دکتر جوادا شوشکو[1]

در طول بیش از 40 سال حاکمیت سوسیالیسم، حزب کمونیست یوگسلاوی سابق، مانند سایر کشورهای کمونیستی، سیاست سرکوب دین در حوزه عمومی و کنترل دقیق نهادهای مذهبی را به کار گرفت.

با سقوط کمونیسم در سرتاسر اروپای جنوب شرقی، فرآیند دموکراتیک شدن آغاز شد. دموکراتیک شدن به معنای احترام به حقوق بشر و آزادی مذهب و عقیده، همراه با افزایش دیده شدن دین و اعمال مذهبی بود. تجربه جنگ، مهاجرت اجباری، پاکسازی قومی، و نسل کشی که از سال 1992 تا 1995 ادامه یافت، بسیاری را به سوی خدا سوق داد، در حالی که سازمان های بشردوستانه از شرق و غرب، سازماندهی و ارائه کمک های انسان دوستانه را در دستور کار داشتند.

مردم چیزی بیش از غذا، لباس و سایر مایحتاج دریافت کردند. ادبیات اسلامی از عربی، فارسی و ترکی در قالب کتاب‌ها ترجمه می‌شد و همینطور در قالب جزوه‌های کوچک، که خواندن آن‌ها آسان و سریع بود و رایگان توزیع می‌شد. همچنین حضور فزاینده امدادگران خارجی که برخی از آنها با زنان مسلمان محلی ازدواج کردند. این امر منجر به تلاش هایی برای معرفی درک جدیدی از اسلام در بوسنی شد. البته واکنش جامعه اسلامی نشان می‌دهد که این موضوع چندان خوش آیند ایشان نبوده است.

در طول جنگ، بیش از 1000 ساختمان اسلامی، عمدتاً مساجد، به طور کامل یا جزئی ویران شدند. در حالی که تعداد کمی از کشورهای غربی به بازسازی چنین بناهای مذهبی علاقه نشان دادند، ترکیه و سایر کشورهای خاورمیانه (کشورهای خلیج فارس، عربستان سعودی، اردن) و کشورهای آسیای جنوب شرقی (اندونزی، مالزی) این کار را انجام دادند.

بعدها ابتدا ترکیه و سپس ایران و کویت به ساخت مدارس ابتدایی و دبیرستان علاقه نشان دادند و به دانشجویان دانشگاه های بوسنی کمک هزینه تحصیلی اعطا کردند تا عمدتاً در رشته الهیات در دانشگاه های خاورمیانه (در سوریه، اردن، عربستان سعودی، مصر و غیره) تحصیل کنند. این فارغ التحصیلان اغلب درک جدیدی از نحوه زندگی، تفسیر، آموزش و عمل به اسلام را در پیش گرفتند. همه اینها به تکثر صحنه اسلام در بوسنی و هرزگوین منجر شد.

نباید از تاثیر دیگر بازیگران غافل شد. اتحادیه اروپا نقش مهمی در هدایت بوسنی و هرزگوین از طریق روند الحاق به اتحادیه اروپا ایفا کرده است، همانطور که ایالات متحده در تقویت دموکراسی، صلح و ثبات در کشور و منطقه بصورت گسترده تر ایفای نقش کرده است. علاقه روسیه به منطقه و به ویژه جمعیت ارتدوکس صرب ریشه های تاریخی دارد و همیشه وجود داشته است. اخیراً، چین نفوذ خود را از طریق سرمایه گذاری در صنایع سنگین و پروژه های نیروگاهی گسترش داده است. ابتکار یک کمربند یک جاده، که هدف آن اتصال چین به بازارهای اروپایی از طریق بالکان است، به عنوان عاملی آسیب‌رسان به ثبات بلندمدت اقتصادی و مالی بوسنی و هرزگوین ارزیابی شده است.

در کنار رقابت‌های ژئوپلیتیکی و منافع قدرت‌های بزرگ، رقابت شدیدی در طول و پس از جنگ بین دولت‌های خاورمیانه بر سر بوسنی و هرزگوین، عمدتاً برای نجات «روح‌های مسلمانان بوسنیایی» شکل گرفت.

در همان زمان، اسلام هراسی و عدم مدارا نسبت به مسلمانان نیز در حال افزایش بود و باعث تحریک رادیکالیسم و ​​افراط گرایی خشونت آمیز شد.

بنابراین این سؤال مطرح می شود که جریان اصلی مسلمانان بوسنیایی و نهاد نمایندگی آنها، جامعه اسلامی، چگونه به این شرایط و تأثیرات نوظهور واکنش نشان دادند. اقدامات جامعه اسلامی را می توان در سه عرصه آموزش، پیشگیری و مقاوم سازی خلاصه کرد.

