گذرگاه مرزی کرتارپور بالاخره افتتاح گردید. این امر موافقت‌ها و مخالفت‌های گسترده‌ای را در دو طرف مرز به همراه داشت. برخی این اقدام را مثبت دانسته و بسیاری دیگر آن را مورد انتقاد قراردادند. البته اگر از نگاه پیروان آیین سیک به این موضوع بنگریم، نهم نوامبر سال ۲۰۱۹ میلادی طلوع تازه و خوشایندی برای این جمعیت ۱۴۰ میلیونی به شمار می‌رود و آنان در این روز شاهد رویدادی بودند که دو نسل گذشته آنان آرزوی آن را به گور بردند. در حالی‌که دیوان عالی هند حکمی جنجال ‌برانگیز و غیرقابل ‌قبول در مورد مسجد بابری صادر کرد، پاکستان آغوش خود را به روی سیک‌ها گشود وحضور آنان در سرزمین پاکستان را خیرمقدم گفت و به جهان ثابت نمود که کدام کشوری امنیت و ثبات را ترجیح می‌دهد.

”گردواره دربار صاحب“ واقع در بخش نارووال (ایالت پنجاب پاکستان) برای سیک‌ها از نهایت اهمیت برخوردار است. این همان مکانی است که نانک دیوجی یا بابا گرونانک، نخستین گرو (پیشوای مذهبی) سیک‌ها هجده سال آخر عمر خود را در آنجا گذرانید و سمادهی (مکانی که خاکستر مردگان بویژه با انگیزه مذهبی در آن نگهداری یا دفن می شود) وی در اینجا قرار دارد که علاوه بر سیک‌ها در بین مسلمانان نیز مکانی مقدس دانسته می‌شود. این گردواره در روستای کوته پند منطقه شکرگر بخش نارووال و در سمت غربی رود راوی قرار دارد. در آن‌سوی مرز، دقیقا در مقابل این گردواره، زائران سیک محلی را بنام "درشن ستهل" برای زیارت این مکان از راه دور تشکیل داده‌اند. آنان صبح زود عبادت خود را با دیدن گردواره با دوربین‌ها آغاز می‌کردند؛ اما اکنون با گشایش این گذرگاه مرزی، آنان می‌توانند از نزدیک به زیارت بپردازند.

اماکن مقدس سیک‌ها در پاکستان

دیگر مکان‌های مقدس سیک‌ها در پاکستان شامل "پنجه صاحب“ حسن ابدال، "دیره صاحب" لاهور و "جنم استهان" ننکانه صاحب می‌باشند. گذرگاه مرزی کرتارپور برای اولین بار در سال ۱۹۹۸ میلادی مورد بحث قرار گرفت. اما به دلیل وضعیت نامساعد روابط دو کشور، نتیجه مؤثری از این گفتگوها حاصل نشد. گویا پس از گذشت بیست سال یک معجزه واقع‌شده است. گشایش این گذرگاه علاوه بر اینکه گامی در راستای رواداری مذهبی و آغاز روابط دوستانه با سیک‌ها می باشد، نقطه آغازی برای گردشگری مذهبی در پاکستان نیز به شمار می‌رود. در پاکستان اماکن مهم و مقدس سیک‌ها، بوداییان، هندوها و پیروان آیین جین وجود دارند که با استراتژی و برنامه‌ریزی منظم می‌توان از این اماکن به ‌عنوان صنعتی با ارزش میلیاردها دلار بهره گرفت.

