نویسنده: رئوف پاریک

فرهنگ زبان انگلیسی ساموئل جانسون تحت عنوان(A Dictionary of the English Language)  از واژه‌نامه‌های مهم زبان انگلیسی به شمار می‌رود. وی این فرهنگ لغت دوجلدی را با تلاش و زحمت فراوان به تکمیل رسانید. این فرهنگ نخستین بار در سال ۱۷۵۵ م. به چاپ رسید. او در تشریح لغات در برخی از موارد حس طنز و مزاح خود را نیز به‌خوبی به کار گرفته است. به‌عنوان‌مثال در تشریح کلمه لغت نامه نویس نوشته است: “نویسنده فرهنگ لغت؛ فردی بی‌فایده، اما بی‌ضرر“.

واضح است که وی در اینجا حالت زار خود را توصیف می‌کرد که در شرایط دشوار هیچ‌کسی به او کمک نمی‌کرد؛ اما به‌محض تکمیل فرهنگ لغت، همگی حاضر شدند سرپرستی او را به عهده گیرند. او برای واژه “سرپرست“ تعریف بسیار جالبی ارائه کرده و آن را چنین معنی می‌کند: “انسانی پَست که جواب چاپلوسی را با بی‌ادبی می‌دهد.“  ظاهرا چنین به نظر می‌رسد که ساموئل جانسون فردی عقده‌ای بود؛ اما این تشریحات وی درهرحال حاکی از یک واقعیت می‌باشد.

تا قبل از انتشار فرهنگ بزرگ آکسفورد، لغت نامه ساموئل جانسون به‌عنوان مستندترین فرهنگ لغت انگلیسی شناخته می‌شد؛ زیرا در این لغت نامه موارد کاربرد واژه‌ها نیز به‌صورت اقتباس‌هایی مستند ارائه‌شده است. نام کامل فرهنگ بزرگ آکسفورد «Oxford English Dictionary»  است. این لغت نامه بیست‌جلدی ضخیم‌ترین فرهنگ زبان انگلیسی به شمار می‌رود. این فرهنگ لغت اثری مهم در دنیای فرهنگ‌نویسی به شمار می‌رود. چاپ اول آن شامل ده جلد بود که در قالب دوازده جلد تدوین و چاپ گردید. چاپ این لغت نامه از سال ۱۸۸۴ م. آغاز گردیده و در سال ۱۹۲۸ م. به تکمیل رسید. گویا ظاهرا چهل و چهار سال صرف چاپ این لغت نامه گردید؛ اما در حقیقت نگارش این فرهنگ عظیم آکسفورد از سال ۱۸۶۰ م. با تنظیم اصول و خط‌مشی‌های تالیف این لغت نامه آغازشده بود که طبق آن این فرهنگ می‌بایست تمام لغات انگلیسی را در برداشته باشد و هر واژه‌ نیز مستند به مثال‌هایی از کاربرد آن در آثار شعرا و نویسندگان مشهور انگلیسی باشد. همچنین بنا شده بود که تغییر مفهوم هر کلمه در زمان‌های مختلف نیز با ذکر نمونه‌هایی از کاربرد آن در آثار ادبی بیان گردد. این کار بسیار دشوار سرانجام به تکمیل رسید، اما این عمل مدت‌زمان ۶۸سال را در برگرفت. ۶۸ سال ظاهرا موضوعی ساده به نظر می‌رسد؛ اما فقط کسی که عملی را در این مدت به تکمیل می‌رساند، آن‌هم کاری که هیچ‌گونه احتمالی بر تکمیل فوری آن وجود نداشته باشد، می‌داند که این امر چقدر دشوار است. سایمون ونچستر کتاب مستقلی را درباره تاریخچه جالب این لغت نامه نگاشته است. طبق این کتاب، چاپ دوم لغت نامه بزرگ آکسفورد در سال ١٩٨٩ در ده جلد انتشار یافت. تعداد کل صفحات این کتاب ۲۱۷۲۸ و تعداد لغات درج‌شده در آن بیش از ۶۱۶۰۰۰ بود.

