازی خسروبگ

غازی خسروبگ حدود سال ۱۴۸۰ میلادی در شهر سِرِس[1] در یونان امروزی که پدرش، فَرهادبگ (متولّد حوالی تربینیه)، والی آن منطقه بود، متولّد شد. مادر او دختر سلطان بایزید دوم بود؛ از این‌رو وی در دربار سلطنتی عثمانی رشد یافت. وی پیش از آمدن به بوسنی، به عنوان والی سنجق اسمِدِرِوو[2] خدمت می‌کرد. غازی خسروبگ سه بار به عنوان والی سنجق بوسنی منصوب شد: ۱۵۲۱ تا ۱۵۲۵، ۱۵۲۶ تا ۱۵۳۴، و ۱۵۳۶ تا ۱۵۴۱ میلادی. غازی خسروبگ با ساخت بناهایی در سارایوو و وقف‌نامه‌هایی که برای نگهداری این بناها نوشت، بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین واقف تاریخ بوسنی و هرزگووین به‌شمار می‌رود. او در سال ۱۵۴۱ میلادی در سارایوو درگذشت و در آرامگاهی که در دوران زندگی‌اش در حیاط مسجد خود بنا کرده بود، به خاک سپرده شد.

کتابخانه

کتابخانۀ غازی خسروبگ در سارایوو، نخستین کتابخانه‌ای است که تاریخ دقیق تأسیس آن مشخّص است. در وقف‌نامه غازی خسروبگ برای مدرسه‌اش آمده است: «هر آنچه از هزینه‌های ساخت مدرسه باقی بماند، برای خرید کتاب‌های خوب صرف شود تا در مدرسه خوانده شده و توسط علاقه‌مندان به علم بازنویسی گردد.» بر این اساس، کتابخانۀ غازی خسروبگ قدمتی برابر با مدرسه (یعنی از سال ۱۵۳۷ میلادی) دارد. تا سال ۱۸۶۳، این کتابخانه در درون مدرسه کورشوملی (دارای سقف سربی) فعالیت می‌کرد. در همان سال، به پیشنهاد توپال عثمان پاشا، والی بوسنی، ادارۀ وقف غازی خسروبگ اتاق بزرگی را در کنار مسجد غازی خسروبگ برای کتابخانه ساخت. این کتابخانه تا سال ۱۹۳۵ در همان‌جا باقی ماند؛ اما به‌دلیل افزایش منابع کتابخانه، به ساختمانی در مقابل مسجد شاه (امپراتور) منتقل شد و تا آغاز تجاوز به بوسنی و هرزگووین در سال ۱۹۹۲، در آن مکان قرار داشت.

در آوریل سال ۱۹۹۲ به دلایل امنیتی، مجموعۀ کتابخانه به مکان‌های مختلفی در سطح شهر منتقل شد. در طول چهار سال جنگ، منابع کتابخانه چندین بار از مکانی به مکان دیگر انتقال یافتند و به همین دلیل، به طور کامل حفظ شدند. پس از پایان تجاوز به بوسنی و هرزگووین، کتابخانه در ساختمانی در نزدیکی بخش بانوان مدرسه غازی خسروبگ مستقر شد و تا سال ۲۰۱۳ در همان‌جا باقی ماند.

امروزه، کتابخانۀ غازی خسروبگ در قلب بافت کهن سارایوو، در خیابان غازی خسروبگ شمارۀ ۴۶ واقع شده است. مراسم افتتاح این ساختمان ـ که با حمایت مالی دولت قطر ساخته و تجهیز شد ـ در ۱۵ ژانویۀ ۲۰۱۴ برگزار گردید. این ساختمان در کنار دیوار غربی مدرسۀ کوروشملی قرار دارد. به این ترتیب، کتابخانه به جایی که در آن تأسیس شده بود، در مجموعۀ موقوفۀ غازی خسروبگ بازگشت.

کتابخانۀ غازی خسروبگ در حال حاضر حدود صدهزار واحد اسنادی را در خود جای داده که شامل بیش از ۱۰٬۵۰۰ نسخۀ خطّی به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی؛ حدود ۹ تا ۱۰ هزار سند منفرد به زبان ترکی عثمانی؛ حدود ۲۱٬۰۰۰ کتاب چاپی به زبان‌های شرقی و بیش از ۳۰٬۰۰۰ عنوان به زبان‌های اروپایی است. همچنین، این کتابخانه دارای مجموعه‌ای غنی از نشریات از اواخر قرن نوزدهم تا مجلات معاصر منتشرشده در بوسنی و هرزگووین و جهان است. افزون بر این، کتابخانه دارای مجموعه‌ای ارزشمند از اشیای موزه‌ای، عکس‌ و تمبر است.

