در نگاه مسلمانان بوسنی و هرزگوین ماه رمضان همیشه ماه خاصی بوده است. آن ها به طرق مختلف خود را برای فرا رسیدن این ماه آماده می سازند.

پیشواز ماه رمضان:

معمولا جوانان و افراد میانسال، دو ماه قبل از شروع ماه مبارک رمضان به گرفتن روزه مستحبی می پردازند. پس از روزه ی مستحبی در ماه های رجب و شعبان، نوبت به ماه رمضان و روزه واجب می رسد.

در سنت قوم بوشنیاک سه شب مبارک "لیلة الرغایب، لیلة المعراج و لیلة البراة" قبل از ماه رمضان، از جایگاه ویژه ای برخوردارند.

لیلة الرغایب

معمولا در این شب ها مردم در مساجد حضور به هم رسانده و روضه خوانی و برنامه های مشابه را برگزار می کنند.

برنامه ی روضه خوانی

النظافه من الایمان:

از آنجاییکه پرداختن به نظافت در اسلام تاکید زیادی شده است، بوشنیاکها نیز به پاکی و نظافت اهمیت زیادی می دهند. از این رو آنها قبل از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان مشغول غبارروبی از مساجد می شوند و فرش ها و حیات آنها را شسته و مسیرهای منتهی به سوی مساجد را آب و جارو می سازند. بوشنیاک ها بطور مخصوص در این ایام به خانه ها رسیدگی کرده و آنها را با خانه تکانی مفصل به طور کامل نظافت و یا رنگ می کنند. صاحب خانه نیز به دلیل فرا رسیدن ماه رمضان تا حد توان خود غذای خوب فراهم می سازد.

شلیک توپ:

قبل از وجود توپ، در هر قسمت از شهر فردی وجود داشت که به آن منادی یا کسی می گفتند که به افطار و سحری دعوت می کند. هنوز هم در سارایوو مسجدی به نام ٱینجی زاده یا مسجد حاج ابراهیم وجود دارد که تا امروز هم این فرهنگ را زنده نگه داشته است و در زمان سحر و افطار منادی شروع به شعر خواندن می کند. پیشتر در بعضی از قسمت های بوسنی و هرزگوین ارکسترهای خاصی وجود داشتند که از محل ها گذشته و با نواختن آهنگ مردم را به سحری و روزه دعوت می کردند که البته تعداد این افراد در کل بوسنی در حال حاضر انگشت شمار هست.

در قرون قبل اینچنین رسم بود که اولین شلیک توپ بعد از نماز عصر، در آخرین روز ماه شعبان باشد و این اعلام آغاز ماه رمضان بود. با پایان جنگ جهانی دوم، سنت شلیک توپ هم در بسیاری از شهرها از بین رفت.  در سال های دهه نود قرن گذشته، این فرهنگ مجددا زنده شد و نمادی برای اعلام افطار و سحری در شهر های بوسنی شد.

به مرور زمان و طی قرنهاست که فرهنگ شلیک توپ برای اعلان سحر و افطار از روی دیواره ها ی شهر حفظ شده است. در اوایل مرسوم بود از این طریق ندای فرا رسیدن سحری یا افطار داده شود اما در حال حاضر فقط برای اعلام زمان افطار کاربرد دارد. در سارایوو پایتخت بوسنی و هرزگوین، توپ  از محلی به نام "ژوتا تابیا" شلیک می شود.

فضای شهر، برنامه های تلویزیونی و لحظه افطار:

در مجموع باید گفت فضای شهر در طول روز آنچنان تفاوت معناداری با ماههای دیگر ندارد. مغازه ها، کافه ها و رستوران ها در ایام ماه رمضان به فعالیت خود همچون سایر روزهای سال ادامه می دهند و مشتریان خود را پذیرایی می کنند. اما در زمان افطار فضای معنوی بر شهر حاکم می شود و انگار شور و شوق بیشتری در شهر به جریان می افتد. در زمان نزدیک به اذان مغرب برنامه های تلویزیونی متعددی از چند شبکه به همین مناسبت پخش می شوند که معروف ترین و پرمخاطب ترین برنامه، به شبکه Hayat TV اختصاص دارد که برنامه ضبط شده ای با عنوان ramazanski program را پخش می کند. این برنامه مثل برنامه های تلویزیونی است که از بخش های مختلف آشپزی، میهمان و ... تشکیل شده است. در این برنامه تلویزیونی معمولا دو مجری حضور دارند و درباره برکات ماه مبارک رمضان صحبت می کنند و در عین حال و در زمان پخش برنامه، ارتباط مستقیمی با محل"ژوتا تابیا" برقرار کرده و گاه گاه به آنجا نیز سری زده می شود تا مجریان مستقر در آن مکان نیز به گفتگو با مردم یا میهمانان برنامه بپردازند. به فراخور ایام میهمانان مختلف دینی و غیردینی نیز در این برنامه ها شرکت کرده و با مجریان به گفتگو می پردازند. جالب است که میهمان شب اول این برنامه شفیق جعفروویچ عضو بوشنیاک شورای ریاست جمهوری بوسنی و هرزگوین بود. هر روز نحوه پخت یک غذا برای تماشاگران به نمایش گذاشته می شود و آشپز در همان برنامه غذا را طبخ می کند. در این بین بطور متعدد خوانندگان مختلفی در برنامه به اجرای یک آهنگ دینی با موضوع رمضان می پردازند. با نزدیک شدن به زمان اذان تواشیح معروف صلوات خاص بر پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و السلم خوانده می شود. با نزدیک شدن به زمان غروب آفتاب، در محلی که ذکر شد طی یک مراسم با تشریفات خوب توپی شلیک می شود که به شکل آتش بازی در آسمان نمایان شده و چند ثانیه بعد اذان مغرب سر داده می شود.

میهمانی های ماه رمضان:

نشست ها و مهمانی های رمضانی بخشی مهم از فرهنگ این ماه مبارک در بوسنی به حساب می آیند. از قدیم الایام این سنت وجود داشت که پس از خواندن نماز اعشاء، مردها عموما در قهوه خانه ها و خانم ها در محله و یا منازل همدیگر جمع شده و با هم کپ می زنند. مهمانی های خانم ها کوتاه تر است، چون آن ها موظفند سحری را آماده سازند. در دوران جدید، مهمانی های رمضانی کمتر به مردانه و زنانه تقسیم می شوند.

مقابله:

در سنت بوشنیاک باقی مانده است که در طول ایام رمضان در مساجد "مقابله" و دورهمی های قرآنی برگزار کنند. در این برنامه ها یک یا چند نفر از افراد (معمولا حافظان) قرآن تلاوت می کنند و بقیه با دقت به وی گوش می دهند. مقابله در بعضی مساجد سه روز پیش از آغاز رمضان شروع می شود، تا بتوان آن را تا شب 27 رمضان ( شب قدر) پایان داد.

مقابله ی بانوان

در بوسنی همیشه رسم به مقابله های خانگی بوده است؛ به طوری که افراد خانواده های بزرگ و یا دوستان و آشنایان بعد از نماز عصر دور هم جمع می شوند و مقابله می خوانند و یا از حافظ دعوت می نمایند تا به خانه ی آن ها آید. امروزه این فرهنگ بیشتر در خانواده های بوسنیایی قشر بالا مرسوم است.

فرهنگ و غذاهای افطار:

در فرهنگ بوشنیاک، افطار بیش از فقط یک وعده غذا بعد از روزه است. در این فرهنگ افطار موقعیتی برای دعوت از خویشاوندان، دوستان و همسایگان به خانه ی خود، به غذا، صحبت، مدارا و گسترش و بسط دوستی ها است.

معمولا روزه داران بوسنیایی بعد از شنیدن شلیک توپ و ندای اذان، دعای افطاری را می خوانند و روزه خود را با خوردن خرما با یک لیوان شربت باز می کنند. بعد از آن نماز مغرب خود را ادا می کنند و در بازگشت از نماز، از نان و پنیر و سبزی و سوپ و .... خبری نیست؛ گاهی توپا میخورند و بعد مستقیما به خوردن غذاها و یا شیرینی های آماده شده مشغول می شوند. رمضان در بوسنی بعضی از غذاهای خاص خود را دارد و یکی از معروفترین آن ها "سمون" نان های خاص رمضان است. از غذاها و شیرینی ها می توان  توپا، کلاک چوربا، شهریه چوربا، سیتنی چواپ، چرویش، بورک، بامیه، کاداییف و ... را نام برد.

سمون

چرویش

بعد از خوردن افطار، قهوه سنتی غیر قابل جایگزین است. بوسنیایی ها بطور کلی علاقه خیلی زیادی به قهوه دارند و از این رو از افطار تا سحر سعی می کنند قهوه هایی که در طول روز نخورده اند را جبران نمایند.  

پس از خوردن قهوه، افراد برای اقامه نماز اعشاء به نزدیکترین مسجد می روند. حتی افرادی که در طول سال زیاد به مسجد نمی روند، در ماه رمضان به اقامه ی نماز اعشاء در مسجد می پردازند، به طوری که شب ها در مسجد های شهر، افراد زیادی جمع می شوند.

