در حوزه آثار مکتوب چاپ شده در نخجوان کتابی تحت عنوان ؛"قاییدیش" ( به معنی بازگشت ) شناسایی و بررسی شد. نام این کتاب برگرفته از بازگشت حیدر علی اف از روسیه به آذربایجان  و نخجوان و وقایع آن زمان حکایت می کند و خلاصه ای از آن به قرار زیر ایفاد می گردد:

بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی سوسیالیستی، در تاریخ ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ جمهوری آذربایجان نیز مانند سایر کشور های این اتحادیه استقلال خود را به دست آورد. در ادامه، در تاریخ ۱۲ نوامبر ۱۹۹۵ قانون اساسی جمهوری آذربایجان به تصویب رسید و بر اساس آن منطقه نخجوان به عنوان جمهوری خود مختار اعلام شد.

در جمهوری خود مختار نخجوان مجلس عالی جمهوری خود مختار نخجوان بعنوان قوه مقننه عالی محسوب می شود. تعداد اعضای مجلس عالی نخجوان ۴۵ نفر است که توسط مردم نخجوان و برای مدت ۵ سال انتخاب می شوند. یک نفر از بین ۴۵ نفر بعد از انتخابات بر اساس آرای بین نمایندگان مجلس به عنوان رئیس عالی این مجلس تعیین می شود. از سال ۱۹۹۵ تاکنون آقای واصف طالب اف رئیس مجلس عالی جمهوری خود مختار نخجوان را بر عهده دارد. 

جمهوری خود مختار نخجوان با ارمنستان (۲۴۶ کیلومتر)، جمهوری ترکیه (۱۱ کیلومتر) و جمهوری اسلامی ایران (۲۰۴ کیلومتر) هم مرز است. در جمهوری خود مختار نخجوان ۷ منطقه دارد که اردوباد، جلفا، شرور، صدرک، شاهبوز، بابک و کنگرلری نام دارند.

موضوع: 

اسم این کتاب از بازگشت حیدر علی اف از روسیه به کشور خود حکایت دارد. این کتاب به مناسبت هشتاد و پنجمین سالگرد حیدر علی اف توسط واصف طالب اف ( درآن زمان بعنوان مشاور ارشد رئیس مجلس عالی ،یعنی مشاورحیدر علی اف مشغول به کار بوده است) رئیس مجلس عالی کنونی جمهوری خود مختار نخجوان و علی حسن اف معاون پیشین امور اجتماعی - سیاسی رئیس جمهور آذربایجان تدوین و تالیف شده است.این کتاب شامل مجموعه ای از اسناد رسمی درباره فعالیت های سیاسی حیدر علی اف رئیس جمهور سابق آذربایجان از تاریخ ۲۲ جولای ۱۹۹۰ تا ۹ ژوئن ۱۹۹۳ می باشد که در سال ۲۰۰۸، در انتشارات "آذربایجان" شهر باکو منتشر شده است. این کتاب حاوی اطلاعاتی در مورد اسنادی است که براساس دست نوشته های حیدر علی اف رئیس جمهور سابق آذربایجان و مطالب رسانه ها در زمان فعالیت های سیاسی وی در نخجوان منتشر شده است.

 تعداد صفحات کتاب ۸۷۰ و تعداد تیراژ کتاب ۲۰۰۰ جلد است. در کتاب قاییدیش فعالیت های حیدر علی اف در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و سایر در نخجوان از تاریخ ۲۲ جولای ۱۹۹۰ تا ۹ ژوئن ۱۹۹۳ بر اساس اسناد رسمی جمع آوری شده است. بخش عمده کتاب را مصاحبه های حیدر علی اف با رسانه های محلی و خارجی، دیدارها و مذاکرات سیاسی، اقتصادی، برقراری روابط خارجی نخجوان با کشورهای جهان تشکیل می دهد. علاوه بر این، مذاکرات سیاسی حیدر علی اف برای حل وفصل مناقشه قره باغ با جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، روسیه و کشور های غرب نیز از موضوعات ویژه کتاب هستند. این کتاب از نظر تاریخ نخجوان جایگاه ویژه دارد و برای محققین علاقمند به تحقیق درباره تاریخ جدید نخجوان منبعی معتبر به شمار می رود.