اماکن مقدس بوداییان در پاکستان

برای زائران بودایی، پاکستان کمتر از یک بهشت زمینی نیست. این سرزمین مملو از خانقاه‌های باشکوه، دانشگاه‌ها و استوپاهای بوداییان است(استوپا محل حفظ خاکستر مردگان، نماد مرگ بودا، نشانه آیین بودایی و محل پرستش محسوب می‌شود.). دو ایالت پنجاب و خیبرپختونخوا از اهمیت ویژه‌ای در این زمینه برخوردارند. در این مناطق مجسمه‌های باشکوه و چند صدساله بودا، سنگ‌های حکاکی شده و استوپاها موجودند. در منابع تاریخی آمده است که خاکستر جسد گوتاما بودا در ۸ استوپا  نگهداری می‌شد و پس ‌از آن به دستور آشوکای کبیر در تمام شهرهای بزرگ امپراتوری او استوپاها ساخته‌شده و این خاکسترها در آن‌ها نگهداری شد. به‌ این ‌ترتیب مجموعا تعداد هشتاد و چهار هزار استوپا برای نگهداری خاک بودا ساخته شد. بسیاری از استوپاها در منطقه سوات (از مناطق ایالت خیبرپختونخوا) و دیگر مناطق کشور موجودند.گفته می‌شود که سوات) شاهد اوج آیین بودایی بوده است.در دوره‌های گذشته صدها خانقاه بوداییان در کناره‌های رود سوات قرار داشت و هزاران نفر در این اماکن علم و دانش می‌آموختند. سینگ یون، گردشگر چینی می‌نویسد: "شب ‌هنگام صدای زنگ خانقاه‌ها در فضا می‌پیچید."

هنر ”گندهارا ” که به آیین بودایی ارتباط دارد، نه‌ تنها هنری است که سنگ‌ها را به مجسمه های باشکوه گوتاما بودا مبدل می‌سازد، بلکه بازتاب‌دهنده یک تمدن باشکوه است. این هنر مقارن با قرون اول تا هفتم میلادی در اوج بود.

آیین بودایی در قرن هفتم میلادی وارد منطقه گلگیت-بلتستان (از مناطق شمالی پاکستان) شد. در این منطقه آثار متعدد مذهب بودایی برجای‌مانده است که از آن جمله، صخره بودا در محلی بنام منتهل در نزدیکی شهر اسکردو و صخره هنزه (واقع در منطقه هنزه) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

صخره بودا در منتهل

اخیرا در فاصله‌ای حدود ۳ کیلومتر از اسکردو در کوه‌های هیمالیا صخره باشکوهی را دیدیم که روی آن تصاویر گوتاما بودا و شاگردان او تراشیده شده است. در این حکاکی که متعلق به قرن نهم میلادی می‌باشد، گوتاما بودا در میان پیروان خود در حالت درون پویی نشان داده ‌شده است. در نزدیکی این صخره غاری وجود دارد که در آن امروزه نیز پیروان گوتاما بودا نروان (اعمال و راه نجات از جهان ماده) را انجام می‌دهند. این بنا مسلما یک میراث تاریخی است. اما مردم در اینجا نیز سعی می‌کنند با شکستن سنگ‌ها و ریختن رنگ، این تصاویر را محو کنند که برای پیشگیری از تخریب این صخره با حصاری محافظت‌ می شود. گفته می‌شود که برای نخستین بار یک توریست اسکاتلندی در سال ۱۹۰۶ میلادی در کتاب خود از این صخره یادکرده بود که پس ‌از آن، این محل مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت.

صخره مقدس هنزه

در کناره رود هنزه در نزدیکی کریم‌آباد صخره‌ای بزرگ قرار دارد که گفته می‌شود هزاران سال قدمت دارد. در هر دو بخش این صخره تصاویر و عباراتی حکاکی شده‌اند. این مکان نیز در حال حاضر در زمره میراث‌های فرهنگی حفاظت ‌شده قرار دارد.مکان‌های مقدس بودایی در جای‌جای منطقه سوات ایالت خیبر پختونخوا دیده می‌شوند. به عقیده کارشناسان، آیین بودایی از سوات وارد چین شده است. آثار باستانی مربوط به آیین بودایی در سوات بیشتر در حوالی محله های بری کوت، سیدو شریف و اودیگرام قرار دارند. در جریان حفاری‌های باستان شناسان در سوات مجسمه بزرگ گوتاما بودا سوار بر اسب کشف گردید. درحالی‌که بر یکی از صخره‌ها دو مجسمه شیر ساخته‌شده است که ظاهرا شبیه یک استوپا می‌باشد. در فاصله‌ای از مینگوره یک صخره دیگر نیز وجود دارد که مجسمه بسیار بزرگ گوتاما بودا روی آن ساخته‌شده است.