واژه‌نامه‌های عظیم و مفصلی مانند فرهنگ بزرگ آکسفورد را در کمتر زبان‌های دنیا می‌توان یافت. در زبان‌های ایتالیایی، آلمانی و فرانسه چنین لغت نامه‌های ضخیم و چند جلدی وجود دارند. لغت نامه‌های مشهور و مستند عربی شامل صحاح، لسان العرب، القاموس و غیره می‌باشند. بین لغت نامه‌های ضخیم چند جلدی فارسی می‌توان از فرهنگ‌های آنندراج، دهخدا و چند لغت نامه دیگر نام برد. در زبان اردو نیز برای تالیف چنین لغت نامه مبسوط و مفصلی که تمام واژگان این زبان را در بر داشته باشد، برنامه‌ریزی‌ شد. این برنامه در سال ۱۹۵۸ آغاز گردید و برای این منظور دولت پاکستان نهادی را به نام هیئت ترقی اردو تاسیس نمود که بعدها نام آن به هیئت لغت نامه اردو تغییر یافت. لغت نامه این هیئت ضخیم‌ترین و مستندترین فرهنگ لغت زبان اردو می‌باشد. این لغت نامه مشتمل بر ۲۲ جلد است که در آن نمونه‌های کاربرد واژه‌ها نیز با استناد به مآخذ ادبی ارائه ‌شده است. این لغت نامه در مقایسه با دیکشنری بزرگ آکسفورد که ۶۸ سال را در بر گرفته بود، در مدت ۵۲ سال به تکمیل رسید و در این زمینه، کارکنان هیئت لغت نامه اردو هرقدر که مورد تحسین قرار گیرند، کم است. بابا اردو مولوی عبدالحق نخستین مدیر عامل لغت نامه اردو بود و عبدالحفیظ کاردار بازیکن مشهور کرکیت پاکستان نخستین منشی هیئت بود. اولین رئیس هیئت ممتاز حسن بود و شایسته اکرام اﷲ و جوش ملیح آبادی مشاوران ادبی هیئت بودند. دیگر اعضای هیئت شامل عترت حسین زبیری، دکتر شهید اﷲ، رازق الخیری، سید عبداﷲ، ابواللیث صدیقی، شان الحق حقی و حسام‌الدین راشدی بودند. بابای اردو در آن زمان سالمند و ضعیف بود و در سال ۱۹۶۱ م. درگذشت. پس از وی، شان الحق حقی علاوه بر اینکه منشی هیئت بود تا مدت هفده سال مدیریت اعلای هیئت را نیز به‌طور افتخاری بر عهده داشت. آقای حقی با مشاوره اعضای هیئت، اصول و خط‌ مشی‌های بنیادی این لغت نامه را نیز، که امور مقدماتی آن را بابای اردو انجام داده بود؛ مشخص نمود. هیئت تحت مدیریت آقای حقی جریده‌ای بنام «اردونامه» را که شامل مقالات مهم و مستند در موضوع لغت و واژه ‌شناسی بود، منتشر می‌کرد. واقعیت این است که در تاریخ زبان اردو هیچ نشریه معتبرتر از اردو نامه را نمی‌توان یافت. از این جریده، ۵۴ شماره  منتشر گردید.