خلاصه ای از فصل اول:

در بخشی از این کتاب بنا به روایت مولفین پس از اتفاق افتادن حادثه خونین "ژانویه سیاه" در تاریخ ۲۰ژانویه ۱۹۹۰، حیدر علی اف در مسکو از حکومت شوروی سوسیالیستی انتقاد کرد و از روسیه به آذربایجان بازگشت. زیرا، در شب ۱۹ ژانویه، ارتش نظامی روسیه با هدف سرکوب جنبش استقلال خواهی و آزادی طلبی مردم آذربایجان بدون اعلام قبلی، به شهر باکو وارد شد. ارتش شوروی اقدام به استفاده از زور برای سرکوب نمودن معترضین کرد که در نتیجه آن تعداد زیادی از تظاهرکنندگان کشته شدند. امروزه از تاریخ بیستم ژانویه به عنوان روز زنده شدن مجدد جمهوری آذربایجان  یاد می‌شود. میخائیل گورباچف دبیرکل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی ​​و دمیتری یازوف وزیر دفاع اتحاد جماهیر شوروی ادعا کردند که اقدام نظامی برای خنثی کردن تلاش های جنبش استقلال طلبانه جمهوری آذربایجان برای سرنگونی دولت کمونیستی آذربایجان ضروری بوده است. براساس برآوردهای رسمی ، ۱۴۷ غیرنظامی آذربایجانی کشته ، ۶۳۸ نفر نیز زخمی شده اند. همچنین، در جریان این حادثه، ۸۴۱ نفر به صورت غیر قانونی توسط حکومت شوروی دستگیر شده اند.

شایان ذکر است جمهوری دموکراتیک آذربایجان که در تاریخ ۲۸ می ۱۹۱۸ تاسیس شده بود، در تاریخ ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ میلادی، توسط روسیه تصرف و در آذربایجان ایجاد حکومت شوروی روسیه اعلام شد. و مجدد در تاریخ ۲۴ فوریه  ۱۹۲۴ نخجوان رژیم جمهوری خود مختار اعلام شد.

خلاصه ای از فصل دوم:

در این بخش کتاب جنگ بین نخجوان – ارمنستان، وضعیت نخجوان و اهالی نخجوان در شرایط جنگ، ایجاد گروه های خودگردان نظامی برای دفاع از سرزمین نخجوان، اختلافات سیاسی بین سیاسیون باکو و نخجوان، راه اندازی گمرکات با ترکیه و ایران و سایر موضوعات منعکس شده است. در رابطه با مناسبات نخجوان و ترکیه چنین آورده شده است در تاریخ پنجم فوریه ۱۹۹۳در جمهوری خود مختار نخجوان سرکنسولگری ترکیه افتتاح شده است.

قابل ذکر است که تا سال ۱۹۹۲ نخجوان با ایران و ترکیه گمرک نداشته است. در تاریخ ۲۸ می ۱۹۹۲ بین جمهوری خود مختار نخجوان و ترکیه گمرک "امید" راه اندازی شده است.  همچنین در تاریخ هشتم مارس ۱۹۹۲ سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در نخجوان افتتاح شده است. در تاریخ ۲۹ دسامبر ۱۹۹۳ بین ایران و نخجوان گمرک شاه تختی – پلدشت راه اندازی شده است.

همچنین، در این فصل کتاب، در مورد نقشه های حزب جبهه خلق آذربایجان با هدف انجام کودتای سیاسی و نظامی در جمهوری خود مختار نخجوان و تلاش های حیدر علی اف برای جلوگیری از این اقدامات بررسی و تحلیل شده است. در تاریخ ۲۴ اکتبر ۱۹۹۲ گروهی از حزب جبهه خلق آذربایجان، تلویزیون دولتی نخجوان و وزارت کشور جمهوری خود مختار نخجوان را  تصرف کردند. تعداد گروه مسلح ۳۰۰ نفر بوده است که رهبران آنها فرج قلی اف رئیس شعبه اردوباد حزب جبهه خلق آذربایجان، آصف قلی اف رئیس حزب جبهه خلق آذربایجان در نخجوان و واقف آلموراد اف نماینده مجلس عالی نخجوان بوده اند. نقشه کودتا توسط اسکندر حمید اف وزیر کشور سابق جمهوری آذربایجان در حکومت ابوالفضل ائلچی بیگ ترسیم شده بود. این گروه مسلح با استفاده از تعطیلات و عدم حضور کارمندان، روز شنبه را انتخاب کردند. از این رو به راحتی ساختمان تلویزیون دولتی نخجوان و ساختمان وزارت کشور جمهوری خود مختار نخجوان را تصرف نموده اند.  حیدر علی اف  در تماس تلفنی با ابوالفضل ائلچی بیگ رئیس جمهور سابق آذربایجان و رئیس حزب جبهه خلق آذربایجان انجام اقدامات لازم برای خلع سلاح گروه مسلح  و تحویل خودروهای زرهی را خواستار شد. ولی ابوالفضل ائلچی بیگ برای حل این مسئله هیچ کمکی نکرد و به آن موضوع اهمیت نداد. در همین موقع آصف کلنترلی و قالب محمد اف که طرفداران ائلچی بیگ و عضو حزب جبهه خلق آذربایجان بودند در این ملاقات شرکت کرده اند.  

