بازنمایی ادبیات فارسی در کتب زبان و ادبیات بوسنیایی مقطع دبیرستان

زبان فارسی، فرهنگ ایرانی و ادبیات ایران از دیرباز در ادبیات بوسنی و هرزگوین حضور داشته ، اما در گذشته بسیار بیشتر از امروز بروز و ظهور داشته است. زبان فارسی، فرهنگ ایرانی و ادبیات ایران در قالب های مختلف ادبی گسترش یافت و از این رو در آثار بسیاری از نویسندگان محلی اثر خود را بر جای گذاشت.

ما معتقدیم که لازم است ادبیات فارسی در مدارس به روز شود.

در برنامه درسی دوره متوسطه، از نوع عمومی دبیرستان، متون موجود در کتاب های درسی بر اساس تقدم و تاخر تاریخی نگارش آثار ادبی، مرتب و اشاره شده اند. به این ترتیب در کتاب‌های کلاس اول متوسطه، بیشترین آثار را از زبان فارسی می‌توان یافت، در حالی که در کلاس‌های بعدی کمتر و کمتر می‌شود.

کتاب زبان و ادبیات کلاس اول دبیرستان، نویسنده Zdenko Lešić (زدنکو لشیچ)، انتشارات سارایوو - سارایوو، سال 2003، ص. 129-159.

• ادبیات باستانی ملل شرقی:

• حماسه آشوری-بابلی، «در بستر مرگ دوست»، از گیلگمش (ص 130-133);
• حماسه ایرانی، فردوسی، «رستم و سهراب» – گزیده (ص 133-136);
• نثر روایی فارسی عربی - داستان هایی از «1001 شب» - گزیده (ص 136-146):

• داستان خالد بن عبدالله و دزد جوان;
• داستان امپراطور، فرشته، مرگ و خزانه.
• قصه های سندباد دریانورد.

• اشعار کلاسیک فارسی و عربی:

• عمر خیام، «رباعیات» (ص 147-149);
• جلال الدین رومی، «مثنوی» - گزیده (ص 149-154);
• مصلح الدین سعدی، «گلستان» - گزیده (صص 154-156) و
• محمد شمس الدین حافظ، «غزل ها» (ص 156-159).

شرح مختصری از مطالب

حماسه ایرانی، فردوسی، رستم و سهراب - گزیده ای از شاهنامه و زندگی نامه کوتاه شاعر.

داستان هایی از 1001 شب - سه داستان که بعد از آن دانش آموزان باید بعنوان تکلیف داستان ها را تفسیر کنند و سپس توضیحی در مورد خود اثر داده شده است که از جمله می گوید: این مجموعه داستان توسط یک نویسنده مسلمان ایرانی الاصل شکل گرفته است. ابن مقفع که در سال  759 درگذشت.

علاوه بر این، در ایران پیش از اسلام، در قرن هفتم میلادی، مجموعه‌ای از داستان‌های خارق‌العاده با منشأ هندی و ایرانی تحت عنوان «هزار افسانه» وجود داشت که در فارسی میانه (پهلوی) به معنای «هزار داستان» است. که دویست سال پس از فتح ایران توسط اعراب به عربی ترجمه شد و به سرعت در سراسر جهان اسلام بسیار محبوب شد.

این مجموعه به طور کامل حفظ نشده است، اما به یقین می دانیم که حاوی داستان های بسیاری بود که بعدها در «هزار و یک شب» گنجانده شد. از این رو، داستان‌های «هزار و یک شب» سفر ناشناخته خود را از زمان حضور در هند، بعنوان داستان‌های شفاهی آغاز کردند، بنابراین، دائماً دگرگون می‌شدند، احتمالاً بعدها به صورت شفاهی و نیز مکتوب، از ایران به بغداد ‌رفته، جایی که زمانی در آغاز قرن یازدهم، برای اولین بار در یک مجموعه واحد جمع آوری شد که نشان دهنده اولین نسخه گمشده "هزار و یک شب" بود. و آن نسخه با فتح مصر توسط اعراب به قاهره رسید، جایی که خلاصه، احتمالاً در آغاز قرن پانزدهم، شکل نهایی امروزی خود را به دست آورد.

با گزیده ای از مطالعه اساد دوراکوویچ ادامه می یابد.