در اردونامه صفحات واژه های نمونه “هیئت لغت نامه“ منتشر می‌شد و شخصیت‌های ادبی بلند پایه پاکستان و هند آرا و نظرات خود را درباره این واژه‌ها ارائه می‌کردند و بر اساس آن، اصلاحات لازم در این لغات صورت می‌گرفت. آقای حقی معتقد بود که ابتدا باید تمام جلدهای لغت نامه تکمیل گردد و پس ‌از آن چاپ فرهنگ لغت آغاز شود؛ اما بدیهی است که این کار زمان بسیار زیادی را در بر می‌گرفت. وقتی چنین برنامه‌ای در کشوری پیشرفته مانند انگلستان مدتی طولانی را دربر گرفته بود، در کشور ما که امکانات کمتری در دسترس بود، مطمئنا این کار به زمان بیشتری نیاز داشت؛ اما اشتیاق علاقه‌مندان و بی‌صبری دولت افزایش یافت؛ چرا که تامین مخارج سالانه هیئت، به عهده دولت بود و تعیین بودجه بدون نتیجه عملی، یعنی انتشار یک جلد از فرهنگ، در نظام دولت دشوار می‌باشد. سرانجام قرار بر این شد که انتشار نخستین جلد لغت نامه آغاز گردد. آقای حقی نسخه خطی نهایی جلد اول را آماده کرده بود؛ اما وی به خاطر اختلافاتی در سال ۱۹۷۶ از هیئت استعفا نمود. بعد از شان الحق حقی، دکتر ابواللیث صدیقی از سوی دولت به مدیریت اعلای هیئت منصوب گردید. وی نخستین جلد لغت نامه را در سال ۱۹۷۷ م. منتشر نمود و علاوه بر آن، پنج جلد دیگر لغت نامه نیز تحت مدیریت وی  در سال ۱۹۸۴ م. انتشار یافت. پس از وی دکتر فرمان فتحپوری به مدیریت اعلی منصوب شد. وی برنامه تالیف لغت نامه را با سرعت بسیار پیگیری نمود و با مدیریت وی، در مدت ده، یازده سال؛ ۱۰ جلد فرهنگ لغت منتشر گردید. به ‌این ترتیب، تا سال ۱۹۹۵ م. شانزده جلد فرهنگ ”هیئت لغت نامه“ اردو انتشار یافت. پس‌ از آن جلدهای دیگر نیز  منتشر گردید و مدیران اعلای مختلف در این زمینه فعالیت نمودند؛ اما شان الحق حقی، ابواللیث صدیقی و فرمان فتحپوری مهم -ترین نقش را در تدوین و نشر این فرهنگ ایفا نمودند. اگر حمل بر خودستایی نگردد، عرض کنم که بنده نیز به مدت ۴ سال مدیر اعلای هیئت لغت نامه اردو بودم و ۳ جلد آن تحت مدیریت بنده انتشار یافت. 

مختصر اینکه جلد بیست و دوم که آخرین جلد این لغت نامه بود در سال ۲۰۱۰ منتشر گردید و به ‌این ‌ترتیب تلاش‌های ۵۲ ساله به ثمر رسید و تالیف و انتشار این فرهنگ عظیم زبان اردو  تکمیل گردید. در هندوستان نیز کار تالیف یک فرهنگ لغت ضخیم و پنج‌جلدی زبان اردو آغازشده بود؛ اما این برنامه ناتمام ماند و حتی یک جلد آن نیز انتشار نیافت. به این طریق افتخار انتشار ضخیم‌ترین لغت نامه اردو نصیب پاکستان گردید.  اما آنچه در حال حاضر ضرورت دارد، این است که نسخه جدید این فرهنگ با اصلاحات و اضافات لازم منتشر گردد؛ زیرا کار انتشار لغت نامه هیچ‌گاه به تکمیل نمی‌رسد. زبان‌ها در حال تحول‌اند. واژه‌ها و معانی آن پیوسته دستخوش تغییر و دگرگونی قرار می‌گیرند و لغاتی جدید وارد زبان می‌گردند. به این دلیل است که ضرورت تالیف یک لغت نامه جدید همواره موجود خواهد بود. گویند که یک فرهنگ لغت  با گذشت ده بیست سال کهنه می‌شود و پس از پنجاه شصت سال کاملا بی‌فایده می‌گردد. به همین دلیل است که در زبان انگلیسی، همواره لغت نامه‌های جدید با ویرایش و بروزرسانی نسخه‌های قبلی انتشار می‌یابند. امید می‌رود که دولت پاکستان تالیف و انتشار نسخه‌های جدید این لغت نامه عظیم اردو را مورد بررسی قرار دهد.