 در اینجا می‌خواهم به محلی بنام "بتکده" در سوات نیز اشاره‌ای داشته باشم. ما این مکان را به‌صورت یک بنای مخروبه و ویرانه مشاهده کردیم، لیکن این محل به عظمت و شکوه دوران خود گواهی می‌داد. "بتکده" یک معبد بسیار بزرگ بودایی است که در نزدیکی موزه سوات واقع می‌باشد. این معبد در حدود دو هزار سال پیش به دستور آشوکای کبیر ساخته ‌شده است.

در مرکز بنای معبد یک استوپای بلند و در اطراف آن ۲۴۰ استوپای کوچک قرار داشتند. بر گنبد استوپا همواره هفت سایه ‌بان به نشانه تعداد هفت آسمان ساخته می‌شود. ما این مکان را در وضعیتی بسیار مخروبه و ویران دیدیم. گویا این آثار مخروبه بر تباهی و ویرانی خود گریان بود. ثناءالله راهنمای ما که کارکن مرکز اطلاع‌رسانی بتکده است، می‌گفت که از این بتکده تعداد ۹۴۸۴ مجسمه کشف ‌شده بود و اکنون این مجسمه‌ها در موزه ایتالیا نگهداری می‌شوند.

به گفته مستنصر حسین تارر (نویسنده، رمان نویس، ستون نگار و سفرنامه نویس برجسته) که در این سفر همراه ما بود، گروه باستان شناسان ایتالیایی که در سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۱ میلادی این بتکده را حفر کرده بودند بسیاری از مجسمه‌های مهم و ارزشمند را با خود بردند و فقط چند مجسمه را به موزه سوات تحویل دادند. وی همچنین می‌گوید که عالی‌ترین اثر هنری و باستانی تمدن گندهارا هم اکنون در منزل یک پروفسور ایتالیایی نگهداری می‌شود. بخش تخت باهی (بهائی) منطقه مردان (ایالت خیبر پختونخوا) مرکز هنر گندهارا یا آیین بودایی است. بر یکی از تپه‌های واقع در این منطقه یک شهر کامل آراسته به سبک معماری تمدن گندهارا موجود است که در فهرست میراث فرهنگی جهانی به ثبت رسیده است. حفاری ها برای دریافت آثار باستانی تخت باهی در سال ۱۸۳۶ میلادی آغاز شده بود. آثار "هری بهلول" نیز در سال ۱۹۸۰ میلادی در فهرست میراث فرهنگی جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسید. این آثار مربوط به یک شهر محصور در میان قلعه‌ها می‌باشد. در فاصله‌ای از شهر مردان در محلی بنام شهبازگرهی صخره‌های حکاکی شده را نیز می‌توان مشاهده کرد.

موزه پیشاور راجع به هرگونه بقایای تمدن بودیسم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. گفته می‌شود که این موزه امانت‌دار آثار آیین بودایی و سلطنت‌های مربوط به آن در سرتاسر جهان می‌باشد. این آثار شامل صدها مجسمه، سکه، استوپا، ظروف و غیره می‌باشد. این موزه علاوه بر گردشگران، برای مورخان و پژوهشگران نیز حایز اهمیت می‌باشد. در پنجاب نیز آثار بی‌شماری از آیین بودایی کشف گردیده است. تاکسیلا، مناطق اطراف آن و بخشی از رحیم یار خان از مناطقی هستند که در این زمینه حایز اهمیت می‌باشند. در ایالت سند نیز آثار بودیسم کشف شده است. اما همه این‌ها در وضع بسیار نامساعدی قرار دارند. گفته می شود که بسیاری از مجسمه‌های سند در موزه شیواجی راو شهر بمبئی هند نگهداری می‌شوند.