شعر کلاسیک عربی و فارسی

عمر خیام، رباعیات - سه رباعی ارائه می شود:

- عشق و شراب،

- انسان و جهان

- خدا و ایمان

برای تفسیر آن چنین می نویسیم: صفوت بگ بشاگیچ که شعر خیام را به زبان بوسنیایی ترجمه کرد، اشعار خود را با توجه به حالات اولیه بیان شده در اشعار به سه گروه تقسیم کرد و آن حالات را با عبارات لذت گرایی، شک گرایی و عرفان مشخص کرد.

سپس بیان می شود که اشعار خیام در قالب شعری خاصی سروده شده است که به آن رباعی (بیت چهارگانه) می‌گویند و به لطف محبوبیت شعر خیام، مورد علاقه برخی از شاعران اخیر اروپایی قرار گرفته است.

بعد از این قسمت زندگینامه کوتاهی در مورد عمر خیام آمده است.

جلال الدین رومی، از مثنوی:

در ابتدا توضیحی در مورد مثنوی و ویژگی های کلی اثر ارئه می شود.

داستان های زیر از مثنوی ذکر شده است:

- عزرائیل و مردی که در شرف مرگ است،

- ملاقات مرد ناشنوا و همسایه بیمارش

- اختلاف در تشخیص شکل فیل.

مصلح الدین سعدی شیرازی، گلستان:

در ابتدا توضیح داده شده است: «گلستان» مجموعه ای از حکایت ها است که در سال 1258 توسط شاعر بزرگ پارسی زبان سعدی گردآوری شده است. حکایات معمولاً به شکل داستان های کوتاه و آموزنده است. این مجموعه به چندین بخش تقسیم شده است و حکایات بر اساس مبحث اساسی که به آن می پردازند، دسته بندی می شوند:

در مورد رفتار پادشاهان، ماهیت دراویش، حیا، فواید سکوت، عشق و جوانی، ضعف و پیری، نفوذ آموزش و درباره آداب و رسوم دراویش.

در کتاب‌های درسی زبان بوسنی داستان‌های زیر را می‌بینیم:

• • درباره پادشاه، معلم و شاگرد
  • درباره فواید سکوت
  • در مورد عشق و جوانی
  • درباره ضعف و پیری

وظیفه دانش آموزان این است که به این فکر کنند که چرا داستان های سعدی در همه کشورهای اسلامی رواج یافت؟

محمد شمس الدین حافظ و سه شعر او:

• • سرد و مغرور
  • سوخته
  • لاله سوزان

برای تفسیر، در کلاس از دانش آموزان خواسته می شود که بن مایه (موتیف) شعری را که از ویژگی های شعر حافظ می دانند، جدا کنند. آیا این بن مایه ها (موتیف) فقط مربوط به زمان حافظ و جامعه ایرانی قرن چهاردهم است؟

شرح حال مختصری از شاعر و اصطلاحات جدیدی مانند: رباعی، غزل و قصیده آورده شده است.

برای مطالعه بیشتر، منتخبی از 1001 شب پیشنهاد شده است.

کتاب دوم دبیرستان، نویسنده زدنکو لشیچ، انتشارات سارایوو - سارایوو، 2003، ص. 134-142.

پس از تسخیر بوسنی و هرزگوین بوسیله حکام عثمانی، اسلامی شدن جامعه آغاز شد. بوسنیایی‌ها و هرزگوین‌های اسلامی شده به زودی خود را به‌عنوان یک قوم جداگانه احساس کردند و از نظر فرهنگی، به طور فزاینده‌ای تحت تأثیر ادبیات عربی- ترکی، یعنی تمدن اسلامی شرقی به معنای وسیع‌تر قرار گرفتند.

بسیاری از آنها در سنین پایین در استانبول به مدرسه رفتند و در آنجا با فرهنگ شرقی آشنا شدند، بنابراین خودشان شروع به نوشتن به زبان های شرقی و بیشتر به زبان ترکی کردند که به عنوان زبان رسمی امپراتوری عثمانی، بهترین زبان بود و همچنین آموختن زبان فارسی که زبان کلاسیک شعر شرقی بود و در بسیاری از مدارس موضوعی اجباری بود. مانند دیگر شاعران عثمانی آن زمان، اکثر بوسنیایی‌هایی که به زبان‌های شرقی می‌نوشتند، تحت تأثیر ادبیات کلاسیک فارسی، به‌ویژه از دو شاعر بزرگ پارسی، عمر خیام و حافظ بودند که در رباعی‌ها و غزل‌های خود - اغلب در خلسه عرفانی سیر می کردند - در مورد عشق، شراب و لذت های زندگی می سرودند. این امر به ویژه در آن دسته از شاعرانی که تحت تأثیر تصوف بودند، که اصل اساسی آنها این است که تنها از طریق عشق می توان به حقیقت، یعنی خدا، دست یافت، مشهود بود.

