مالکیت فکری / معنوی عموما به حقوق مرتبط با "فعالیت فکری در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری" اطلاق می شود. این ویژگی معمولا به عنوان خلاقیت ذهن خوانده شده و شامل نوآفرینی ها، آثار ادبی و هنری، نمادها، نام ها  و تصاویر مورد استفاده در تجارت می شود.

در پاکستان مالکیت فکری / معنوی به دو دسته کپی رایت یا حق نشر (شامل آثار ادبی، فیلم، موسیقی، آثار هنری، اجراها، تولیدات پخش و طراحی معماری) و مالکیت صنعتی (شامل حق ثبت اختراعات، علایم تجاری، طراحی های صنعتی و نشانه های جغرافیایی) تقسیم می شود. حقوق مالکیت فکری به طور کلی برای محافظت از سازندگان و افرادی که به آن دسترسی پیدا می کنند یا از آن استفاده می کنند، و همچنین برای تقویت رشد اقتصادی برای دولت های فردی به عنوان بخشی از یک طرح رقابتی در سطح جهانی ایجاد شده است. این حقوق به سازندگان، صاحبان آثار ثبت شده، دارندگان علایم تجاری یا دارای حق نشر، اجازه می دهد تا از کار یا سرمایه گذاری خود بهره مند شوند.

چارچوب حقوقی مالکیت فکری/معنوی در پاکستان

قوانین مربوط به مالکیت فکری در پاکستان سه بخش زیر را دربر می گیرد:

• حق ثبت اختراع یا پتنت
• نماد بازرگانی
• کپی رایت یا حق نشر

حق ثبت اختراع/پتنت

نخستین قانون مربوط به ثبت اختراع در پاکستان، قانون ثبت اختراع و طراحی، مصوب ۱۹۱۱ پیش از تجزیه هند بود. بعدها آیین نامه ثبت اختراعات ۲۰۰۰ جایگزین این قانون شد و پس از آن نیز در سال های ۲۰۰۲، ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰ مجددا این آیین نامه اصلاح شد. قانون ثبت اختراعات در پاکستان هم اکنون در قالب آیین نامه ثبت اختراعات ۲۰۰۰ اجرا می شود.

براساس آیین نامه ثبت اختراعات، نوآوری تا زمانی که معیارهای لازم را در قانون داشته باشد قابل ثبت است. ماده ۲ (i) آیین نامه، اختراع را به عنوان هر محصول یا فرآیند جدید و مفید در هر زمینه ای از فناوری شامل پیشرفت های جدید و مفید تعریف می کند. طبق ماده ۳ این آیین نامه، دولت فدرال افسری را با عنوان ناظر ثبت اختراعات منصوب می کند. همچنین مطابق ماده ۴ اداره ثبت اختراعات تحت نظارت فوری ناظر ثبت اختراعات تاسیس می شود و این اداره تحت نظارت ویژه دولت فدرال فعالیت می کند. هم اکنون اداره ثبت اختراعات زیر نظر سازمان مالکیت فکری پاکستان (IPO-Pakistan) اداره می شود. به اداره ثبت اختراعات کلیه کارکردهای مربوط به فرایند اعطای حق ثبت اختراع واگذار شده است.

ماده ۷، ۸، ۹ و ۱۰ نیز مربوط به حق ثبت اختراعات است. در ماده ۷ (۱) مجددا آمده است: "هر نوآوری قابل ثبت است، در صورتی که جدید باشد و شامل یک مرحله ابتکاری بوده و قابلیت کاربرد صنعتی را داشته باشد". ماده ۸ (۱) بیان می کند که اگر اختراع بخشی از شاهکار، جدیدترین مرحله در توسعه محصول، ایده ها و ویژگی ها نباشد، باز هم می تواند جدید محسوب می شود.

 ماده ۹ بیان می کند که اختراع پیش از ثبت آن، در صورتی که در مرحله اختراعی و یا درخواست قرار داشته باشد و شخص نیز مشخص نباشد؛ و با در نظر گرفتن ماده ۸ یک اختراع تلقی می شود. در نهایت کاربرد صنعتی این اختراع ذاتا است و باید تولید شود یا در غیر این صورت مورد استفاده صنعتی قرار گیرد.