تا سال 1993، جامعه اسلامی فرمانی صادر کرده بود که مکتب حنفی را، مکتب سنتی حقوقی مسلمانان بوسنیایی از دوره عثمانی و معیاری برای اعمال مذهبی در مساجد، نمازخانه ها و تکیه ها اعلام کرده بود. این فرمان خواستار اجرای اسلام به شیوه‌ای بود که مطابق با موازین آن باشد. نیاز به این امر برای امامان آشکار بود زیرا متوجه شده بودند افرادی نماز خود را به شیوه‌ای متفاوت از سنت‌های چند صد ساله اسلامی بوسنی شروع می‌کنند، چیزی که باعث حس ناامنی و اضطراب اعضای جماعت می‌شد. به همین دلیل است که جامعه اسلامی با هدف حفظ آرامش و نظم در مساجد، تکایا و تکیه ها، دستورالعمل های روشنی را وضع کرد و به مسلمانان بوسنی یادآوری کرد که به طور سنتی نماز خود را برپا کنند و اسلام را مطابق با مکتب حنفی تفسیر کنند.

به دنبال آن آموزش های مستمر، بحث ها، کنفرانس ها، انتشارات، کتابچه های راهنما در مورد تفاسیر جایگزین از اسلام و اعتدال در اسلام، کار روی جوانان و غیره، تایید سنت اسلامی بوسنیایی و تقویت تاب آوری اعضا و پیروان جامعه اسلامی انجام شد.

در سال 2007، دستور العملی صادر شد مبنی بر اینکه تفسیر اسلام باید به صورت نهادینه انجام شود. این امر از آن جهت مهم بود که واعظان آنلاین خودخوانده، به طور فزاینده ای اسلام را به شیوه هایی بیگانه برای بوسنی و هرزگوین تفسیر می کردند. جامعه اسلامی، مؤسسه سنت اسلامی بوسنیایی ها را در سال 2008 تأسیس کرد تا تأیید کند که مسلمانان بوسنیایی چگونه تاکنون اسلام را زندگی، تفسیر و عمل کرده و آموزش داده اند و به این تأیید یک وجه آکادمیک بدهد. علاوه بر دانشکده‌های مطالعات اسلامی موجود در سارایوو، زنیتسا و بیهاچ، یک مؤسسه تحقیقاتی برای ترویج تحقیق در مورد اسلام و مسلمانان در بوسنی و هرزگوین و تقویت هویت مسلمان بوسنیایی و احساس تعلق در اروپا تأسیس شد. در سال 2012، مرکز گفتگوی بین مسلمانان و اعتدال در اسلام (Vesatijja) تأسیس شد.

این مرکز مجموعه‌ای از نشریات و سخنرانی‌هایی را ترتیب داده است که فرهنگ گفتگو و تفسیر معتدل از اسلام را ترویج می‌کند، از جمله مجموعه‌ای از سمینارها برای ائمه با عنوان «به سوی تفاسیر مختلف از اسلام».

جامعه اسلامی و نهادهای مختلف آن نیز مجموعه‌ای از سمینارها و کنفرانس‌ها را برای ائمه، والدین، معلمان دینی و جوانان ترتیب دادند تا به آنها کمک کنند تا با چنین تلاش‌هایی برای معرفی شیوه‌های جدید از اسلام روبرو شوند. به عنوان مثال، انجمن امامان، با همکاری بنیاد کنراد آدناور آلمان، میزگردی را درباره صحنه اسلام در بوسنی و هرزگوین ترتیب داد که مقالاتی از آن بعدها جمع آوری و منتشر شد.

یکی از اثرات جانبی فرآیند دموکراسی‌سازی، تاسیس تعداد فزاینده سازمان‌های غیردولتی بوده است، برخی از آنها سازمان‌های مبتنی بر فعالیت های دینی هستند. در سال 2013، جامعه اسلامی بستری را برای همکاری با سایر سازمان های مذهبی در بوسنی و هرزگوین به منظور دنبال کردن زمینه هم افزایی و همکاری با یکدیگر به نفع مردم راه اندازی کرد. چند سال بعد، در سال 2016، شورای مفتیان استراتژی جدیدی را تصویب کرد. ادغام فعالان و گروه‌های مسلمان خارج از جامعه اسلامی (در سازمان‌های به اصطلاح پاراجماعت) به منظور مقابله با پراکندگی و موازی‌ کاری، شناسایی سازمان‌های غیرقانونی جماعت، و اجتناب از تفسیرهای انحرافی از اسلام که ممکن است در نهایت به یک تهدید امنیتی تبدیل شود.