گنجینۀ نسخه‌های خطّی

در مجموعۀ نسخه‌های خطّی کتابخانۀ غازی خسرو بگ، مجموعاً حدود یازده هزار نسخۀ خطّی که دربردارندۀ حدود بیست هزار اثر به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی است، نگهداری می‌شود. این نسخه‌ها که از بخش‌های مختلف دنیای اسلام گردآوری شده‌اند، میان سده‌های دوازدهم تا بیستم میلادی نوشته شده‌اند.

60% نسخه‌های خطّی این کتابخانه به زبان عربی، 30% به زبان ترکی و مابقی آن به زبان‌های فارسی و بوسنیایی (به خط عربی) اختصاص دارد. اگرچه بسیاری از این نسخه‌ها از مراکز اصلی دنیای اسلام مانند مکّه، مدینه، قاهره، بغداد، دمشق، استانبول و دیگر نقاط بدینجا آورده شده‌اند، تعداد قابل توجّهی از آن‌ها نیز در شهرهای بزرگ و کوچک بوسنی و هرزگوین نوشته یا رونویسی شده‌اند.

کهن‌ترین نسخۀ خطّی کتابخانۀ غازی خسرو بگ، جلد چهارم از اثر معروف کلامی و عرفانی امام محمّد غزالی (درگذشته 505 ه. ق/ ۱۱۱۱ م) «احیاء علوم الدین» است که در تاریخ اوّل جمادی‌الاولی ۵۰۰ هجری قمری / ۱۱۰۶ میلادی، یعنی 5 سال پیش از درگذشت مؤلّف، رونویسی شده است. از دیگر نسخه‌های کهن کتابخانه می‌توان این موارد را برشمرد: نسخه‌ای دیگر از همین اثر به تاریخ 525/ ۱۱۳۱، کهن‌ترین نسخۀ گلستان سعدی به تاریخ 713 ه. ق.، نسخه‌ای از کتاب حدیثی فردوس الأخبار مربوط به ۱۱۵۱ و نسخه‌ای از تفسیر کتاب الکشف و البیان اثر ابواسحاق نیشابوری مربوط به ۱۱۷۶ میلادی. حدود ۳۰۰ نسخه از این مجموعه، پیش از سال ۱۵۰۰ میلادی (پیش از سدۀ دهم هجری) نوشته شده‌اند. برخی از این نسخه‌ها با تذهیب‌ها، تزئینات و ویژگی‌های خاصّ هنری، از شاهکارهای هنر خوشنویسی مشرق‌زمین به شمار می‌آیند؛ از جمله این نسخه‌ها می‌توان به اجزایی از قرآن متعلّق به محمد پاشا سوکولوویچ، مصحف فاضل پاشا شریفوویچ، دیوان حافظ با نگاره‌های مینیاتوری، مجموعۀ اشعار جامی به نام تحفه‌الاحرار و ده‌ها مصحف تزئین‌شدۀ دیگر، مجموعۀ دعاها و اشعار ترکی و فارسی اشاره کرد.

با توجه به اینکه کتابخانۀ غازی خسروبگ از زمان تأسیس در سال ۱۵۳۷ میلادی، با سرنوشت شهر سارایوو در کشاکش رخدادهای طبیعی و انسانی از قبیل سیل، آتش‌سوزی و جنگ همراه بوده است، تنها تعداد اندکی از نسخه‌های اولیه که مهر غازی خسرو بگ را داشته‌اند، باقی مانده‌اند؛ با این حال، در طول ۱۵۰ سال گذشته، این مجموعه به‌طور مستمر گسترش یافته است. این امر به‌واسطۀ ورود نسخه‌هایی از کتابخانه‌های دیگر بوده است.

