پیشینه حضور گلستان در بالکان و بوسنی

گلستان همراه با چند اثر دیگر ادبیات فارسی در منطقۀ بالکان به عنوان غربی‌ترین نقطۀ رواج زبان فارسی، که سرزمین بوسنی در قلب این منطقه واقع شده‌است، از جایگاه کم نظیری برخوردار بوده ‌است. این آثار ادب فارسی که در استانبول و دیگر کانون‌های قلمرو عثمانی نیز بیشترین رواج را داشتند، عبارت‌اند از مثنوی معنوی، دیوان حافظ، پندنامۀ منسوب به عطار، بوستان و گلستان سعدی هستند. اما اگر تعداد نسخ خطی این آثار را ملاک گسترش و تأثیر قرار دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که گلستان میان این امهات متون حضور و جایگاه ویژه‌ای داشته ‌است.

اولین نسخ خطی گلستان در بوسنی در قرن نهم هجری / پانزدهم میلادی استنساخ شد و این فعالیت تا پایان دورۀ عثمانی ادامه داشت. نسخه‌های زیادی از دیگر سرزمین های عثمانی به بوسنی نیز آورده می‌شد که اینک در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی نگهداری می‌شوند. امروز در کتابخانۀ غازی خسروبیگ[۱] ، مهمترین اندوختۀ نسخ خطی در بوسنی و هرزگوین، هشتاد و نه نسخۀ گلستان نگهداری می‌شود. این شمار نسبتا زیاد نشان می‌دهد که گلستان از اول تا آخر دورۀ عثمانی متنی خواندنی در بوسنی بود. البته این امری طبیعی بود با توجه به اینکه از گلستان به عنوان کتابی درسی در مدارس عثمانی استفاده می‌شد. گفتنی است که یک دانشمند بوسنیایی الاصل، احمد سودی بوسنوی، معروفترین شرح عثمانی بر گلستان را نوشت و ده‌ها نسخۀ آن نیز در بوسنی و هرزگوین نگهداری می‌شود. رواج شرح سودی در بوسنی گواهی می‌دهد که ادبیات فارسی به نخبگان محدود نبود بلکه میان عامۀ مردم همچنان گسترش داشت.

بیش از همۀ آثار دیگر، کتاب بلبلستان فوزی موستاری – که به تقلید از گلستان نوشته شد و از بهترین نظیره‌های این شاهکار ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی محسوب می‌شود – حاکی از تأثیر افکار سعدی و کتاب او در بوسنی دورۀ عثمانی است. بلبلستان تنها اثر منثوری می‌باشد که در ولایت عثمانی بوسنی به قلم مؤلفی بوسنیایی به رشتۀ تحریر درآمده‌است.

ترجمه‌های انجام شده از گلستان

از اواخر قرن نوزدهم میلادی در نتیجۀ پایان حکومت عثمانی و روی کار آمدن امپراطوری اتریش-مجارستان، از جایگاه ادبیات فارسی کاسته می‌شود. اما گلستان سعدی جایگاه خود را تا حدی حفظ کرده‌است. گلستان در عصر مدرن از آثاری می‌باشد که توجه مترجمان بوسنیایی را به خود جلب می‌کرد. تا به حال شش ترجمۀ مختلف این کتاب منتشر شده‌است. اولین آنها ترجمۀ تحت اللفظی سه زبانه فارسی، ترکی و بوسنیایی از سال ۱۸۹۷میلادی بود که توسط معلمی محلی به منظور آسان‌سازی فهم متن گلستان برای دانش‌آموزان مدارس رشدیه نوشته شد. دو مترجم بعدی، محمد سعید سردارویچ[۲] (۱۹۰۶ میلادی) و دکتر شاکر سیکیریچ[۳] (۱۹۶۲ میلادی)، از دانشمندان معروف بوسنی و هرزگوین، بخشهایی از گلستان را ترجمه کردند. اولین ترجمۀ کامل، اثر صالح تراکو[۴] (۱۹۸۹ میلادی) است که پژوهشگر معروفی در حوزه ادبیات فارسی بود. متأسفانه مشخص نیست که این مترجم کدام متن یا تصحیح گلستان را اساس ترجمۀ خود قرار داده‌است. در سال ۲۰۰۵میلادی ترجمه‌ای از روی متن انگلیسی منتشر شده ‌است که به خاطر کمبود نسخ ترجمه‌های مستقیم قبلی، چندین بار تجدید چاپ شد.

ترجمه سال ۲۰۲۴

تنها دو ترجمه از میان پنج ترجمه قبلی گلستان به زبان بوسنیایی، شامل متن کامل این کتاب هستند. اما یکی از این دو ترجمه غیر مستقیم و دیگری معلوم نیست کدام تصحیح گلستان اساس آن بوده‌است. لذا به‌ویژه ترجمه غیر مستقیم که نسخ زیادی از آن در بازار کتاب به چشم می‌خورد، به معرفی درست ادبیات فارسی در این منطقه آسیب رسانده ‌است. روی هم رفته، همه مترجمان قبلی سعی کردند محتوای این شاهکار ادبیات فارسی را به زبان بوسنیایی منتقل کنند و در عین حال بر زبان و سبک بی‌نظیر سعدی تأکید نمی‌کردند.

ترجمه اخبر با هدف جلوگیری از این جریان نادرست و به منظور ارائۀ ترجمه‌ای معتبر بر اساس متن تصحیح‌ شده، منتشر شده‌است. علاوه بر این، یکی از اهداف مهم مترجم، نقل مختصات زیبایی‌شناختی گلستان بود؛ لذا سعی کرده تا نثر مسجع، قافیه، وزن و دیگر ویژگی‌های سبک گلستان در ترجمه بوسنیایی نیز دیده شود. با توجه به اینکه متن گلستان حاوی تعدادی از آیات قرآنی، احادیث و اشعاری به زبان عربی می‌باشد، تمام متن عربی در این ترجمه با حروف مورب نوشته شد.

ترجمه اخیر پانوشت های زیادی درباره شخصیتها، اماکن تاریخی، اصطلاحات و به طور کلی فرهنگ ایرانی واسلامی دربرمی‌گیرد؛ بعضی از این پانوشت ها از تصحیح دکتر خطیب رهبر و همچنان تصحیح های دیگر برگرفته شده‌ اما بسیاری از تعلیقات نیز از منابع مختلف دیگری نقل شده‌است، بعضی دیگر نیز نتیجه تجربیات بیست ساله مترجم در آموزش این کتاب به دانشجویان دانشگاه سارایوو می‌باشد. این تعلیقات و پانوشت ها به منظور آسان‌سازی خواندن گلستان برای بوسنیایی‌زبان ها آورده شد. گذشته از این، برخی از تعلیقات نسبتا زیاد، نشان‌دهنده عمق تأثیر کتاب سعدی در منطقه بالکان هستند.

منبع: مقدمه کتاب گلستان سعدی- دکتر منیر درکیچ – ۲۰۲۴

۲۱/۱۱/۱۴۰۳