اماکن مقدس آیین جین در پاکستان

ایالت سند در رابطه با آیین جین از اهمیت فراوان برخوردار است و در پنجاب نیز تعدادی از اماکن تاریخی مربوط به این مذهب واقع می‌باشند. بر اساس منابع تاریخی، سند تا قرن‌ها دژ مستحکم پیروان آیین جین بوده است و معابد باشکوه برجای ‌مانده در این سرزمین این مطلب را تائید می‌کند. اگرچه معابد متعددی در حال حاضر از بین رفته‌اند اما در بزرگ‌ترین معبد از میان چهار معبد مذکور در منطقه نگرپارکر قرار دارد که وضع آن نسبتا بهتر است. این معبد به دلیل نقش و نگارها ومجسمه های موجود بر در و دیوار خود زمانی مکان پسندیده زایران آیین جین بوده است.

منطقه تهرپارکر چهار معبد مهم هنوز وجود دارند که در حال حاضر در وضعی بسیار نامساعد قرار دارند. از میان این چهار معبد، "معبد گوری" از همه مهم‌تر است که در سال ۱۳۷۶ میلادی ساخته شده بود. ساختار و نقش و نگارهای این معبد بی‌نظیر است اما به دلیل بی‌توجهی و عدم نگهداری مناسب، این معبد بزرگ و گشاده در وضع وخیمی قرار دارد.

معبد دیگر "ویراوا" است که معبدی کوچک اما زیبا می‌باشد. در و دیوار این معبد با سنگتراشی زیبا و ظریفی آراسته‌شده است. معبد دیگر، "معبد پونی" است که در وضع چندان مناسبی قرار ندارد. ساختار این معبد نشان می‌دهد که زمانی این معبد بسیار مستحکم و مجلل بوده است. این معبد در دامنه کوهه‌ای کارونجهر قرار دارد.

معابد هندوها در پاکستان

خانم ریما عباسی نویسنده پاکستانی کتابی راجع به معابد مهم هندوها در پاکستان تحت عنوان "معابد تاریخی هندوها در پاکستان" نگاشته است. تصاویر نفیس این کتاب توسط دوست مرحوم من خانم مدیحه اعجاز تهیه شده است. در این کتاب صدها معبد ذکر شده است که در ذیل مختصر به تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم:

معبد کتاس راس در چکوال

معبد کتاس راج در مهاباراتا نیز ذکر شده است. بر اساس روایات هندو، وقتی سیتا همسر شیواجی از دنیا رفت، از اشکی که از دیدگان شیوا در غم او جاری گردید دو دریاچه مقدس پدید آمد. یکی "پشکر" در اجمیر و دیگری "کتک شیل". این در زبان سانسکریت به معنی رشته‌ای از اشک است. همین کلمه براثر کثرت استعمال به کتاس تبدیل‌شده است. آب این دریاچه برای هندوها مقدس است و هرسال زائران هندو مذهب از سرتاسر جهان به این مکان می‌آیند.

معبد "هنگلاج دیوی" یا "نانی"

معبد "هنگلاج" که در کناره رود هنگول در بلوچستان قرار دارد معبد "نانی" نیز نامیده می‌شود. این معبد یکی از مقدس‌ترین مکان هندویان پاکستان و هند می‌باشد. هرسال زائر هندو به این معبد می‌آیند. بعد از معبد "نانی"، معبد "چوریو" در نگرپارکر ایالت سِند از همه متبرک‌تر به شمار می‌رود. مردم محلی می‌گویند که در حال حاضر نیز سالانه هزاران نفر برای زیارت به این مکان آمده و شب هنگام اینجا می مانند.

معبد شواله تیجا

معبد تاریخی "شواله سینگ تیجا" در سیالکوت نیز مکان مهمی برای هندو ها به شمار می‌رود. پس از استقلال پاکستان این معبد بسته‌شده بود. اما در حال حاضر این معبد پس از تزئین، مجددا گشایش ‌یافته است.