تا به امروز، ۱۰٬۱۹۰ نسخه خطی در هجده جلد فهرست‌نامه ثبت شده‌اند. تمامی نسخ خطی کتابخانه غازی خسرو بگ روی میکروفیلم کپی‌برداری شده و دیجیت ال‌سازی شده‌اند، و فراداده‌ها نیز به‌صورت الکترونیکی در دسترس‌اند. گفتنی است که از نظر تعداد نسخ خطّی، تنوّع و ارزش بعضی از آنها، کتابخانۀ غازی خسروبیگ با بزرگ‌ترین اندوخته‌های خطّی اروپا برابر است.

گنجینۀ شرق‌شناسی

(مجموعه کتاب‌های چاپی به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی)

منبع شرق‌شناسی شامل کتاب‌های چاپی به زبان‌های عربی، ترکی (با حروف عربی - عثمانی و حروف لاتین) و فارسی و همچنین آن دسته از کتاب‌های بوسنیایی است که با الفبای عربی چاپ شده‌اند. این مجموعه شامل حدود ۳۵٬۰۰۰ عنوان تک‌نگاری (مونوگراف) است که بیش از ۲۲٬۵۰۰ نسخه از آن‌ها فهرست‌نویسی شده و در دسترس خوانندگان قرار گرفته‌اند. در میان آن‌ها، کتاب‌هایی بسیار ارزشمند، قدیمی و نایاب وجود دارند که تقریباً همواره علاوه بر متن چاپی، دارای مُهر، یادداشت‌های دست‌نویس یا ابیاتی از صاحبان یا خوانندگان خود هستند. از جمله آثار مهم این مجموعه، نسخه‌های اولیۀ کتاب‌هایی هستند که در نخستین چاپخانۀ دولتی عثمانی (تأسیس‌شده توسط ابراهیم متفرقه در سال ۱۷۲۷) بین سال‌های ۱۷۲۹ تا ۱۷۴۲ منتشر شدند. در این چاپخانه ۲۲ جلد کتاب با ۱۷ عنوان به چاپ رسید که در کتابخانۀ غازی خسروبگ ۱۲ عنوان از آن‌ها نگهداری می‌شود.

مجموعۀ شرق‌شناسی کتابخانه، همراه با مجموعۀ اروپایی، دارای مجموعه‌ای ارزشمند و نایاب از ادبیّات الهامیادو[3] است که شامل آثاری به زبان بوسنیایی و با خط عربی (عربیتسا[4]) است. واژۀ الهامیادو از واژۀ عربی الاعجمی به‌معنای بیگانه و غیرعربی گرفته شده است.

در این سرزمین، نمونه‌های فراوانی از ادبیات الهامیادو به‌مدت بیش از سه قرن و نیم وجود داشته‌اند. خط عربیتسا چندین‌بار برای تطبیق با آوای زبان بوسنیایی اصلاح شده بود. آثاری که با این خط چاپ شده‌اند و در کتابخانه نگهداری می‌شوند، بیشتر در زمینه‌های دینی، اخلاقی و آموزشی‌اند. قدیم‌ترین اثر چاپی به خطّ عربیتسا در کتابخانه، تقویم مکتب مربوط به سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۰۸ هجری قمری (۱۸۸۹–۱۸۹۰ میلادی) است.

گنجینۀ نشریات ادواری

بخش مهمّی از مجموعۀ کلّی کتابخانه غازی خسروبگ را روزنامه‌ها و نشریات ادواری تشکیل می‌دهند. تنوّع زبانی در این مجموعه، از ویژگی‌های برجستۀ آن به شمار می‌رود. با این حال، در میان روزنامه‌های قدیمی، نشریّاتی به زبان‌های شرقی، مانند ترکی عثمانی، عربی و فارسی غالب هستند. از میان زبان‌های اروپایی نیز روزنامه‌هایی به زبان بوسنیایی (به سه شیوۀ نگارش الفبای عربی، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک) و همچنین به زبان آلمانی (زبان رسمی امپراتوری اتریش ـ مجارستان که در آن زمان بر بوسنی و هرزگوین حکمرانی داشت) در این مجموعه یافت می‌شود.

کتابخانه غازی خسروبگ، علاوه بر نشریات قدیمی، نشریات معاصر را نیز گردآوری می‌کند؛ چه آن‌ها که در بوسنی و هرزگوین و به زبان‌ها و خط‌های گوناگون مردم این سرزمین منتشر می‌شوند، و چه آن‌هایی که در کشورهای اروپایی و غربی به زبان‌های اروپایی و نیز در جهان اسلام به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی چاپ می‌گردند. تأمین این نشریات از طریق تبادل، اشتراک و اهدا صورت می‌گیرد.

