مقدمه
شیخ سعدی شیرازی (۱۲۱۰–۱۲۹۱ میلادی) از بزرگترین نویسندگان و پر آوازه ترین شاعران ادب فارسی است. دو اثر جاودانۀ او، بوستان و گلستان، از شاهکارهای نثر و نظم فارسی به شمار میروند و آموزههای اخلاقی، انسانی و حکیمانهٔ بسیاری در خود دارند.
در شبهقارهٔ هند، آثار سعدی از قرن هجدهم میلادی به بعد همواره مورد توجه ادیبان، مصلحان و مترجمان اردو بوده و ترجمههای گوناگونی از آنها پدید آمده است. ترجمههای اردو از گلستان سعدی سهمی بزرگ در پیوند فرهنگی میان فارسی و اردو داشتهاند. این ترجمهها نه تنها ابزار انتقال معنا بودهاند، بلکه خود بهصورت متون ادبی مستقل جایگاهی یافتهاند.
در میان همۀ نسخهها، ترجمۀ میر شیر علی افسوس همچنان سنگبنای معیار و الگوی اصلی ترجمهٔ ادبی و آموزشی از سعدی در زبان اردو محسوب میشود.
نخستین ترجمهها (قرن ۱۸ تا ۱۹ میلادی)
نخستین ترجمهٔ شناختهشده از گلستان در سال ۱۸۰۶ میلادی به دست مرزا قتیل دهلوی انجام گرفت. این ترجمه نثر کلاسیک و فارسیآمیز دارد و بیشتر برای طبقات اهل علم و ادب نوشته شده بود.
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم، مترجمان دیگری چون مولوی عبدالحق خیرآبادی (۱۸۴۸م) و مولوی نذیر احمد دہلوی (۱۸۶۰م) ترجمههای تازهتری ارائه کردند. آثار اینان سبب شدند که سعدی در مدارس و نصاب رسمی هند جایگاه آموزشی پیدا کند. در این دوره، ترجمهها اغلب با زبان فارسی آمیخته، نصیحتآمیز و متکی بر اسلوب دینی و اخلاقیاند. هدف اصلی، آموزش اخلاق و زبان فارسی به دانشآموزان بود.
ترجمههای قرن بیستم
با آغاز قرن بیستم، جنبش اصلاحطلبی و بیداری فکری در اردو تأثیر گذاشت و ترجمههای سعدی نیز رنگ ادبی و آموزشی تازهای گرفتند.
- شیخ عبدالقادر (لاهور، ۱۹۲۰م): نثر فصیح و زیبا، نزدیک به زبان اردوی نو.
- مولوی محمد حسین آزاد (۱۹۵۳م): ترجمه همراه با شرح و توضیح نثر و نظم.
- مولانا ابوالکلام آزاد (۱۹۴۲م): گزیدههایی با تفسیر فلسفی و تحلیلی.
- میر شیر علی افسوس (۱۹۶۳م، مجلس ترقی ادب، لاہور): ترجمهای ادبی، استوار و بامحاورۀ اردو؛ از معتبرترین ترجمههای علمی گلستان در قرن بیستم.
در همین دوره، نسخههای مصور و تشریحی متعددی در هند و پاکستان چاپ شدند؛ از جمله گلستان باتصویر و گلستان کی کہانیاں برای کودکان و نوجوانان.
ترجمههای معاصر (پس از ۱۹۶۰ تا امروز)
در دهههای اخیر، مؤسسات فرهنگی چون مجلس ترقی ادب (لاہور)، نیشنل بک فاؤنڈیشن (اسلامآباد) و مکتبہ جامعہ (دهلی) ترجمههای تازهای منتشر کردهاند که با زبان ساده و رسمالخط جدید تهیه شدهاند.
این ترجمهها اغلب حاوی توضیحات لغوی، نکات تاریخی و شرحهای آموزشیاند و در نصاب درسی مدارس پاکستان و هند وارد شدهاند.
تحلیل زبانی و ادبی
- ترجمههای قرن نوزدهم بیشتر لفظبهلفظ و متکی بر ساختار فارسیاند.
- ترجمههای قرن بیستم روانتر، ادبیتر و از نظر سبکی نزدیکتر به نثر نوین اردو هستند.
- ترجمۀ میر شیر علی افسوس از دیدگاه ادبی و استنادی معتبرترین نسخه شناخته میشود، زیرا در آن سادگی، فصاحت و روح اخلاقی سعدی باهم جمع شدهاند.
- ترجمههای متأخر بیشتر آموزشیاند و از فصاحت ادبی کلاسیک کاسته شده است.
ترجمههای برجسته و پیشنهادی
| درجه |
مترجم / ناشر |
عنوان اثر |
ویژگی |
| ⭐ اول |
میر شیر علی افسوس (مجلس ترقی ادب، ۱۹۶۳م) |
باغ اردو: گلستان سعدی کا مستند ترجمہ |
معتبر، ادبی، متوازن و بامحاوره |
| ⭐ دوم |
شیخ عبدالقادر (۱۹۲۰م) |
گلستان سعدی (ترجمه و شرح) |
زبان فصیح و مدرن |
| ⭐ سوم |
مولوی نذیر احمد دہلوی (۱۸۶۰م) |
گلستان سعدی |
ساده، اخلاقی و آموزشی |
ترجمههای مشهور گلستان سعدی (به ترتیب تاریخی):
- ۱۸۰۶م – مرزا قتیل دهلوی: نخستین ترجمهٔ نثریِ شناختهشده به اردو، با ترکیب فارسی و سبک کلاسیک.
- ۱۸۴۸م – مولوی عبدالحق خیرآبادی: ترجمهای لفظبهلفظ و نزدیک به متن فارسی، در مدارس تدریس میشد.
- ۱۸۶۰م – مولوی نذیر احمد دهلوی: به زبان ساده و روان اردو، با رنگ اصلاحی و اخلاقی.
- ۱۸۸۸م – مولوی احمد علی (دہلی کالج): ترجمهٔ آموزشی همراه با توضیحات برای دانشجویان.
- ۱۹۲۰م – شیخ عبدالقادر (مدیر مجله مخزن، لاہور): ترجمهای ادبی و فصیح با سبک نوین.
- ۱۹۴۲م – مولانا ابوالکلام آزاد: ترجمه و شرح فلسفی؛ بیشتر تفسیری تا آزادانه.
- ۱۹۵۳م – مولوی محمد حسین آزاد: همراه با شرح در نثر و نظم.
- ۱۹۷۰م – مولانا غلام رسول مہر: ترجمهای ادبی و روان با زبانی بسیار شستهرفته.
- پس از ۲۰۰۰م – مترجمان جدید (نیشنل بک فاؤنڈیشن، مکتبہ جامعہ و غیره): چاپهای مردمی با رسمالخط نو و توضیحات جدید.
این فهرست جامع شامل ترجمهها، ناشران، سال انتشار و اهمیت ادبی آنهاست.
ترجمههای گلستان و دیگر آثار سعدی (بوستان، کلیات، کریمه و...) در ادوار مختلف چاپ شدهاند و هرکدام جایگاه خاصی در آموزش و ادب اردو یافتهاند.
https://www.rekhta.org/ebooks/detail/gulistan-e-mutarjim-shaikh-saadi-sheerazi-ebooks?lang=ur 
https://ecatalog.punjab.gov.pk/bib/2075795
https://kitabosunnat.com/kutub-library/hikayat-golestan-sadi
نظر شما