معبد "شری رام سوامی" واقع در کراچی، معبد "لکشمی نارائن" با قدمت ۲۰۰ سال و معبد یک و نیم هزار ساله "هنومان" نیز در زمره معابد مهم هندوها در پاکستان به شمار می‌روند. در حالی‌که معابد "والمیکی" در لاهور و "گورک نات" در پیشاور نیز مرکز توجه زائران هندو می باشند.

مزار صوفیان در پاکستان

 سِند در سراسر جهان بنام سرزمین صوفیان شهرت دارد. ذوالفقار هالیپوتو می‌گوید که گردشگری مذهبی در ایالت سِند تا حد چشمگیری می تواند قابل‌گسترش ‌باشد و سند از این لحاظ سرزمینی بسیار غنی است. در این سرزمین اماکن مقدس متعدد مربوط به دین اسلام و آیین‌های هندو و جین وجود دارد و صوفیان، شعرا و اولیای الهی چون لعل شهباز قلندر و شاه عبداللطیف بتایی، سچل سرمست، صوفی شاه عنایت و ادیرو لال در این سرزمین آرمیده‌اند.

اگر مرز پاکستان بین ایالت سند و کشور هندوستان نیز گشایش یابد، این امر به نفع هر دو کشور خواهد بود. بلکه فضای برادری و رواداری مذهبی در منطقه رشد خواهد کرد. مردم اینجا نیز خواهان زیارت اجمیر (آرامگاه خواجه معین الدین چشتی) هستند.

گردشگری در سراسر جهان یک صنعت رو به رشد به شمار می‌رود. میلیون ها گردشگر در سرتاسر جهان به کشورهای مختلف سفر می‌نمایند. اما این گردشگران نمی‌خواهند مجسمه‌هایی از گوتاما بودا را ببینند که شکسته‌اند و یا روی آن رنگ پاشیده شده است. در این راستا، ما باید جوامع محلی را در سیاست‌های گردشگری خود شریک سازیم و آگاهی و آموزش لازم را به آن‌ها ارائه نماییم تا آنان به دلیل فقدان دانش و آگاهی به سرمایه‌های عظیم خود صدمه نزنند. در حال حاضر وضع امنیتی کشور ما بسیار بهتر است. لیکن ما به لحاظ تامین امکانات برای گردشگران بسیار عقب‌ مانده‌ایم. چگونه می‌توان انتظار داشت که توریست‌ها با صرف هزینه‌های دلاری در مسافرخانه‌ها و اماکن کثیف در کشور ما اقامت کنند؟ (چنانکه اخیرا مشاهده کردیم).باید رفتارهای مردم محلی را در ارتباط با سیاحت و گردشگری اصلاح نمود تا مبادا آنان گردشگران خارجی را چون مرغانی که تخم طلایی می دهند، پنداشته و رفتار کنند. باید قوانین بهتری را درباره گردشگری وضع نموده و مردم محلی را به پیروی از این قوانین پایبند ساخت.با نگاهی به صنعت گردشگری کشور دوست ما چین می‌بینیم که بیش از بیست میلیون گردشگر چینی به کشورهای دیگر سیاحت می‌کنند. اگر ما سرمایه‌های مذهبی خود را به نحو بهتری تبلیغ نموده و امنیت آن‌ها را تضمین کنیم، می‌توانیم این گردشگران را به‌سوی پاکستان جذب نماییم. در هند و سایر کشورها، اماکن فرهنگی و مذهبی به صنعتی با میلیون‌ها دلار درآمد تبدیل‌شده است.

دو دهه از عمر پاکستان در نتیجه تروریسم و پیامدهای آن به هدر رفت. اکنون وضع بسیار بهتر از گذشته می‌باشد. این هم یک واقعیت است که ما نمی‌توانیم فتنه تروریسم را با تفنگ از بین ببریم. اما باید بدانیم که تروریسم ویروسی است که در فضای صلح و محبت نمی‌تواند پرورش یابد و سیاحت مذهبی می‌تواند نقش شکوهمندی را در این زمینه ایفا نماید.

تارنمای دان

نویسنده: خانم شبینه فراز