مجموعۀ اروپایی

مجموعه کتاب‌های چاپی به زبان‌های اروپایی

مجموعۀ کتاب‌های چاپی به زبان‌های اروپایی کتابخانۀ غازی خسروبگ در حال حاضر بیش از ۴۲٬۰۰۰ اثر مونوگراف چاپی را شامل می‌شود که به زبان بوسنیایی و سایر زبان‌های اروپایی نوشته شده‌اند. این مجموعه نسبت به نسخ خطی و اسناد آرشیوی کتابخانه، قدمت کمتری دارد و در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با ورود امپراتوری اتریش ـ مجارستان به بوسنی و هرزگوین در زمانی که مسلمانان بومی شروع به کسب آموزش گسترده‌تر و نگارش به زبان محلّی با خط لاتین کردند، شکل گرفت. سپس این مجموعه با سرعت قابل توجهی توسعه یافت و از نظر تعداد، بر سایر بخش‌های کتابخانه پیشی گرفت.

گنجینۀ اسناد عثمانی کتابخانۀ غازی خسروبگ

گنجینۀ اسناد کتابخانۀ غازی خسروبگ شامل دو مجموعۀ مهم است: 1. مجموعه اسناد به زبان ترکی عثمانی و 2. مجموعه اسناد به زبان بوسنیایی. یکی از افراد مهمی که در گردآوری اسناد به زبان‌های بوسنیایی و ترکی عثمانی نقش کلیدی داشت، محمد انوری کادیچ[5] است. تلاش‌های او به غنای مجموعه و تنوّع موضوعی آن کمک شایانی کرده است.

انتشارات

فهرست نسخه‌های خطّی عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی کتابخانۀ غازی خسروبگ

کتابخانۀ غازی خسروبگ دارای ۱۰٬۵۸۵ نسخۀ خطّی به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی است. این کتابخانه نخستین جلد از فهرست نسخه‌های خطّی خود را در سال ۱۹۶۳ منتشر کرد. تاکنون مجموعاً ۱۸ جلد از این فهرست به چاپ رسیده که شامل اطلاعات ۱۰٬۱۹۰ نسخه خطّی فهرست‌شده است. انتشار این مجموعه با حمایت بنیاد میراث اسلامی الفرقان لندن همراه بوده که از سال ۱۹۹۸ تاکنون، به‌طور مداوم در پردازش و چاپ فهرست‌های نسخه‌های خطّی، از جمله بازنشر جلدهای اوّل و دوم فهرست نسخه‌های خطّی عربی، ترکی، فارسی و بوسنیایی، کمک مالی ارائه کرده است.

وضعیّت نسخه‌های خطّی فارسی کتابخانه غازی خسروبیگ سارایوو

در جلد چهارم فهرست نسخه‌های خطی این کتابخانه در مجموع 205 کتاب یا رسالۀ مرتبط با زبان فارسی نمایه شده است که از این میان 145 مورد نسخۀ فارسی و 60 نسخه به زبان دیگر، اما مرتبط با زبان و ادب فارسی است. از میان آثار فارسی گلستان با 32 نسخه و بوستان و تحفۀ شاهدی هریک با 13 نسخه بیشترین بسامد را دارند. از میان آثار به غیر زبان فارسی، شرح شمعی بر گلستان با 10 نسخه، شرح سودی بر گلستان با 9 و شرح شمعی بر بهارستان با 6 نسخه بیشترین بسامد را داشته‌اند.

منابع

1. کاراخلیلویچ، نامیر (1392) «فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ غازی خسروبیگ سارایوو». آینۀ میراث. سال 3. شمارۀ 2 و 3. صص 62 و 63.
2. کاراخلیلویچ، نامیر (1392) «نسخۀ شرح سروری بر مثنوی معنوی در کتابخانۀ غازی خسروبیگ سارایوو». مجموعه مقالات هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. زنجان: دانشگاه زنجان.
3. یاحیچ، مصطفی (2023م) کتابخانۀ غازی خسروبگ، ترجمۀ هادی تقی‌پور اردشیری، سارایوو: ایزداواچ.
4. https://ghb.ba
5. Namtetak, Fehim. 1998. Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih I Bosanskih Rukopisa. svezka četvrti. London-Sarajevo: Al-Furqān Fondacija za islamsko naslijeđe i Historijski arhiv.