ماده ۱۳ آیین نامه مستلزم این است که هر نوع درخواست برای ثبت اختراع در فرم معین باشد و به روش مقرر در اداره ثبت اختراع، ثبت شده و حاوی اظهارنامه ای باشد که این اختراع به متقاضی تعلق می گیرد، یا در صورت درخواست مشترک، حداقل یکی از متقاضیان ادعا کند که اولین و مخترع واقعی آن و یا نماینده قانونی یا منتصب به مخترع است. دستورالعمل مستلزم این است که هر درخواست فقط مربوط به یک اختراع یا در مورد گروهی از اختراعات به صورت مفهوم مبتنی بر یک ابداع باشد. مشخصات کامل یا موقت به همراه درخواست لازم است.

مشخصات کامل مورد نیاز به شرح زیر است:

الف) توضیح کامل و به خصوص توصیف اختراع و کارکرد آن ارائه شود.

ب) اختراع آشکار شود.

ج) با یک ادعا یا ادعاهایی که دامنه اختراع را برای محافظت از آن مدعی می شود، پایان یابد.

پس از اعطای حق ثبت اختراع، هر زمان ظرف چهار ماه از آگهی، هر شخص می تواند با اعطای حق ثبت اختراع مخالفت کند. در صورتی که حق اختراع بدون هیچ اعتراضی مهر و موم شود، اعتبار حق ثبت اختراع به مدت ۲۰ سال پس از ثبت آن خواهد بود. در صورت نقض حق ثبت اختراع، دادگاه اختیار دارد در صورت های مجاز در قالب خسارت، حکم و یا حساب های خود به آن رسیدگی نماید. دادگاه همچنین می تواند اقدامات موثر موقت را هم در این خصوص اتخاذ کند.  

نماد بازرگانی

اولین قانون نماد بازرگانی در پاکستان در سال ۱۹۴۰ میلادی پیش از استقلال کشور در شبه قاره هند تصویب شد که معروف به "قانون علایم تجاری بود". پس از آن، دولت پاکستان به منظور رعایت تعهدات بین المللی خود؛ تصمیم گرفت تا قانون مربوط به علایم تجاری و رقابت ناعادلانه را اصلاح و تثبیت کند تا ثبت نام، حفاظت بهتر و جلوگیری از نقض قانون را فراهم کند.

در سال ۲۰۰۱ میلادی آیین نامه جدید علایم تجاری به تصویب رسید. بنابراین، آیین نامه نماد بازرگانی ۲۰۰۱ و متعاقب آن قوانین نمادهای بازرگانی سال ۲۰۰۴ میلادی، هم اکنون قوانین مربوط به نماد بازرگانی را در پاکستان تشکیل می دهد.

طبق ماده ۲، نماد بازرگانی عبارت است از هر علامت تجاری که قادر به نمایش گرافیکی باشد و موجب تمایز کالاها یا خدمات یک شرکت از سایر شرکت ها شود. ماده ۳ و ۴ این آیین نامه با ذکر جزئیات کالاها یا خدمات، ارتباط و استفاده آن را با مارک های تجاری بیان می کند.

فصل دوم این آیین نامه به طور خاص به ثبت علایم تجاری می پردازد، که چگونه ثبت نام علایم تجاری و طبقه بندی کالاها، خدمات یا هر دو؛ مطابق موازین بین المللی حفظ شود. این فعالیت ها تحت سرپرستی سازمان مالکیت فکری پاکستان (IPO-Pakistan) صورت می گیرد.

مطابق ماده ۱۷ آیین نامه، ثبت علامت تجاری ممکن است رد شود؛ اگر با یک مارک تجاری قبلی یکسان باشد و یا کالاها یا خدماتی، که علامت تجاری برای آن به کار می رود؛ با کالاها یا خدماتی که پیش از آن ثبت شده است، یکسان باشد. یک مارک تجاری هنگامی ثبت می شود که در ژورنال انتشار و تبلیغ شود و هر شخصی ظرف دو ماه از انتشار، می تواند اعتراض خود را نسبت به ثبت علامت تجاری مطرح کند، مشروط بر اینکه وی برای این کار مبلغ تعیین شده را پرداخت کند.

ماده ۳۴ مدت زمان یک علامت تجاری را پس از ثبت، ده سال معین می کند و تمدید ثبت نام برای یک دوره ۱۰ ساله دیگر با پرداخت مبلغ معین شده و مطابق ماده ۳۵ امکان پذیر است. در صورت نقض یک علامت تجاری ثبت شده، صاحب علامت تجاری می تواند آن را تحت پیگرد قانونی قرار دهد. همچنین قوانین جدید دارندگان حق مالکیت فکری را قادر می سازد، با کمک مراجع مربوط؛ برای جلوگیری از نقض علایم تجاری خود اقدام کنند. 