دراویش سلسله مولوی در این زمینه جایگاه ویژه ای داشتند بواسطه اینکه در تکایا، مثنوی، اثر بزرگ منظوم مؤسس خود جلال الدین رومی را می خواندند و تفسیر می کردند و به طور کلی در گسترش زبان فارسی و ادبیات فارسی در بین تحصیلکرده های بوسنیایی نقش تعیین کننده ای داشتند.

شرح مختصری از مطالب:

• درویش - پاشا بایزیداگیچ[1] ، غزل در مورد موستار، صفحه 136 - اشعاری به ترکی و فارسی سروده است.
• محمد نرکسی سرایلییا، شعر به قلم، نامه[2]، صفحه 137. - نثر و دیوان شاعر;
• علاءالدین ثابت اوژیچنین[3]، از ظفرنامه، صفحه 140 - معروفترین اثر او دیوان است.
• فوزی موستاری[4]، بلبلستان، صفحه 140 - به فارسی و ترکی شعر و نثر سروده است.

شاخص ترین اثر او بلبلستان (باغ بلبل) است که به فارسی نوشته است. این اثر آمیخته ای از نثر و نظم است که به الگوی آثار مشابه شاعران کلاسیک شعر فارسی مولانا و سعدی خلق شده است.

• فاضیل- پاشا شریفوویچ[5]، غزل، صفحه 142 - دیوان با تمام گونه های موجود در این مجموعه ها نوشت.

در این قسمت خواننده با مفاهیم اساسی شعر شرقی مانند: دیوان، بیت، غزل، رباعی، قصیده، مثنوی، مدحیه و ... که در آثار شاعران مذکور یافت می شود، آشنا می شود.

در دوره بعد، ادبیات به زبان های شرقی به طور فزاینده ای سرکوب شد و ادبیات به زبان بوسنیایی رواج یافت. اگرچه آن ادبیات همچنان الگوی بسیاری از شاعران بوسنی و هرزگوین بود. یکی از آنها به طور خاص برجسته بود، یعنی صفوت بگ باشاگیچ.

• صفوت بگ باشاگیچ ، آه های پاییزی، غزل هرزگوین، ص. 219-221 – در میان آثار دیگر، او همچنین رباعیات عمر خیام شاعر معروف پارسی را با موفقیت ترجمه کرد که این ترجمه بر چند شاعر بوسنیایی (موسی کاظیم چاطیچ، حمزه هومو و غیره) تأثیر گذاشت. او در مقام شاعری بر الگوهای شرقی (شاعران کلاسیک فارسی و عرب) و نیز غزلیات شفاهی به ویژه سودالینکا (شعر سنتی عاشقانه بوسنی) تکیه داشت.

در این بخش اثر گلستان سعدی شیرازی به عنوان مطالعه بیشتر پیشنهاد می شود.

کتاب کلاس سوم دبیرستان، نویسندگان وداد اسپاهیچ و میرصاد کونیچ، انتشارات سارایوو - سارایوو، 2004

کتاب زبان و ادبیات بوسنیائی برای کلاس سوم دبیرستان، بازه زمانی از قرن 19 تا 20 را پوشش می دهد.

شرح مختصری از مطالب:

موسی کاظیم چاطیچ، توبه نصوح، چراغ عید قربان، ص. 118-122 – به مطالعه زبان های ترکی، عربی و فارسی پرداخت و آثاری را از این زبان ها ترجمه کرد. او تا به امروز بازخوانی بی‌نظیری از شاعران شرقی ارائه کرده است. او شعر، نقد و مقاله می نوشت.

برای مطالعه بیشتر، عنوانی که بتواند با ادبیات فارسی مرتبط باشد، ارائه نشده است.

کتاب کلاس چهارم دبیرستان، نویسنده وداد اسپاهیچ، منتشر شده توسط انتشارات سارایوو - سارایوو، 2008.

این دوره از نیمه دوم قرن بیستم تا به امروز را در بر می گیرد.

برای دانش آموزان آخرین سال دبیرستان ، عناوین مرتبط با ادبیات فارسی ارائه نشده است.