این موضع جامعه اسلامی، مطابق با قانون دولتی آزادی مذهب و وضعیت حقوقی کلیساها و جوامع مذهبی در بوسنی و هرزگوین است که حق انحصاری ایجاد مراکز برپایی نماز و آموزش مذهبی را صرفا به جوامع مذهبی ثبت شده در بوسنی و هرزگوین واگذار می نماید. در نتیجه، سازمان‌های مبتنی بر ایمان و سازمان‌های مذهبی غیررسمی که در آن امامان و واعظان خودخوانده کلاس‌های مذهبی برگزار می‌کنند و نماز را امامت می‌کنند، از جمله نماز جماعت جمعه، غیرقانونی تلقی می‌شوند.

با افزایش حملات تروریستی که اغلب ادعا می‌شود به نام اسلام انجام شده است، جامعه اسلامی با نفوذترین افراد بوسنیایی‌ (سیاستمداران، الهی‌دانان و روشنفکران) را گرد هم آورد تا در سال 2015 اعلامیه مشترکی را علیه افراط‌گرایی خشونت‌آمیز، تروریسم و سوء استفاده از دین در بوسنی و هرزگوین، اروپا و به طور گسترده تر در جهان امضا کنند. در اعلامیه آمده است:

ما شهروندان بوسنی و هرزگوین، بوسنیایی ها و مسلمانان، نمایندگان جوامع سیاسی، فرهنگی و مذهبی، نگران اقدامات تروریستی در بوسنی و هرزگوین، اروپا و جهان هستیم و به مسئولیت خود در حفظ آزادی، صلح و امنیت و همزیستی در کشور خود واقفیم.

این اعلامیه به وضوح هر نوع خشونت و تروریسم را در داخل و خارج محکوم می کند. این سازمان از مقامات دولتی می‌خواهد که با انواع رادیکالیسم، افراط‌گرایی خشونت‌آمیز، و تروریسم مقابله کنند و از حاکمیت قانون و امنیت، سلامت و سایر حقوق و آزادی‌های همه مردم محافظت کنند. این سنت چند صد ساله همزیستی در بوسنی و هرزگوین را تأیید می کند. این اعلامیه از کشورهای مسلمان، علمای دینی و دانشگاهی انتظار دارد که به سنت دینی، نهادها و استقلال جامعه اسلامی احترام بگذارند. این بیانیه همچنین از اتحادیه اروپا می‌خواهد:

ما از رهبران کشورهای اروپایی، به ویژه در اتحادیه اروپا که مسلمانان در آن در اقلیت هستند، انتظار داریم که با اسلام هراسی، تبعیض علیه مسلمانان و طبقه بندی آنها در زمره تروریست ها و دشمنان تمدن مخالفت کنند.

در طول دو دهه گذشته، پروژه‌های متعددی با سفارت‌خانه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی در بوسنی و هرزگوین برای مشارکت در فعالیت‌های PRVE (پیشگیری از افراط‌گرایی و افراط‌گرایی خشونت‌آمیز) و توسعه ابزارهای PRVE وجود داشته است. در سال 2016 با همکاری سفارت پادشاهی نروژ پروژه ای با عنوان "کار با جوانان برای هدایت آنها در مسیر درست و جلوگیری از اختلالات اعتیاد، خشونت و افراط گرایی" اجرا شده است. این شامل آموزش مربیان برای به کارگیری مهارت‌های آموخته‌شده در اجتماعات و جوامع محلی، با سه کتابچه راهنمای منتشر شده برای مربیان، والدین و کودکان بود که به ترتیب به ایمنی کودکان و محافظت در برابر سوء استفاده در اینترنت می‌پردازد.

در همان سال، سازمان امنیت و همکاری اروپا سمینارهایی با ائمه را برای اطلاع رسانی و بحث درباره رادیکالیسم مذهبی و افراط گرایی خشونت آمیز برگزار کرد. اتحادیه اروپا نیز به حمایت از کارهای پیشگیرانه جامعه اسلامی علاقه نشان داده است و از پروژه ای در زمینه آموزش PRVE در سال 2018 حمایت کرده است. مخاطبان هدف مجدداً امامان اصلی بودند، اما همچنین معلمان دینی زن در مساجد و مدارس، والدین و فعالان جوان در مساجد در این کارگاه ها، یاد گرفتند که چگونه موارد رادیکالیسم را شناسایی، پیشگیری و با آن مقابله کنند. نتیجه سه دستورالعمل دیگر برای اقدامات بیشتر در مساجد، مدارس و خانه بود.