کپی رایت / حق نشر

اکنون به موضوع اصلی این گزارش یعنی قوانین مربوط به کپی رایت می پردازیم. اولین قانون کپی رایت یا حق نشر در پاکستان یعنی قانون کپی رایت ۱۹۱۴ پیش از تجزیه شبه قاره از قانون کپی رایت ۱۹۱۱ انگلستان الگوبرداری شده بود. پس از گذشت زمان آیین نامه کپی رایت سال ۱۹۶۲ جایگزین قانون کپی رایت ۱۹۱۴ شد و اکنون این آیین نامه اساس قانون کپی رایت در پاکستان می باشد. در سال ۱۹۶۷ نیز مقررات تازه ای به این آیین نامه اضافه شد. در سال ۱۹۶۸ میلادی دستورات بین المللی کپی رایت هم در کنار این قوانین قرار گرفت. در سال های ۱۹۹۲ و ۲۰۰۰ میلادی اصلاحیه ای دیگر به این آیین نامه افزوده شد. با این حال دامنه این آیین نامه، یک نظام مؤثر را برای حفاظت از حق نشر در پاکستان ایجاد نکرد. پس از عضویت پاکستان در موافقتنامه بین المللی تریپس مربوط به حقوق مالکیت فکری (TRIPS) در سال ۱۹۹۵ میلادی ضرورت اصلاحات گسترده در این آیین نامه با هدف مطابقت با قوانین بین المللی ایجاب شد. در مجموع آیین نامه کپی رایت ۱۹۶۲ اساس قوانین مربوط به کپی رایت و تضمین آن در پاکستان می باشد. طبق قوانین فعلی، کپی رایت؛ یک حق انحصاری است که شامل آثار ادبی / نمایشی و موسیقی / آثار هنری / سینمایی / ضبط می شود. کپی رایت ابزاری قانونی است که به پدیدآورنده یک اثر هنری، ادبیات یا اثری که اطلاعات یا ایده ها را منتقل می کند، حق کنترل نحوه استفاده از اثر را فراهم می کند و هدف از آن، پیشبرد جریان دانش با دادن حق به پدیدآورنده اثر برای ایجاد انگیزه اقتصادی در خلق آثار جدید است. کپی رایت در پاکستان شامل آثار خلاق زیر می شود:

آثار ادبی

که شامل کتاب، مجلات، ژورنال، سخنرانی/درس، نمایشنامه، رمان، برنامه ها/نرم افزار رایانه ای و گردآوری داده ها و نظیر آن می شود.

آثار هنری

نقاشی، نقشه، عکس، رسم، نمودار، خوشنویسی، مجسمه سازی، آثار معماری، طراحی برچسب، آرم ، مونوگرام و سایر آثاری از قبیل آن آثار هنری به شمار می رود.

آثار سینمایی

که شامل فیلم، کارهای صوتی و تصویری ، مستند و غیره می شود.

آثار ضبط شده

شامل ضبط صدا، آثار موسیقی و از قبیل آن می شود.

آیین نامه کپی رایت، ۱۹۶۲

آیین نامه اصلاح و تثبیت قانون مربوط به حق کپی رایت

(لازم به یادآوری است که در سطور زیر تنها به معنی و مفهوم کپی رایت طبق آنچه در آیین نامه ۱۹۶۲، بیان شده است، اشاره می شود).

نظر به اقتضای اصلاح و ادغام قانون مربوط به کپی رایت:

حال در پی اعلامیه روز هفتم اکتبر سال ۱۹۵۸ و با استفاده از تمام اختیاراتی که آن را امکان پذیر می سازد، رئیس جمهور مفتخر است آیین نامه زیر را اعلام کند:

کپی رایت به معنای حق انحصاری، با استناد و به شرط مقررات این آیین نامه چنین است:

(a) در مورد یک اثر ادبی، نمایشی یا موسیقی انجام و مجوز انجام هر یک از اقدامات زیر عبارتنداز:

(i) بازتولید یک اثر به هر شکل مادی

(ii) انتشار اثر

(iii) انجام کار در ملاء عام

(iv) تولید، بازتولید، اجرا یا انتشار هر ترجمه

(v) استفاده از مارک در یک اثر سینمایی یا ضبط در رابطه با اثر

(vi) پخش اثر یا انتقال اثر از طریق بلندگو یا هر وسیله مشابه دیگر به عموم مردم

(vii) هرگونه اقتباس از کار یا اثر

(viii) انجام کار در رابطه با ترجمه یا اقتباس کار هر یک از اعمال مشخص شده مرتبط با بندهای (i) تا (vi)

(b) در مورد یک اثر هنری، انجام یا مجاز بودن انجام هر یک از اقدامات زیر یعنی:

(i) بازتولید یک اثر به هر شکل مادی

(ii) انتشار اثر

(iii) استفاده از این اثر در یک کار سینمایی

(iv) نمایش کار در تلویزیون

(v) هرگونه اقتباس از کار

(vi) انجام کار در رابطه با ترجمه یا اقتباس کار هر یک از اعمال مشخص شده مرتبط با بندهای (i) تا (vi)

(c) در مورد یک کار سینمایی، انجام یا مجاز بودن انجام هر یک از اقدامات زیر یعنی:

(i) نسخه برداری از کار

(ii) ایجاد اثر تا آنجا که از تصاویری تشکیل شده باشد که در ملاء عام دیده می شود، و تا آنجا که از صداهایی تشکیل شده باشد، که در ملاء عام شنیده می شود.

(iii) ساخت هرگونه از شکل ملموس یک آهنگ صوتی ضبط شده یا استفاده از هرگونه آهنگ

(iv) پخش اثر

(d) در مورد ضبط، انجام یا مجاز به انجام هر یک از اقدامات زیر با استفاده از ضبط یعنی:

(i) ضبط اثر مشابه

(ii) استفاده از ضبط آهنگ صوتی یک اثر سینمایی

(iii) ساخت هرگونه از شکل ملموس ضبط شده که در جامعه شنیده می شود.

(iv) پخش اثر ضبط شده

در بخش های دیگری از این آیین نامه آمده است که هیچ حق کپی رایت به استثنای آنچه در این آیین نامه مقرر شده است، وجود ندارد. هیچ شخصی حق کپی رایت اثر منتشر شده و یا منتشر نشده را خارج از این آیین نامه ندارد.

"اثر پاکستانی" به معنای اثری ادبی، نمایشی، موسیقی و یا اثر هنری است که پدیدآورنده آن تبعه پاکستان است و شامل یک اثر سینمایی یا ضبط شده می باشد که در پاکستان ساخته یا تولید شده است.

 مطابق ماده ۱۸ این آیین نامه حق نشر هر اثر ادبی، نمایشی، موسیقی یا هنری (به غیر از عکس) منتشر شده در طول عمر نویسنده تا پنجاه سال از آغاز سال ثبت آن می باشد.

با توجه به ماده ۶ این آیین نامه، "اثری که در پاکستان منتشر می شود باید چنین پنداشته شود که برای نخستین بار در پاکستان انتشار می یابد، علیرغم این که همزمان در برخی کشور های دیگر نیز منتشر شده باشد. در این آیین نامه در خصوص تنظیم پرونده های مالکیت فکری و مجرمین قوانین مربوط به مالکیت فکری هم توضیح کامل داده شده است.

نهاد هماهنگی و اجرایی مالکیت فکری در پاکستان

در پاکستان به جهت لزوم ثبت، حفاظت و اجرای حقوق مالکیت فکری و همچنین هماهنگی با مراجع جهانی مالکیت فکری، سازمانی تاسیس شد که در جهت تضمین حقوق مالکیت فکری فعالیت می کند. این نهاد رسمی، سازمان مالکیت فکری پاکستان (Intellectual Property Organization of Pakistan)  نامیده می شود.