• پیشنهادهایی برای احیای ادبیات فارسی در زبان و ادبیات بوسنیایی در کتب درسی مصوب دوره دبیرستان

همانطور که می بینیم بازنمایی ادبیات فارسی بیشتر در کلاس اول بیرستان وجود دارد، درکلاس های بعدی کمتر و در کلاس چهارم مطلقا وجود ندارد. همچنین به ادبیات معاصر فارسی هیچ اشاره ای نشده است. غنا و زیبایی ادبیات فارسی را به هیچ وجه نباید نادیده گرفت و اکنون به این شکل بسیار مختصر در اختیار دانش آموزان قرار داد.

با توجه به تعداد لغات فارسی یا ایرانی که در بوسنی آنها را پرسیسم یا ایرانیسم می نامیم که در گذشته استفاده می شد و یا هنوز هم استفاده می شود، بر این باوریم که بررسی بیشتر آنها ضروری است. در زبان بوسنیایی تعداد قابل توجهی از واژه ها را می یابیم که ریشه در زبان پارسی باستان دارند که علاوه بر گواهی بر وجود ارتباط بین اقلیم کنونی ایران و بوسنی حتی در دوران امپراتوری روم، ارتباط نزدیک بین زبان های بوسنیایی و فارسی را در خانواده زبان های هند و اروپایی تایید می کند.

با توجه به 27 بوسنیایی که به زبان فارسی نیز می نوشتند و ادبیات فراوانی را به وجود می آوردند، وقتی آن را با نویسندگان فوق الذکر در کتاب های درسی که در بالا لیست کردیم مقایسه کنیم، بازنمایی ناچیز را مشاهده خواهیم کرد.

برای اینکه اهمیت زبان فارسی را صادقانه‌تر به دانش‌آموزان نشان دهیم، چه باید کرد؟

1. واژگان با ریشه فارسی را به عنوان تمرین در کلاس ها معرفی کنید، نه تنها به عنوان بخشی از واژگان یا کلمات خارجی، بلکه به عنوان یک درس جداگانه یا بخشی از یک درس که در آن دانش آموزان با کلماتی آشنا می شوند که قبلاً استفاده می شد یا هنوز در کلاس زبان بوسنیایی استفاده می شود.
2. از آنجایی که زبان فارسی خیلی زود وارد ترانه های محلی به زبان بومی بوسنیایی شد، لازم است تعدادی از این آهنگ ها را به دانش آموزان معرفی کنیم.
3. روز 18 سپتامبر در تقویم ایران به عنوان روز شعر و ادب فارسی نامگذاری شده است، بنابراین می توان در آن روز دانش آموزان را با یکی از شاعران معاصر یا شاعر دیگری که به زبان فارسی نوشته یا می نویسد آشنا کرد.
4. درخواست معرفی برخی از آثار به عنوان منبع پیشنهادی در مدارس متوسطه. پیشنهاد این است که کتاب «منطق الطیر» اثر فریدالدین عطار انتخاب گردد. ویژگی این کتاب این است که عمیق ترین حقایق و حکمت ها در بیان پرندگان جای گرفته، مفهومی که دانش آموزان تا به حال فرصت خواندن آن را نداشته اند. عمده مطلب کتاب در مورد روح شهوانی است که به دنبال بهانه برای پرهیز از توبه و راه رسیدن به حقیقت است. این کتاب در دانش‌آموزان باید حس کنجکاوی را برانگیزد تا از طریق داستان‌های اسرارآمیز به دنبال پاسخ برخی سؤالات زندگی باشند. این کتاب سرشار از موضوعات متنوع است، بنابراین یک پیشنهاد مطالعه برای کلاس سوم یا چهارم دبیرستان نیز می باشد.
5. با توجه به پیوند تاریخی ایران و بوسنی و هرزگوین و سپس پیوند زبان های فارسی و بوسنیایی و زبان فارسی به عنوان تأثیرگذارترین زبان شعر در جهان، لازم است دانش آموزان را با زبان فارسی بیشتر آشنا کرد و زبان فارسی را احیا کرد. موضوعی که اخیراً مورد غفلت قرار گرفته است.
6. یک مسابقه یا رقابت مرتبط با ادبیات فارسی ترتیب دهید و به این ترتیب دانش آموزان را تشویق کنید تا در مورد خود زبان، شاعران و شعر بیشتر بیاموزند.

نتیجه

ادبیات فارسی بسیار غنی است اما بازتاب آن در کتاب های درسی دبیرستان و در برنامه درسی دبیرستان ها با در نظر گرفتن کتاب های درسی کلاس اول تا چهارم که مورد تایید وزارت آموزش و پرورش کانتون سارایوو است، بسیار ضعیف است.

برای تغییر محتوا به تلاش و نفوذ بسیار بیشتری نیاز است.