عبادت های رمضان:

یکی از فرهنگ های دیرینه که هنوز در کشور زنده است، اعزام شاگردان مدارس اسلامی در ایام رمضان به مناطق روستایی است که امام جماعت دائم در آنها حضور ندارند.

همچنین می توان اشاره کرد به صلوات های شبانه ی رمضان که قبل از اذان اعشاء و بعد از سحری خوانده می شوند که معمولا شاگردان مدارس و پیشنمازها در مساجد می خوانند. همچنین قرائت نماز تراویح نیز رواج بسیار در مساجد بوسنی و در زمان ماه رمضان دارد.

در طول ماه مبارک رمضان، شب های لیلة القدر و لیلة البدر جایگاه ویژه ای دارند.

لیلة البدر برابر با شب 17 ماه رمضان است و در آن دعای خاصی خوانده می شود که نام 313 تن از شهدای جنگ بدر برده می شود. این شب به پاس شهدای جنگ بدر گرامی داشته می شود. در این مراسم ضمن خواندن قرائت قرآن و با ذکر شهدای جنگ بدر نام و یاد آنها را گرامی میدارند. هرساله برنامه ی اصلی در رابطه با این گرامیداشت، از طرف جامعه ی اسلامی بوسنی و هرزگوین در مسجد غازی خسروبگ در سارایوو برگزار می شود.

مراسم لیلیه البدر سال 1398- مسجد غازی خسروبیگ

لیلة القدر نیز صرفا در شب 27 ماه مبارک برپا می شود. با برنامه های گوناگون در این شب، مسلمانان بوسنی به عبادات خود شدت می دهند و سعی می کنند نماز های قضا سال گذشته ادا شوند. درجماعت ها روضه خوانی می شود، شربت، خرما و شیرینی نذری پخش می شود و رسوم رمضانی در این روز به اوج خود می رسند.

پیشتر رسم بر این بود که ده روز آخر ماه مبارک را به عنوان شب قدر احیا می گرفتند و به قرائت قرآن مشغول می شدند. اما با پایان جنگ دهه 90، جمعیت اسلامی شب 27 رمضان را به طور ثابت شب قدر اعلام کرده و مردم در این شب به قرائت قرآن و مناجات مشغول می شوند.

البته باید گفت امروزه نیز برخی از مسلمانان بوسنی در ایام ده روز آخر ماه رمضان  در مسجد یا منزل در آرامش خود به اعتکاف و عبادت خداوند می پردازند. بسیاری از مساجد بوسنی هم جایگاه مخصوصی برای انجام این فعالیت دارند، در غیر این صورت اشخاص در کنار منبر معتکف می شوند.

مسلمانان در بوسنی در ایام رمضان اهمیت ویژه ای  به صدقه ی افطاری یا "ویتره" (فطریه) ارزش قائل می شوند بطوریکه ویتره در طول روزهای یک سوم پایانی ماه رمضان به افراد فقیر جامعه اهدا می شود.

عید فطر:

پایان ماه مبارک رمضان و عید باری دیگر با رسوم نظافت خاتمه می یابد. خانه ها و حیاط ها کامل تمیز می شوند و بزرگترهای خانواده برای خود و مخصوصاً بچه ها لباس نو تهیه می کنند. با فرارسیدن سحری عید، خانم ها زودتر از خواب بیدار می شوند تا افراد خانه را برای نماز عید به مسجد روانه کنند و سپس از آنها در بازگشت از مسجد استقبال کنند. در این روز، قبل از رفتن به مسجد، به صورتی نمادین مقداری غذا خورده می شود تا معلوم باشد که ایام روزه دیگر گذشته است.

نماز عید

پس از انجام نماز عید، مردم در اطراف مسجد به همدیگر سلام می دهند و با کلام "Bajram šerif mubarek olsun"  به یکدیگر تبریک می گویند. در بین مردم تبریک به صورت مختصر نیز به صورت بایرام بارچولا گفته می شود(Bajram barećola).

معمولا در پاسخ به این نوع تبریک عید گفته می شود الله رضی السون یا الله راضولا. (Allah razi oslun, Allah raziula)

در روز عید رسم است که جوانان به سمت افراد سن بالا بروند و بر دست راست آنان بوسه بزنند و از سوی دیگر دعای خیر یا عیدی دریافت کنند.

مردمان کاتولیک، ارتودوکس و یهودی، در طول قرن های پیش همیشه در شادی ماه رمضان با مسلمانان بوسنی و هرزگوین شریک بوده اند و مخصوصا در زمان افطاری همواره سعی کرده اند تا در کنار مسلمانان لحظات خوبی را سپری کنند.