سازمان مالکیت فکری پاکستان (Intellectual Property Organization of Pakistan)

سازمان مالکیت فکری پاکستان (Intellectual Property Organization of Pakistan) یا به اختصار (IPO-Pakistan) در ۸ آوریل ۲۰۰۵ میلادی تحت نظارت کابینه فدرال با هدف مدیریت یکپارچه و کارآمد حقوق مالکیت فکری در کشور به عنوان یک نهاد مستقل تاسیس شد. پیش از این دفتر ثبت مالکیت فکری در پاکستان توسط سه وزارتخانه در زمان های مختلف اداره می شدند که به شرح زیر می باشد:

دفتر ثبت اختراعات و طرح ها، کراچی / ۱۹۴۸ میلادی/ وزارت صنایع

دفتر ثبت علایم بازرگانی، کراچی /۱۹۴۸ میلادی / وزارت بازرگانی

دفتر ثبت کپی رایت، کراچی /۱۹۶۳ میلادی / وزارت آموزش و پرورش

در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۶ میلادی نظارت اداری IPO-Pakistan به دبیرخانه تجارت کشور منتقل شد. اداره ثبت علایم تجاری، دفتر کپی رایت و دفتر ثبت اختراع و طراحی بخشی از سازمان جدید تحت یک نظام مدیریت یکپارچه شد. یکپارچه سازی و ارتقاء زیرساخت های مالکیت فکری برای ارائه خدمات بهتر، افزایش آگاهی عمومی و تقویت هماهنگی و اجرا از اهداف این سازمان برای دستیابی به یک کشور مبتنی بر مالکیت فکری می باشد. عمده ترین کارکردهای این سازمان شامل موارد زیر می شود:

• مدیریت و هماهنگی کلیه سیستم های دولتی برای حمایت و تقویت مالکیت فکری
• مدیریت تمام دفاتر مالکیت فکری در کشور
• ایجاد آگاهی درباره حقوق مالکیت فکری
• ارائه پیشنهادها به دولت فدرال راجع به سیاست های مالکیت فکری
• اطمینان از اجرای مؤثر حقوق مالکیت فکری در کشور از طریق آژانس های اجرای قانون اعم از پلیس، آژانس تحقیقات فدرال و گمرک پاکستان

قرار دادن پاکستان در نقشه مالکیت فکری جهان به عنوان یک کشور سازگار و مسئول، با ارتقاء و حمایت از حقوق مالکیت فکری؛ چشم انداز این سازمان است.  

در حال حاضر این سازمان مطابق قانون سازمان مالکیت فکری پاکستان ۲۰۱۲ فعالیت می کند. این سازمان تمام پاکستان را پوشش می دهد و دفتر مرکزی آن در اسلام آباد واقع است. هیئت سیاست گذاری سازمان متشکل از رئیس و ۱۴ عضو دیگر می باشد. پنج عضو دولت فدرال شامل دبیر اول دبیرخانه کابینه، دبیرخانه وزارت کشور، دبیرخانه وزارت بازرگانی، دبیرخانه وزارت اطلاعات و نشریات، رئیس اداره درآمد و مالیات می شود. پنج عضو هم توسط دولت فدرال از بخش خصوصی منصوب می شوند. چهار عضو نیز از ایالت ها با پیشنهاد دولت ایالتی توسط دولت فدرال منصوب می شود. این هیئت مسئولیت تعیین اهداف و سیاست های سازمان را بر عهده دارد.

قوانین اضافی داخلی مرتبط با مالکیت فکری در پاکستان

در کنار قوانین سه بخش مالکیت فکری (حق ثبت اختراع یا پتنت / نماد بازرگانی / کپی رایت یا حق نشر) ذکر شده در سطور پیشین، برخی دیگر از قوانین اضافی داخلی هم وجود دارد، که به نحوی از حقوق مالکیت فکری در پاکستان محفاظت می کند، که در جدول زیر بیان شده است.

قوانین داخلی	بخش های مربوط
قانون گمرک ۱۹۶۹(IV  ۱۹۶۹) و الحاقیه آن در سال ۲۰۱۰	ماده ۱۵
قانون تنظیم مقررات الکترونیکی و رسانه ای پاکستان (اصلاحیه) ۲۰۰۷	ماده ۲
قانون مجازات پاکستان (قانون XLV  ۱۸۶۰)	ماده ۴۷۸، ۴۷۹، ۴۸۰، ۴۸۱، ۴۸۲، ۴۸۳، ۴۸۴، ۴۸۵، ۴۸۶، ۴۸۷، ۴۸۸ و ۴۸۹
قانون رقابت (XIX  ۲۰۱۰)	ماده ۱۰ (۱) ماده ۱۰ (۲) (d)
قانون دارو (XXXI  ۱۹۷۶)	ماده ۴، ۵، ۶ و ۷
قانون نشر، روزنامه ها، آژانس های خبری و آیین نامه ثبت کتاب (۲۰۰۲)	ماده ۳۷ ماده ۴۰