در ادامه این پروسه مردم نخجوان در مقابل ساختمان های تصرف شده جمع شدند و بر علیه این اقدامات غیر قانونی اعتراض کردند. حیدر علی اف به مردم درباره وضعیت اطلاع رسانی نمود. وی به آنها توضیح داد و گفت که اگر به طرف آن ساختمان ها حرکت کنند، ممکن است که توسط گروه مسلح به آنها شلیک شود. ولی با این حال نیز معترضان به خانه بر نگشتند و شب را در مقابل ساختمان های تسخیر شده گذراندند.   

با اینکه حیدر علی اف چند دفعه به ابوالفضل ائلچی بیگ زنگ زد، از این صحبت ها نتیجه ای حاصل نشد. در این میان گروهی از مردم نخجوان به حیدر علی اف مراجع نموده خواستند که وارد ساختمان وزارت کشور ج.خ.نخجوان شده گروه مسلح را خلع سلاح کنند. ولی حیدر علی اف به آنها اجازه نداد. در ادامه به دستور حیدر علی اف مردم در مقابل ساختمان های اشغال شده تجمع نمودند و گروه مسلح با دیدن این صحنه ها مجبور به ترک ساختمان های دولتی شدند. در نتیجه این اقدامات این گروه به اهداف شوم خود نرسیدند و اعضای گروه مسلح دستگیر شدند.

هدف اصلی از تصرف ساختمان وزارت کشور و بنای تلویزیون دولتی نخجوان، برکنار کردن حیدر علی اف از رهبری جمهوری خود مختار نخجوان بود. آنها قصد داشتند که وی را در نظر مردم آذربایجان به عنوان سیاستمدار ضعیف و بی کفایت نشان دهند. ولی مردم از حیدر علی اف حمایت کرده و گروه خرابکار به اهداف خود نرسیدند.

بعد از آنکه حیدر علی اف در جمهوری خود مختار نخجوان وضیعت داخلی را سروسامان داد، روابط خارجی نخجوان نیز توسعه و گسترش پیدا کرد. در حوزه سیاسی، اقتصادی، دینی، فرهنگی و سایر با جمهوری اسلامی ایران قرارداد های متعددی منعقد شد. فرمانداران استان های همجوار ایران به این جمهوری خود مختار سفر نمودند و روابط دوستی برقرار شد.

خلاصه ای از فصل سوم:

دراین قسمت کتاب وضعیت مناسبات و روابط جمهوری اسلامی ایران با جمهوری خود مختار نخجوان که بین سال های۱۹۹۰–۱۹۹۳درحال جنگ با ارمنستان بود، ارائه می شود. این بخش شامل موضوعات مختلف راجع به مناسبات دوجانبه ایران- نخجوان مانند قراردادهای به امضا رسیده،از جمله سفر های متقابل هیئت های سیاسی، اقتصادی، دینی و فرهنگی، راه اندازی دفاتر اقتصادی، دینی و فرهنگی در نخجوان می باشد.در بین موضوعات این فصل به سفر حیدر علی اف رئیس مجلس عالی نخجوان ( رئیس جمهور سابق آذربایجان) به جمهوری اسلامی ایران بر اساس دعوت جناب آقای علی اکبر رفسنجانی رئیس جمهور سابق ایران اشاره کرد که برای ادامه زندگی مردم نخجوان نقش مهمی را ایفا کرده است. و به این موضوع نیز اشاره شده است که بعد از سفر وی به جمهوری اسلامی ایران به نخجوان مایحتاج اولیه مردم و سایر لوازم زندگی برای آنها از طرف کشورمان تامین و ارسال شده است.