پروژه مشابه PRVE با همکاری سفارت آلمان با معلمان دبیرستان های اسلامی انجام شد. متکلمان، جامعه شناسان، روان شناسان، دانشمندان علوم سیاسی و کارشناسان امنیتی سمینارها و کارگاه های آموزشی را برگزار کردند و موضوعات تحت پوشش شامل روند رادیکال شدن به خشونت، جنبه های روانی رادیکال شدن، مذهب و ایدئولوژی و غیره بود. سمینارهایی که با والدین برگزار شد، موضوع گسترده‌تر فرزندپروری پیشرفته، از جمله سبک‌های فرزندپروری، رویکردهای رفتار غیر انطباقی و ایده‌های افراطی، عزت نفس، اهداف زندگی، و خطر اتخاذ رفتارهای غیر انطباقی، جنبه‌های خاص رشد نوجوانان، نوجوانی و بحران هویت، و ارتباط بین رفتار غیر انطباقی، رادیکالیسم و ​​افراط گرایی خشونت آمیز بود. جوانان از طریق کارگاه‌های مهارت‌های زندگی، از جمله ایجاد ظرفیت برای تصمیم‌گیری مستقل، مهارت‌های ارتباطی، مقاومت در برابر فشار همسالان، حل اختلاف بدون خشونت، تفکر انتقادی و قاطعیت مورد آموزش قرار گرفتند.

این جلسات و کارگاه ها به شناخت و واکنش مناسب به اولین نشانه های رادیکال شدن کمک می کند. آنها همچنین ظرفیت های امامان، معلمان دینی، والدین، خود جوانان و جامعه محلی را تقویت می کنند.

ادغام در اتحادیه اروپا: تقویت ارزش های مشترک، گفتگو، صلح و ثبات

اتحادیه اروپا یک جامعه بین المللی منحصر به فرد است که ابتدا برای تقویت صلح و امنیت در اروپا و جلوگیری از هر گونه جنگ بیشتر ایجاد شد. بعدها اتحادیه اروپا با پذیرش دولت‌های کمونیستی سابق از شرق اروپا، گسترش یافت. پس از تجربه جنگ، جامعه اسلامی به اهمیت رعایت استانداردهای اتحادیه اروپا در بوسنی و هرزگوین برای ثبات، امنیت، صلح و رفاه و همچنین حمایت از ارزش های مشترک جهانی پی برد.

جامعه اسلامی قبلاً رویه‌های دموکراتیک را در ساختارهای سازمانی خود ایجاد و اعمال کرده بود و برای کار در یک دولت سکولار سازگار شده بود. در حالی که تجربه تاریخی مسلمانان بوسنی یا بوسنیایی ها، از نظر هویت قومی یا ملی، همزمان مسلمان بودن و اروپایی بودن آنها بوده است، ادغام در اتحادیه اروپا یک تحول طبیعی برای بوسنی و هرزگوین تلقی می شود. جامعه اسلامی از این روند ادغام در اتحادیه اروپا حمایت می کند. هم رئیس العلماء کنونی، حسین کاوازوویچ، و هم سلف او، مصطفی سریچ (که از سال 1993 تا 2012 جامعه را رهبری می‌کرد)، بر هویت اروپایی بوسنیایی‌ها و عمل آنها به "اسلام با چهره اروپایی" بر اساس لیبرالیسم و میل به صلح، آشتی و همکاری با جهان تاکید کرده‌اند.

همانطور که ریادا آشیموویچ آکیول گفت:

امروزه، تاریخ و عمل اسلام بوسنیایی درس های قابل توجهی برای کسانی که به دنبال پرورش یک اسلام لیبرال در اروپا هستند به همراه دارد. اول آن که یک شکل نهادینه و متمرکز از اسلام می تواند بسیار موفق باشد، همانطور که در مورد جامعه اسلامی دیده می شود. این احتمالاً نمی تواند دقیقاً در سایر کشورهای اروپایی تکرار شود - سازمان بوسنیایی امور دینی اسلامی از این جهت متمایز است که از دولت مستقل است و عناصر دموکراسی را برای نهادهای قانونگذاری و نمایندگی در بر می گیرد - اما همچنان می تواند به عنوان یک الگوی مفید برای بقیه اروپا عمل کند.

