یکی از عجایب تاریخی استان بامیان قلعه چهل‌برج است. نام­هایی مانند چهل‌ستون، چهل‌دختران، چهل‌زینه، چهل‌بُوری، چهل‌چشمه، چهل حدیث، چهل‌برج و… در تاریخ فرهنگی و سیاسی مردم افغانستان جایگاه خاصی دارد. قلعه تاریخی چهل‌برج همانند شهر ضحاک و نریمان و بربر از شهرهای نظامی و سلطنتی نیاکان مردم بامیان است. چهل‌برج در حدود هفتاد و پنج کیلومتری شمال غرب مرکز شهرستان یکاولنگ بامیان واقع است. این قلعۀ نظامی و برج های نگهبانی آن در سه حلقه زنجیری در دور تا دور تپه‌ای به ارتفاع ۱۲۰ متر و با معماری بسیار پیچیده ساخته شده است. تهداب آن از سنگ و بخش بالای آن از خشت خام ساخته شده و ضخامت دیوارهای آن حدود سه متر است. این ساختمان بسیار محکم و پولادین با برج و بارو و کوشک های زیبا و استوارش پس از تحمل قرن­ها هنوز هم در مقابل کوه های سر به فلک کشیدة "بابا" خود نمایی می‌کند و عوامل طبیعی مانند باد، باران، برف­های سنگین اقلیم بامیان، زلزله و دست درازی‌های انسان­ها نتوانسته است آن را به کلی محو و نابود کند. این قلعه که درمیان دوکوه‌ بابا و بند پیتاب قرار دارد، در شهرستان نمبر «2» یکه ولنگ واقع شده است، دریاچه شفاف که از بند امیر سرچشمه می‌گیرد به رود خانه بزرگی تبدیل شده از دامنه آن غلغل کنان به سوی دره بلخاب سرازیر می‌شود. گفته می‌شود که این شهر سلطنتی در گذشته دارای صد تا سیصد برج بوده است؛ اما هم اکنون خرابة سی و چهار برج آن و به گفته حاج کاظم یزدانی(پژوهشگر و تاریخ نویس اهل افغانستان) شصت برج آن با بلندی‌های مختلف باقی مانده که متأسفانه در حال از بین رفتن است و برخی با همان نقش و نگارهای اولیۀ خود مانند نقش انسان و مار و… دیده می‌شود.

داخل برج ها و ساختمان ها با پوششی از مواد چبیده آن هم در سه لایه به طور بسیار ماهرانه چبیده شده است و در سقف برخی از ساختمان هایی که سالم مانده، نقاشی های بسیار ظریف و زیبایی به رنگ های مختلف دیده شد که متأسفانه قسمت های زیادی از آن توسط غارت گران آثار باستانی به یغما رفته است.

باستان شناسان چنین برداشت دارند که بنای چهل برج به دورۀ پیش از اسلام بر میگردد. ساختمان آن همانند قلعه ضحاک است؛ اما جدید تر از شهر بربر به نظر می‌خورد. این قلعه از نظر معماری و نقاشی‌ها شباهت به معماری دوران اسلامی ندارد. در سقف و دیوار اتاق‌ها تصاویر بسیار زیبا و دلنشین به رنگ سرخ نقاشی شده است که زنان در حال رقص پیاله‌ هایی در دست دارند و به کسی نشسته بر تخت، تعارف می‌کنند. در یکی از این اتاق‌ها، تصویر مردی دیده می‌شود، که احتمالاً او پادشاهی مقتدر بوده است، چند مردی اطراف او ایستاده اند و رقاصه ها پیش رویش در حال رقص اند. در قسمت دو بازوی این مرد دو مار کوچک و زیبا طوری رسم شده است که گویا این مارها از شانه‌های وی روئیده اند. نام این مرد و تصاویر دیگر معلوم نیست؛ اما مردم می‌گویند که این تصویر مربوط به ضحاک ماردوش است. به نظر میرسد که قلعه چهل برج بامیان همانی باشد که در منابع تاریخی به نام قلعه فیروز فرزند کبک پادشاه زابلستان یاد شده است.
استادیوم چهل‌برج

در ضلع جنوب غربی قلعه، یک استادیوم وسیع به طول ۲۴۲ متر و به مساحت شش جریب ساخته بودند که توسط دیوارهای سنگی ضخیم به عرض ۱۸۰ سانتی متر و ارتفاع ۳ متر احاطه شده که متأسفانه ۸۰% دیوارها از بین رفته است. به احتمال زیاد این میدان برای برگزاری جشن و رژه سربازان، رقابت های ورزشی و رزمی و یا تمرینات نظامی بوده است.
آبدزدک یا حوض آب چهل‌برج

به گفته حاجی کاظم یزدانی، در اواخر سال ۱۳۸۴ با چند نفر از دوستان از چهل‌ برج دیدن کردیم. اصل قلعه در سه دایره ساخته شده، ازدایره دوم آن یک راه پنهانی زیر زمینی تا ته دره کنده شده و سرانجام به یک حوض آب رسیده است که به گمان نزدیک به یقین، آب آشامیدنی ساکنان قلعه در هنگام اضطرار از طریق همین حوض تامین می‌شده است. راه آبدزدک چهل برج درست مانند راه آبدزدک شهر ضحاک به صورت پلکانی ساخته، شده و بعضی از پله ها خراب شده و بسیار لغزنده اند. کف حوض از سنگ های مرمر سفید فرش شده و منبع حوض شاید به چشمه ای در زیر کوه پیوسته است و رفت و برگشت آن حدود ۴۰ دقیقه طول می کشد. علاوه بر این حوض مخفی، یک جوی آب توسط سنگ تراشان ماهر از یک دره فرعی از کنار صخره به داخل شهر چهل برج کنده شده که آب را تا کمر کش تپه و نزدیک دیواره جنوبی قعله می‌رسانده و احتمالا اهالی در مواقع عادی از این جوی استفاده می‌کرده اند. این جوی به نام جوی فرهاد و شیرین، معروف است.

نویسنده: فاضل کیانی

منبع: شفقنا افغانستان