در دهه‌های اخیر، جامعه اسلامی ارتباط مستمری با اتحادیه اروپا و سفارت‌ها در بوسنی و هرزگوین ایجاد کرده است. بازدیدهای متعددی از بروکسل و کشورهای اروپایی سازماندهی شده است، به ویژه کشورهایی که بوسنیایی تبارها در آنها جمعیت قابل توجهی دارند، مانند آلمان، اتریش، سوئیس، و کشورهای اسکاندیناوی و همچنین ایالات متحده.

از سال 2016، جامعه اسلامی یک دفتر نمایندگی ثبت شده در اتحادیه اروپا در بروکسل برای تقویت گفتگو، همکاری و برنامه های مشترک با نهادهای اتحادیه اروپا و سایر نهادهای مذهبی دارد.

جامعه اسلامی برای اولین سفر رسمی رئیس العلماء به بروکسل کتابچه ای در مورد "ملاحظات اصلی سیاست" منتشر کرد که شامل متن هایی از او و سایر شخصیت های مرتبط بود که بر احساس تعلق مسلمانان بوسنیایی به اتحادیه اروپا و اهمیت ادغام در اتحادیه اروپا برای آنها تاکید می کرد. رئیس العلماء کاوازوویچ در یکی از این متون می گوید:

من قاطعانه استدلال می‌کنم که جامعه اسلامی می‌تواند و باید نماینده‌ای در توسعه اشکال اروپایی زیست اجتماعی مسلمانان و برقراری روابط ارزشمند میان نهادهای اروپایی و جوامع مسلمان باشد. مبنای استدلال ما در تداوم مذهبی، نهادی و تاریخی جامعه اسلامی در بوسنی و هرزگوین نهفته است. جامعه اسلامی شکل نهادی و چارچوب سنتی زندگی مذهبی بوسنیایی ها و مردم بومی اروپایی است. این یک جامعه مذهبی مستقل با بیشترین تعداد اعضای بومی مسلمانان در اروپا است. این یک جامعه اخلاقی است. هیچ کس مجبور به ایمان نیست و ما بین مؤمنان اختلافی ایجاد نمی کنیم. مبانی اعتقادی و نهادی ما ریشه در سنت جهانی اسلام و تداوم حیات دینی مسلمانان از حضرت محمد (ص) دارد.

رئیس العلماء مرتباً با سیاستمداران ارشد و سفیران اتحادیه اروپا، سایر کشورها و جوامع مذهبی ملاقات می کند. این تقویت همکاری با اتحادیه اروپا مستلزم ایجاد دفتر جدیدی در اداره امور خارجه و دیاسپورا است. از این رو دفتر همکاری بین المللی و جهان غرب تأسیس شد. هدف، تقویت گفتگو، تبادل و همکاری با بازیگران بین المللی در داخل و خارج از بوسنی و هرزگوین است. بازدیدها و کنفرانس‌های زیادی با پروژه‌هایی برای افزایش آگاهی در مورد اهمیت اتحادیه اروپا و گفتگوی بین ادیان به خاطر صلح، ثبات و رفاه برگزار شده است. هویت اروپایی مسلمانان بوسنیایی و هماهنگی هویت آنها با ارزش های اروپایی مانند دموکراسی، حاکمیت قانون و حقوق بشر و اهمیت روند ادغام بوسنی و هرزگوین در اتحادیه اروپا در پروژه مشترک بعدی جامعه اسلامی و اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفته است. این پروژه، با عنوان "جایگاه من در اروپا"، دانش آموزان دبیرستانی در هر شش دبیرستان اسلامی در بوسنی و هرزگوین را مورد خطاب قرار داد. این شامل سخنرانی هایی در مورد تاریخ و سیستم اتحادیه اروپا، روند الحاق به اتحادیه اروپا، میراث مشترک مسلمانان و اروپایی، و سازگاری ارزش های اروپایی و اسلامی بود. در کارگاه‌های آموزشی، دانش‌آموزان دیدگاه خود را در مورد اتحادیه اروپا از طریق هنر و عکاسی، ویدئو و مقالات نوشتاری توسعه دادند. بهترین آثار برای نمایشگاهی که در بروکسل در EEAS به نمایش گذاشته شد انتخاب شدند و به دانش آموزان یک سفر به اتحادیه اروپا در بروکسل اهدا شد. پروژه دیگری با عنوان "زندگی سبز من" در سال 2021 دوباره با حمایت اتحادیه اروپا به منظور افزایش آگاهی در بین دانش آموزان و سازماندهی فعالیت های مشخص در مورد حفاظت از محیط زیست تحقق یافت. اتحادیه اروپا، جامعه اسلامی و دانش آموزان دبیرستانی که گروه هدف بودند، هر دو پروژه را مفید و موفق ارزیابی کردند.